Panalipdi ang Imong Kaugalingon Batok sa Parasito!

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA HONDURAS

MINGMATA ka nga kasukaon. Dali kang kapoyon. Ang imong tiyan midakog gamay. Mga simtoma ba kini sa pagsabak? Tingali. Apan kon nagpuyo ka diha sa usa ka tropikal o semi-tropikal nga bahin sa kalibotan, ang sakit malagmit gayod nga usa ka matang sa parasito sa tinai. Unsa kining mga parasito sa tiyan, ug sa unsang paagi mahibalo ka kon nagpapuyo ka niining makaluod nga mga bisita?

Sa yanong pagkasulti, ang usa ka parasito maoy usa ka buhing organismo nga nagkuhag pipila ka kaayohan gikan sa gipuy-an niini, usa ka buhing organismo diin kini nabuhi. Ang duha ka matang sa mga parasito sa tinai mao ang mga protozoan, nga nag-apil sa mga amoeba, ug mga helminth, o mga bitok. Ang kagrabehon sa kadaot sa gipuy-an nag-agad sa matang ug gidaghanon sa mga parasito ug sa edad ug panglawas sa gipuy-an.

Ang baye nga bitok, pananglitan, mangitlog ug duolan sa 200,000 sa usa ka adlaw. Apan, ang mga itlog kinahanglang mainitan sa yuta aron dili mabugok. Ang gidaghanon sa mga bitok nga daladala sa usa ka tawo nag-agad sa mga itlog nga dili bugok o bag-ong napusang itlog nga nahisulod sa lawas. Daghang tawo ang nagpapuyo ug pipila ka mga bitok nga wala mahibalo niana. Apan ang daghan kaayong bitok moresultag makuyaw nga pagkasampong sa tinai.

Ang pipila ka komong mga simtoma sa mga parasito sa tinai mao ang pagsakit sa tiyan, pagkakasukaon, pagkawala sa gana, pagdako sa tiyan, kalapoy, ug balikbalik nga pagkadili-mahilisan, kalibang, o gahi nga pagkalibang. Ang pagniwang, pagkadili-makatulog, pagpangatol, paghangos, ug hilanat mahimong mga timaan usab sa mga parasito. Siyempre, kining mga simtomaha mahimong timaan sa pipila ka mga sakit. Apan ang mga parasito madayagnos pinaagi sa daghang pagpatan-aw sa mga kinalibang.

Ang hustong pagdayagnos hinungdanon. Pananglitan, kon adunay mga bitok o ubang matang sa parasito, ang bitok kinahanglan maoy unahon pagtambal. Ngano? Tungod kay ang ubang mga medisina dili makapatay sa mga bitok apan mahimong magtugaw lamang kanila, mao nga sila mobalhin sa ubang mga organo sa lawas ug mopahinabog grabeng kadaot.

Panagana Mas Maayo Kay sa Tambal

Samtang ang pagtambal pinaagig medisina napamatud-ang epektibo sa pagpatay sa mga parasito, mas maayong maglikay nga bitokon. Busa sa unsang paagi imong mapanalipdan ang imong kaugalingon batok sa mga parasito?

Ang pagkahinlo mao ang labing maayong panalipod. Ang kinalibang kinahanglang dili pasagdan nga maladlad sa hangin. Ang mga pasilidad sa kasilyas kinahanglang layolayo gikan sa tuboran sa tubig. Ang hugaw sa tawo kinahanglang dili gamiton ingong abono. Ang hustong paghindik sa lawas hinungdanon usab. Dugang pa, ayaw pasagdi ang mga bata nga mokaon ug hugaw. Kon ang usa ka bata makit-an nga adunay mga parasito, maayong ideya nga ipatan-aw ang tanang sakop sa pamilya.

Kinahanglang magbantay usab sa dihang mamalit ug magpreparar sa pagkaon. Sulay sa pagpalit ug mga produkto nga tinanom sa usa ka dapit nga nailhan nga limpiyo. Ang karne kinahanglang maayong pagkaluto sa tunga. Ayaw gayod pagkaon ug hilawng karne. Ang hilawng prutas ug mga utanon kinahanglang hugasan unag maayo. Apan, pagbantay sa dili paggamit sa ginamit nang tubig, kay basin nahugawan na kini.

Ang tubig ilimnon kinahanglang pabukalon ug maayo. Human nga mabugnaw na ang tubig, mahimong pahanginan kini aron mabalik ang oksiheno. Ang kadaghanang filter sa balay dili igo sa pagpatay sa tanang parasito. Ang kadalisay sa binotelyang tubig nga gibaligya nag-agad sa sukod sa mga panagana sa kahinlo nga ginasunod diha sa planta diin kini giproseso.

Ang pagbiyahe o pagkaon sa gawas nagkinahanglag dugang mga panagana. Ang binotelya ug kinarton nga mga ilimnon kasagarang hinlo kon idalit nga walay yelo. Sanglit ang ubang mga parasito mabuhi sa kamig kaayo nga mga temperatura, ang yelo dalisay lamang kon dalisay ang tubig nga gihimo niini. Angayng magbantay ka sa pagkaog kalan-on nga ginabaligya sa mga naninda sa karsada. Ang hiniwang pinya o melon tingali lami kaayong tan-awon, apan kasagarang giwisikan kini ug tubig aron preskong tan-awon—tubig nga tingali hugaw. Pagbantay, apan ayawg sobra ka dili-masaligon nga dili ka na hinuon malingaw sa imong biyahe. Pinaagi sa paghimog makataronganong mga panagana, daghan kang mahimo sa pagpanalipod sa imong kaugalingon batok sa mga parasito.

[Hulagway sa panid 14]

Ang pagkahinlo mao ang labing maayong panalipod

[Hulagway sa panid 15]

Ang yelo dalisay lamang kon dalisay ang tubig nga gihimo niini

[Mga hulagway sa panid 15]

Ang mga amoeba ug mga bitok maoy duha ka matang sa parasito

[Credit Line]

DPDx, ang CDC Parasitology Website