Ang Unang Simbahan ba Nagtudlo nga ang Diyos Usa ka Trinidad?
Bahin 3—Ang mga Manlalaban sa Pagtuo ba Nagtudlo sa Doktrina sa Trinidad?
Sa iyang mga isyu sa Nobyembre 1, 1991, ug Pebrero 1, 1992, Ang Bantayanang Torre nagpakita nga ang doktrinang Trinidad wala itudlo ni Jesus ug sa iyang mga tinun-an ni sa Apostolikong mga Amahan sa hinapos sa una ug sayo sa ikaduhang mga siglo K.P. Ang mga klerigo ba sa simbahan sa ulahi sa ikaduhang siglo nagtudlo niana?
GIKAN sa hapit tungatunga sa ikaduhang siglo sa atong Komong Panahon hangtod sa iyang kataposan, nanggimaw ang mga klerigo sa simbahan nga karong adlawa gitawag ug Apologists o mga Manlalaban sa Pagtuo. Sila nagsulat sa paglaban sa Kristiyanidad nga ilang nailhan batok sa masupakong mga pilosopiya nga nagdagsang sa Romanhong kalibotan niadtong panahona. Ang ilang mga sulat minggula dul-an sa kataposan, ug pagkatapos, sa mga sinulat sa Apostolikong mga Amahan.
Sa grupo sa mga Manlalaban nga nagsulat sa Grego mao sila Justin Martyr, Tatian, Athenagoras, Theophilus, ug Clemente sa Alexandria. Si Tertullian usa ka Manlalaban nga nagsulat sa Latin. Sila ba nagtudlo sa Trinidad sa modernong Kakristiyanohan—tulo ka managkasama nga persona (Amahan, Anak, ug Balaang Espiritu) diha sa Diyosnong pagkaulo, matag usa matuod nga Diyos, apan dili tulo ang Diyos kondili usa ang Diyos?
“Ang Anak Ubos”
Si Dr. H. R. Boer, sa iyang libro nga A Short History of the Early Church, nagkomento bahin sa ginaduso sa pagtulon-an sa mga Manlalaban:
“Si Justin [Martyr] nagtudlo nga sa wala pa lalanga ang kalibotan ang Diyos nag-inusara ug walay Anak. . . . Sa dihang ang Diyos nagtuyo sa paglalang sa kalibotan, . . . siya nagpatungha ug laing diyosnong persona sa paglalang sa kalibotan alang kaniya. Kining diyosnong persona gitawag . . . Anak tungod kay siya gianak; siya gitawag Logos tungod kay siya gikuha gikan sa Rason o Hunahuna sa Diyos. . . .
“Si Justin ug ang ubang mga Manlalaban sa ingon nagtudlo nga ang Anak usa ka linalang. Siya usa ka labaw nga linalang, usa ka linalang nga may igong gahom sa paglalang sa kalibotan apan, bisan pa niana, usa ka linalang. Sa teolohiya kining relasyon sa Anak ngadto sa Amahan gitawag ug subordinasyonismo o kapaubsanan. Ang Anak ubos, mao nga, ikaduha, nagasalig, ug gipatungha sa Amahan. Ang mga Manlalaban mga subordinasyonista.”1
Diha sa librong The Formation of Christian Dogma, si Dr. Martin Werner nagsulti bahin sa kinasayohang pagsabot sa relasyon sa Anak ngadto sa Diyos:
“Kanang relasyona nasabot ug tin-aw ingong usa nga ‘subordinasyon’, i.e. diha sa kahulogan sa pagkaubos ni Kristo sa Diyos. Bisag haing dapit diha sa Bag-ong Testamento kon pagatagdon, ang relasyon ni Jesus sa Diyos, ang Amahan, . . . kana gihunahuna ug gipahayag sa bug-os ingong subordinasyon. Ug ang labing piho nga Subordinasyonista sa Bag-ong Testamento, sumala sa rekord sa mga Ebanghelyo, mao si Jesus mismo . . . Kanang orihinal nga posisyon, sa ingon kalig-on ug kadayag, nakaarang sa paghupot sa iyang kaugalingon sa dugayng panahon. ‘Ang tanang dagkong una-Nicene nga mga teologo nagpahayag sa pagkaubos sa Logos ngadto sa Diyos.’”2
Sa pag-uyon niini, si R. P. C. Hanson, diha sa The Search for the Christian Doctrine of God, nagpahayag:
“Walay teologo diha sa Sidlakan o Kasadpang Simbahan una pa sa pagbuto sa Arian nga Kontrobersiya [sa ikaupat nga siglo], kinsa wala mag-isip sa pipila ka pagsabot sa Anak ingong ubos sa Amahan.”3
