Ang International Space Station—Usa ka Nagabiyo nga Laboratoryo

SULOD sa pipila ka tuig gikan karon, inigsud-ong nimo sa walay-dag-om nga kalangitan sa kagabhion, lagmit imong makita dili lamang ang mga bituon ug ang bulan kondili usab usa ka artipisyal nga “bituon,” usa ka butang nga nagasidlak nga ingon kasanag sa mga planeta. Sama ka dako sa duha ka potbolanan, kining ginamag-tawong dakong butang, nga gikamulo na pagbuhat, gitawag nga ‘labing dakong proyekto sa inhenyero sukad sa mga piramide.’ Unsa kini?

Inigkahuman niini, mao unya kini ang International Space Station (ISS)—usa ka permanenteng laboratoryo sa wanang alang sa pagpanukiduki nga gihimo sa kapin sa 100,000 ka trabahante. Kadaghanan niini nagtrabaho sa Canada, Rusya, ug Tinipong Bansa, apan daghang uban pa ang anaa sa Alemanya, Belgium, Brazil, Denmark, Espanya, Hapon, Italya, Netherlands, Norway, Pransiya, Sweden, Switzerland, ug United Kingdom. Ang mahuman nga ISS mao unyay 88 ka metros ang kahabogon ug 109 ka metros ang kasangkaron, nga may luna nga katrabahoan ug kapuy-an nga sama ka dako sa mga lawak sa duha ka Boeing 747. Ang estasyon sa wanang sa ngadtongadto motimbang ug 520 ka tonelada, ug ang pagtukod niini mokostar ug labing menos $50 bilyones!

Ang ubang mga kritiko nga nabalaka sa maong dako kaayong gasto tungod lamang sa panukiduki nagtawag sa ISS ingong “usa ka gastoso apan walay pulos nga butang taliwala sa kabituonan.” Sa laing bahin, ang mga tigpaluyo niini naglaom nga ang estasyon sa wanang magtaganag usa ka dapit sa pagsulay alang sa bag-o, modernong materyales sa industriya, teknolohiya sa komunikasyon, ug panukiduki sa medisina. Bisan pa niana, sa di pa ikataod sa mga astronot ang kahimanan sa laboratoryo diha sa mga bungbong sa ISS, kini kinahanglang maasembol nga piraso por piraso, ug kining tanan kinahanglang himoon didto sa wanang!

Pagtukod Niana Didto sa Wanang

Tungod sa hilabihang kadako niini, ang ISS dili maasembol dinhi sa yuta, sanglit kini mahugno gumikan sa kabug-at niini. Aron mabuntog kining babaga, ang mga siyentipiko naghimog mga module dinhi sa yuta nga isumpaysumpay didto sa wanang aron matukod ang estasyon sa wanang. Magkinahanglan kinig 45 ka pagpalupad sa mga tigpasulpot sa roket sa Rusya ug mga space shuttle sa T.B. aron mahatod kining mga kahimanan didto sa wanang.

Ang pag-asembol sa estasyon maoy tahas nga wala pa mabuhat sukad, nga maghimo sa wanang nga usa ka nag-usab-usab nga lugar sa pagtukod. Kapin sa 100 ka module ang isumpaysumpay samtang ang mga trabahante ug materyales magabiyo sa yuta. Ang internasyonal nga grupo sa mga astronot kinahanglang magbuhat sa dakong bahin sa buluhaton nga manomano, nga maglakawlakaw sa wanang sulod sa gatosan ka oras.

Ang unang module sa ISS—ang ginama-sa-Rusya nga 20-toneladang Zarya (nagkahulogang “Pagsubang”)—gipalupad niadtong Nobyembre 20, 1998, gikan sa Baykonur Cosmodrome, sa Kazakhstan. Kini nga module nagkinahanglag igong sugnod aron kini ug ang uban pang mga module nga ginadugang diha niini makapadayon sa pagbiyo. Kawhaan ka adlaw human palupara ang Zarya, ang space shuttle nga Endeavour nagdala ngadto sa itaas sa ginama-sa-Amerika nga igsusumpay nga module nga ginganlag Unity.

