Ang Manok—Popular ug Dagaya

TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA KENYA

ANG manok lagmit mao ang kinadaghanan nga langgam sa yuta. Sumala sa mga pagbanabana, adunay kapin sa 13 ka bilyong manok! Ug ang karne niini popular kaayo nga kapin sa 33 ka bilyong kilos niana ang makonsumo matag tuig. Dugang pa, ang mga himungaan nagpatunghag mga 600 ka bilyong itlog matag tuig sa tibuok kalibotan.

Sa Kasadpang mga nasod, ang manok maoy dagaya ug barato. Mga dekada kanhi, ang mga botante sa T.B. gisaaran nga ang manok mahimong maarangang paliton sa tanang panimalay kon ang usa ka partikular nga kandidato mapili. Apan, karon ang manok dili na usa ka luho sama kaniadto o alang lamang sa pipila ka tawo. Sa unsang paagi kining talagsaong langgam nahimong komon ug popular kaayo? Ug komosta ang mas kabos nga mga nasod? Aduna bay purohan nga sila makaambit niini nga kadagaya?

Ang Kasaysayan sa Langgam

Ang manok maoy kaliwat sa pulang manok sa lasang sa Asia. Wala madugay nadiskobrehan sa tawo nga ang manok sayon nga buhion. Aw, mga 2,000 ka tuig kanhi, gihisgotan ni Jesu-Kristo ang paagi sa himungaan sa pagtigom sa iyang mga piso ilalom sa iyang nagapanalipod nga mga pako. (Mateo 23:37; 26:34) Ang paggamit niana nga ilustrasyon nagpakita nga ang mga tawo sa katibuk-an pamilyar na gayod niini nga langgam. Apan niadto lamang ika-19ng siglo nga ang dinaghang produksiyon sa mga manok ug mga itlog nahimong usa ka negosyo.

Karon ang manok mao ang labing kinaham nga karne. Ang mga manok gibuhi sa milyonmilyong panimalay​—lakip sa mga pamilya sa siyudad—​alang sa konsumo sa pamilya ug alang sa negosyo. Sa pagkatinuod, pipila lang ka hayop sa uma ang makaarang sa pagsanay diha sa daghang nagkalainlaing geograpikanhong mga dapit kon itandi sa mga manok. Daghang nasod ang nakapatunghag mga liwat nga angay ra sa ilang klima ug mga panginahanglan. Ang pipila niini naglakip sa: Australorp sa Australia; ang popular kaayo nga Leghorn, nga sa sinugdan naggikan sa Mediteranyo apan komon kaayo sa Tinipong Bansa; ang New Hampshire, ang Plymouth Rock, ang Rhode Island Red, ug ang Wyandotte, ngatanan gipasanay sa Tinipong Bansa; ug ang Cornish, ang Orpington, ug ang Sussex, gikan sa Inglaterra.

Ang modernong siyentipikanhong mga pamaagi sa pagpamuhig mga hayop naghimo sa pagpamuhig mga manok nga usa sa labing malamposong mga industriya sa agrikultura. Sa Tinipong Bansa, ang mga mag-uuma maampingong naggamit sa kontroladong mga pamaagi sa pagpakaon ug pagtangkal, duyog sa siyentipikanhong paagi sa pagsanta sa sakit. Daghang tawo nagsaway niini nga mga pamaagi sa dinaghang-produksiyon ingong mabangis. Apan wala kana magpahunong sa mga mag-uuma sa pag-ugmad sa nagauswag nga episyenteng mga paagi sa pagpasanay niini nga mga manok. Ang modernong mga pamaagi karon magpaposible alang sa usa lamang ka tawo sa pag-atiman gikan sa 25,000 ngadto sa 50,000 ka manok. Mokabat lamang ug tulo ka bulan ang manok aron makab-ot ang timbang nga mahimo nang ibaligya.a

Tinubdan sa Karne

Duawa ang halos tanang hotel, restawran, o mga kan-anan, ug kanunay gayod nimong makita ang karne niining binuhing manok diha sa menu. Gani, daghang fast-food nga mga tindahan sa tibuok kalibotan ang nag-espesyalisar sa pagdalit ug karneng manok. Adunay mga katilingban diin ang manok mao gihapon ang gipili nga labing maayong idalit sa espesyal nga mga okasyon. Sa pipila ka nasod, sama sa India, naugmad ang makalingaw nga mga paagi sa pagdalit niining langgama. Ang mga potahe sama sa manok nga giluto sa pula nga sili, lal murgi; gikuniskunis nga manok, kurgi murgi; ug manok nga inanayng giluto sa luy-a, adrak murgi, maoy lamian kaayo!

Nganong ingon niana ka popular ang manok? Ang usa ka katarongan mao nga diyutay lang nga mga pagkaon ang maayo kaayong sagolan ug lainlaing mga palami sama sa manok. Unsay gusto nimong paagi sa pagluto niini? Pinirito, inasal, sinugba, linuto sa diyutayng mantika diha sa tinaklobang dabahan, o sinabawan? Ablihi ang bisan unsang basahon sa pagpangluto, ug lagmit imong makaplagan ang daghang mga resipe sa manok nga gidisenyo aron ikahatag ang kalami sa matag hiwa.

