Kape, Tsa, o Guarana?

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRAZIL

“UNSAY imong gustong imnon?” nangutana ang guwapang tagbalay. “Kape, tsa, o guarana?” Mao kana kanunay ang ipangutana diha sa mga salosalo sa Brazil. Apan ang iyang langyawng mga dinapit morag naglibog sa pangutana. Busa agig pagsanong, gipakita sa tagbalay ngadto sa iyang mga bisita ang usa ka botelyang may marka nga tulo ka pulang mga prutas nga samag serali. Nahuwasan sa kalibog, ang mga dinapit nakaamgo nga ang guarana dili diay usa ka matang sa langyawng mananap nga mabuhi sa yuta ug tubig kondili, hinunoa, usa ka refrigerante, o soft drink.

Tingali ikaw wala usab makadungog bahin sa guarana. Samtang ang kape ug tsa mao ang mga kinaham sa tibuok kalibotan, ang guarana popular kaayo sa Brazil. Bisan pa niana, ang tanang tulo ka ilimnon adunay usa ka butang nga gikausahan: Kini adunay caffeine. Ngani, ang guarana lagmit adunay tulo ka pilo nga mas daghang caffeine kay sa usa ka katumbas nga tasang kape! Naikag, ang mga dinapit mipili sa guarana. Samtang naghigop sa makapapreskong ilimnon ug nagdimdim sa aploron apan morag prutas nga lami, sila nalingaw sa pagpamati sa estorya bahin sa guarana.

Ang guarana, ilang nahibaloan, maoy usa ka lanoton nga balagon nga lumad sa dal-as sa Amazon. Kini nanubo lang duol sa mga lungsod sa Maués ug Parintins ug sa ubang mga bahin sa estado sa Amazonas. Apan, ang Guarana gipananom usab diha sa ubang mga estado sa Brazil, sama sa Pará, Goiás, ug Mato Grosso.

Ang tanom mokatay sa gitas-ong diyes metros. Ang dagtomong mga sanga niini adunay mga dahon nga itlog ug porma nga gibhangon ang mga kilid ug mga pungpong sa mga bulak nga mugbog mga pungango. Sa ikatulong tuig niini, sa Enero o Pebrero, ang tanom magsugod sa pagpamunga. Ang usa ka lima-ka-tuig nga tanom makabunga ug mga tulo ka kilong prutas.

Ang bunga sa guarana, nga samag gidak-on sa parras, adunay usa o duha ka hamis, itlog-ug-pormang mga liso. Ang bunga pula kaayo sa ibabaw ug dalag sa ubos. Sa dihang preparahon ang unod sa guarana, ang mga bunga humolan. Kini magpatangtang sa unorong panit sa liso gikan sa mga liso. Dayon ang mga liso hugasan, paughon, sangagon, ug galingon hangtod mapolbos. Dayon, ang polbos, nga adunay caffeine, sagolag tubig ug tingali kokwa ug kamoteng kahoy.

Dugay na kaayong panahon una pa nahibaloan sa mga tigkoloniya sa Brazil ang guarana, gipabilhan na sa mga Indian kining prutasa. Aron makahimog ilimnon nga de-kalidad, magbantay ang mga Indian sa pagpili lamang sa gulang nga mga bunga, nga dili isagol ang hinog nga mga bunga sa mga hilaw o naaslom na. Dayon ang mga liso dugmokon ug sagolag tubig aron mahimong minasa. Ang minasa pormahon nga tinag-as nga mga sayis pulgadas ang gitas-on ug usa ka pulgada ang diametro. Ang gipormang tinag-as nga mga guarana ibulad hangtod mokaging—unang lakang sa pagpreserbar sa pagkaon diha sa init ug umogong mga klima. Sa ulahi ang binulad nga mga tinag-as nga guarana kagoron diha sa bukog sa alingagngag sa usa ka dakong isda nga gitawag ug pirarucu. Ang polbos isagol sa tubig o duga sa prutas.

Gipabilhan kaayo sa mga taga-Brazil ang ilimnon tungod sa makaayong kinaiyahan niini. Ang mga tambalan moreseta kanunay ug ilimnong guarana sa nagkalainlaing matang alang sa masakiton. Ug kon ang trabaho dugayng natapos ug mabudlay, ang mga Indian moinom ug guarana ingong tambal sa kakapoy.

Sa mga 1816, miabot ang guarana sa Pransiya. Sa ulahi, sa 1826, ang Alemang botanista nga si Karl von Martius nagsugo sa iyang igsoong lalaki, si Theodore, sa paghimo sa unang kemikal nga pagtuki sa bunga. Apan, ang paggamit ug guarana sa Uropa dili gihapon kaayo daghan tungod kay ang mga mananambal didto nagtuo nga ang mas baratong mga produkto magamit puli niini.

Bisan pa niana, balik sa Brazil, nagkadaghan ang mga tawong nag-isip nga tambal sa tanang sakit ang guarana. Sa 1905, si Luís Pereira Barreto, usa ka taga-Brazil nga doktor sa medisina, midayeg sa tawo nga unang mitilaw sa guarana ug nakamatikod sa maayong mga epekto niini ingong usa sa kinadak-ang tighatag ug kaayohan sa katawhan.

Ang mga tigpaluyo sa ilimnong guarana naglantaw niini nga bililhon kaayo. Ang uban nangangkon nga kini dili lamang usa ka makapalagsik nga toniko kondili usa usab ka igpakalma sa kasingkasing ug usa ka epektibong medisina batok sa arteriosclerosis, pagpanggahi sa kaugatan. Gipangangkon usab nga ang guarana makatambal sa pagkalibang, suka-kalibang, ug grabeng labad sa ulo maingon man sa neuralgia, o sakit sa nerbiyos. Kon kining mga pangangkona mapamatud-an man ugaling ilalom sa pagtuki sa medisina pagatan-awon pa. Bisan pa niana, sukad sa 1929, ang guarana nahimong popular nga soft drink sa Brazil.

Ang mga dinapit nakakita nga impormatibo kaayo kini nga panaghisgot. “Gusto ka ba ug dugang guarana?” nangutana ang tagbalay. Silang tanan miyango ug oo. Ikaw? Gusto ka ba usab ug guarana?

[Mga hulagway sa panid 23]

Guarana—sa wala pa kini himoang ilimnon