Sulod nianang unang sesyon sa pagtukod sa wanang sa Disyembre 1998, ang mga trabahante sa Endeavour nagsugod sa pagkasinati sa mga suliran sa unahan. Sa dihang nagkaabot uban sa Zarya mga 400 ka kilometros ibabaw sa yuta, ang astronot nga si Nancy Currie migamit sa 15-metros nga kamot sa robot aron makuptan kanang 20-toneladang module ug itaod kini sa Unity. Dayon, ang mga astronot nga si Jerry Ross ug James Newman nanaod sa mga koneksiyon alang sa elektrikal ug kompiyuter ug mga hose sa pluwido diha sa gawas sa duha ka module. Kining mga koneksiyona gigamit aron sa pagpadalag elektrisidad tali sa mga module ug sa pagpasirkular sa tubig aron sa pagpabugnaw sa hangin ug sa imnonon. Migugol kadto ug tulo ka paglakawlakaw sa wanang, nga ang tanan kapig 21 ka oras, aron mahuman kining mga buluhatona.

Samtang ang mga roket ug shuttle maghatod ug bag-ong mga module sa matag pipila ka semana, ang ISS modako gikan sa nag-inusarang module nga Zarya ngadto sa 520-toneladang estasyon sa wanang. Ang padayong pagbiyo nianang nagkadakong estasyon maoy usa ka suliran, sanglit kinahanglang makasagubang kini sa butad sa grabidad sa yuta. Busa kini nameligro kanunay nga mahulog sa yuta. Aron padayong anaa sa itaas ang estasyon, ang mga space shuttle moadto niini ug itulod ang estasyon sa wanang paitaas aron mamentinar ang hustong katas-on niini.

Ang halos-sero nga grabidad magdulag hinungdanong papel sa panukiduki nga dumalahon diha sa ISS, diin ang puwersa sa grabidad katumbas lamang sa ikamilyong bahin sa kusog nianang puwersaha nga nagalihok sa yuta. Ang usa ka lapis nga mahulog sa yuta mopaubos ug duha ka metros sulod sa 0.5 segundos. Sa estasyon sa wanang, dangtan kinig napulo ka minutos! Sa unsang paagi ang ISS magsilbing usa ka laboratoryo, ug sa unsang paagi kini makaapekto sa imong adlaw-adlawng kinabuhi?

Nagabiyo nga Laboratoryo

Ang ISS gidahom nga mahuman sa 2004. Human niana, mokabat ug mga pito ka astronot sa usa ka panahon ang moestar sa dakong komplikadong balay. Ang uban mopuyo didto sulod sa pipila ka bulan. Sakay niining gitawag nga bentana sa uniberso, ang mga trabahante sa ISS maghimog daghang nagkadaiyang mga eksperimento nga gidisenyo sa mga siyentipiko gikan sa tibuok kalibotan.

Pananglitan, sa dihang hinay kaayo ang puwersa sa grabidad, ang gamot sa mga tanom dili mopaubos ug ang mga dahon dili mopataas. Busa ang mga siyentipiko nagplanog mga eksperimento sa pagkat-on kon sa unsang paagi motubo ang mga tanom kon walay grabidad. Dugang pa, ang mga kristal nga protina mas modako ug mahimong mas semitriko diha sa wanang. Busa, ang mas lunsayng mga kristal mahimong mamugna ilalom sa maong mga kahimtang. Ang impormasyon bahin niini hayan motabang sa mga tigdukiduki sa paggamag mga medisina nga magtumong sa partikular nga mga protina nga nagpahinabog sakit. Diha sa palibot diin ang grabidad hinay kaayo, mahimong posible ang pagmugnag materyales nga halos imposibleng himoon dinhi sa yuta.

Diha sa halos-sero nga grabidad ang mga bukog ug kaunoran sa tawo madugta. Ang kanhing astronot nga si Michael Clifford miingon: “Usa ka bahin sa siyentipikanhong panukiduki gitumong sa pagsabot sa pisiolohikal nga mga epekto sa dugayng pagkaladlad sa wanang.” Labing menos usa ka eksperimento ang himoon aron sa pagtino kon sa unsang paagi mabuntog ang pagkadaot sa bukog.

Ang pagkat-on sa tagdugayng mga epekto sa pagpuyo diha sa wanang lagmit makatabang nga maposible ang dugayng pagpanaw diha sa wanang ngadto sa Mars sa umaabot. “Dugaydugay kana nga panaw,” matod ni Clifford. “Buot kitang makabatog katakos sa pagpabalik [sa mga tigsuhid sa wanang] nga may maayong panglawas.”

Dugang pa, ang mga tigpaluyo sa ISS nagtagna nga ang panukiduki diha sa estasyon sa wanang motultol sa dugang pagsabot sa paninugdang mga elemento nga naglangkob sa kinabuhi. Ang maong pagsabot mahimong moresulta sa bag-ong mga metodo sa pagtambal sa kanser, diabetes, paghubag sa baga, ug mga sakit sa sistema sa imyunidad. Ang mga laboratoryo nga sakay sa ISS sangkapan ug usa ka bioreactor nga magpatubog inalimahang mga selula nga kaamgid sa natural nga tisyu. Ang mga siyentipiko maningkamot sa pagkat-on ug dugang bahin sa mga sakit sa tawo ug kon sa unsang paagi kini matambalan sa malamposong paagi. Sakay usab niini mao ang 50-sentimetros nga bentana nga magpaarang sa pagsud-ong ug pagtuon sa mga gas sa atmospera, pagkapughaw sa korales, mga urakan, ug uban pang kinaiyanhong panghitabo sa yuta.