Tungod kay mabatonan kini diha sa daghang nasod, ang manok barato usab. Mao usab kini ang gipili sa mga nutrisyonista, tungod kay aduna kiniy mga protina, bitamina, ug mga minerales nga gikinahanglan sa lawas sa tawo. Bisan pa niana ang manok maoy menos sa mga kaloriya, saturated nga mga tambok, ug ubang mga tambok.

Paghatag ug Pagkaon sa Nagakaugmad nga mga Nasod

Siyempre, dili tanang nasod ang dagaya sa mga manok. Hinungdanon kini tungod sa taho sa usa ka gitahasang pundok alang sa Council for Agricultural Science and Technology, nga nag-ingon: “Ang populasyon sa kalibotan gibanabana nga mouswag ngadto sa 7.7 ka bilyon sa tuig 2020 . . . Apan, ang kinabag-an (95%) sa pag-uswag sa populasyon gitagna nga mahitabo sa nagakaugmad nga mga nasod.” Kini nga pahayag nahimong mas dako pag kahulogan sa dihang imong konsiderahon nga mga 800 ka milyong tawo na ang nag-antos gumikan sa malnutrisyon!

Bisan pa niana, nagtuo ang daghang eksperto nga dunay dakong papel ang manok aron mahatagag pagkaon ang nagutman nga mga populasyon ug matagan-an sa kinahanglanon-kaayong kita ang mga mag-uuma. Ang suliran mao nga ang dinaghang pagpasanay niining mga langgama mahimong usa ka tinuod nga hagit alang sa kabos nga mga mag-uuma. Ang usa ka katarongan, sa mas kabos nga mga nasod ang mga manok pangunang gibuhi diha sa gamayng mga uma sa banika o diha sa mga nataran sa likod sa balay. Ug nianang mga nasora, ang mga manok talagsa rang ibutang sa tangkal. Sa maadlaw ang mga langgam buhian ug mangitag pagkaon, nga mobalik sa balay sa magabii, usahay mohulop sa mga kahoy o sa mga tangkal nga metal.

Dili ikatingala, daghan sa mga manok nga gibuhi nianang mga paagiha mangamatay​—ang uban ingong mga biktima sa makamatay nga sakit nga Newcastle ug ang uban ingong mga biktima sa mga manunukob, hayop ug tawo. Ang kadaghanang mag-uuma walay kahibalo ni salapi aron mapakaon sa husto ang ilang mga manok, matagan-an kini ug hustong tangkal, o mapanalipdan kini batok sa mga sakit. Tungod niini nga katarongan nga ang mga programa gisugdan aron sa pagtabang sa pag-edukar sa mga mag-uuma sa nagakaugmad nga mga nasod. Pananglitan, di pa dugayng gisugdan sa Food and Agriculture Organization sa Hiniusang Kanasoran ang lima-ka-tuig nga proyekto “aron mabenepisyohan ang mga kabos sa banika sa Aprika pinaagi sa dugang nga produksiyon sa manok.”

Sa pagkakaron wala pa mahibaloi kon unsay sangpotanan nianang maayog-tuyo nga mga paningkamot. Busa makapahinuklog gayod alang sa mga molupyo sa mas adunahang mga nasod ang pagpamalandong sa kamatuoran nga ang butang nga ingon ka komon sama sa usa ka hiwang manok mahimong dili maarangan sa kadaghanang mga molupyo sa yuta. Alang nianang mga tawhana, ang ideya bahin sa ‘manok nga mahimong maarangang paliton sa tanang panimalay’ tingali daw samag butang nga gipangandoy apan lisod makab-ot.

[Footnote]

[Kahon/Mga hulagway sa panid 21]

Hilwas nga Pagpreparar sa Hilaw nga Karneng Manok

“Ang hilaw nga karneng manok mahimong dunay makadaot nga mga organismo, sama sa salmonella nga bakterya, busa hinungdanon nga mag-amping sa pagpreparar niini. Hugasi kanunay ang imong kamot, ang tadtaran, kutsilyo ug pang-atado sa manok pinaagi sa init nga tubig nga may sabon una pa ug human sa pagpreparar sa manok. Makaayo ang paggamit ug tadtaran nga mahugasan ug init nga tubig . . . ug, kon posible, gamiton ang tadtaran alang lamang sa pagpreparar sa hilaw nga karneng manok. Patunawa sa bug-os ang yelo sa nangamig nga manok sa dili pa lutoon.”​—The Cook’s Kitchen Bible.

[Mga hulagway sa panid 19]

Ang pipila ka liwat sa mga manok mao ang White Leghorn, Gray Jungle Fowl, Orpington, Polish, ug Speckled Sussex

[Credit Line]

Tanan gawas sa White Leghorn: © Barry Koffler/www.feathersite.com

[Mga hulagway sa panid 20]

Ang mga paningkamot ginahimo sa pagtabang sa mga mag-uuma sa nagakaugmad nga mga nasod aron madugangan ang produksiyon sa manok

[Hulagway sa panid 20]

Sa Tinipong Bansa, 90 porsiyento sa mga manok ang gibuhi tungod sa karne niini