Usa ka “Laboratoryo sa Kalinaw”?

Bisan pa niana, alang sa pipila ka masibotong mga tigpasiugda niini, ang ISS maoy labaw pa kay sa usa lamang ka naglutawlutaw nga laboratoryo. Ilang giisip kini nga maoy nagtuman sa panaad sa Programa sa Apollo, nga nagbilin ug plake didto sa bulan nga nag-ingon: “Kami mianhi sa kalinaw alang sa tanang tawo.” Human mahubit ang ISS ingong usa ka “laboratoryo sa kalinaw,” ang 70-anyos nga astronot nga si John Glenn midugang: “[Kini] magtugot sa 16 ka nasod nga magtambayayongay tanan sa wanang inay mangitag mga paagi sa pagbuhat ug mga butang ngadto sa usag usa dinhi sa Yuta nga di-maayo.” Siya ug ang uban pa nag-isip sa ISS ingong usa ka dapit diin ang mga nasod makakat-on sa pagtinabangay diha sa mga proyekto sa siyensiya ug teknolohiya nga di maarangan kon magkinaugalingon apan nga gikan niana ang tanan makabatog kaayohan.

Ugaling lang, daghan ang nahibulong kon kaha ang mga nasod magkatinabangay ba gayod nga malinawon didto sa wanang, sanglit dili man sila makahimo niana dinhi sa yuta. Buweno, ang ISS maoy resulta sa kinaiyanhong panukmod sa tawo sa pagsusi sa wala-hisayri ug sa pagkat-on kon unsay mahitabo ilalom sa mga kahimtang nga naglungtad didto. Sa pagkatinuod, kining dako kaayong proyekto maoy resulta sa hiyas sa tawo sa pagpamasin ug sa iyang tinguha sa pagkaplag.

[Kahon/Mga hulagway sa panid 15-17]

MGA PETSA NGA NALANGKIT SA MGA ESTASYON SA WANANG

1869: Ang Amerikanong si Edward Everett Hale nagpatik ug mubong estorya, ang The Brick Moon, bahin sa gimanehog-tawo nga ginamag-tisa nga satelayt sa wanang ibabaw sa yuta.

1923: Ang lumad nga taga-Romania nga si Hermann Oberth nagmugna sa terminong “estasyon sa wanang.” Diha sa iyang hunahuna ang usa ka sukaranang dapit alang sa mga paglupad padulong sa Bulan ug sa Mars.

1929: Sa iyang librong The Problem of Space Travel, si Hermann Potocnik naglaraw ug plano alang sa usa ka estasyon sa wanang.

Katuigang 1950: Ang inhenyero sa roket nga si Wernher von Braun naghubit sa usa ka pormag-ligid nga estasyon nga nagabiyo ug 1,730 ka kilometros sa ibabaw sa yuta.

1971: Ang Unyon Sobyet nagpalupad sa Salyut 1, ang unang estasyon sa wanang sa kasaysayan. Tulo ka cosmonot ang miestar sa estasyon sulod sa 23 ka adlaw.

1973: Ang Skylab, ang unang estasyon sa wanang sa T.B., gipabiyo ug nakapasulod ug tulo ka tem sa mga astronot. Kini nga estasyon wala na sa wanang.

1986: Ang mga Sobyet nagpalupad sa Mir, ang unang estasyon sa wanang nga gidisenyo aron permanenteng dunay tawo sa wanang.

1993: Ang Tinipong Bansa nagdapit sa Rusya, Hapon, ug ubang kanasoran sa pagduyog sa pagmugna sa International Space Station (ISS).

1998/99: Ang unang mga module sa ISS gipabiyo—usa ka tuig nga ulahi sa eskedyul.

[Mga hulagway]

Ibabaw: Ideya sa tigdibuho sa mahuman nga estasyon sa 2004

Ang unang duha ka module, ang Zarya ug Unity, gisumpay

Si Ross ug Newman sa ilang ikatulong paglakaw sa wanang

Pagpalupad sa usa ka space shuttle, usa sa daghan nga giplano

Skylab

Mir

[Credit Line]

Mga panid 15-17: Mga letrato sa NASA