Si Dr. Alvan Lamson, diha sa The Church of the First Three Centuries, nagdugang niining pamatuod mahitungod sa pagtulon-an sa mga awtoridad sa simbahan una pa sa Konsilyo sa Nicaea (325 K.P.):
“Ang pagkaubos sa Anak sa kadaghanan, kon dili man sa tanan, gilabanan sa una-Nicene nga mga Amahan . . . Nga ilang gilantaw ang Anak ingong lahi gikan sa Amahan dayag gikan sa kahimtang nga sa yano ilang gilabanan ang iyang pagkaubos. . . . Giisip nila siya nga lahi ug ubos.”4
Sa susama, diha sa librong Gods and the One God, si Robert M. Grant nagsulti sa mosunod bahin sa mga Manlalaban:
“Ang Kristolohiya sa mga manlalaban, sama nianang sa Bag-ong Testamento, sa kinadak-an subordinasyonista. Ang Anak kanunay nga ubos sa Amahan, kinsa ang usa nga Diyos sa Karaang Testamento. . . . Nan, kon unsa ang atong nakaplagan niining sayo nga mga awtor, dili doktrina sa Trinidad . . . Sa wala pa ang Nicaea, ang Kristohanong teolohiya hapit sa katibuk-an subordinasyonista.”5
Ang Trinidad sa Kakristiyanohan nagtudlo nga ang Anak kasama sa Diyos nga Amahan sa kawalay sinugdanan-kataposan, gahom, katungdanan, ug kaalam. Apan ang mga Manlalaban nag-ingon nga ang Anak dili kasama sa Diyos nga Amahan. Sila naglantaw sa Anak nga ubos. Kana dili pagtulon-an sa Trinidad.
Pagpadayag sa Unang-siglo nga Pagtulon-an
Ang mga Manlalaban ug ubang sayong mga Amahan sa Simbahan nagpadayag sa dakong sukod kon unsay gitudlo sa unang-siglo nga mga Kristohanon mahitungod sa relasyon sa Amahan ug sa Anak. Matikdi kon sa unsang paagi kini gipahayag diha sa librong The Formation of Christian Dogma:
“Sa panahon sa Primitibong Kristiyano walay timailhan sa bisan unsang matang sa Trinitaryang suliran o kontrobersiya, sama sa ulahi nga nagpatungha ug mainit nga panag-away sulod sa Simbahan. Ang katarongan alang niini sa walay duhaduha nagsumikad sa kamatuoran nga, alang sa Primitibong Kristiyanidad, si Kristo . . . usa ka persona sa labaw langitnong kalibotan-sa-manulonda, kinsa gilalang ug gipili sa Diyos alang sa tahas sa pagdala, sa kataposan sa kapanahonan, . . . sa Gingharian sa Diyos.”6
Dugang pa mahitungod sa pagtulon-an sa sayong mga Amahan sa Simbahan, ang The International Standard Bible Encyclopedia miangkon:
“Sa kinasayohang panghunahuna sa Simbahan ang kiling sa dihang maghisgot bahin sa Diyos nga Amahan mao ang paghunahuna bahin Kaniya una, dili ingong Amahan ni Jesu-Kristo, apan ingong tinubdan sa tanang linalang. Busa ang Diyos nga Amahan maoy, sukad mao, ang Diyos nga walay kasama. Nahisakop Kaniya ang mga kahubitan sama sa walay sinugdanan, imortal, dili mausab, dili mabatbat, dili makita, ug wala lalanga. Siya mao ang nagbuhat sa tanang mga butang, lakip ang galam-on mismo sa kalalangan, gikan sa wala. . . .
“Kana lagmit morag nagasugyot nga ang Amahan lamang ang sa tukma Diyos ug ang Anak ug Espiritu mga sumusunod lamang. Daghang sayo nga mga pahayag nagpakita sa pagpaluyo niana.”7
Samtang kining ensiklopedia nagpadayon sa di-pagtagad ning mga kamatuorana ug sa pag-angkon nga ang Trinidad nga doktrina gidawat niadtong sayong yugto, ang mga kamatuoran nagpanghimakak sa pangangkon. Tagda ang mga pulong sa iladong Katolikong teologo nga si John Henry Cardinal Newman:
“Dawaton nato nga ang tibuok liyo sa mga doktrina, nga ang atong Ginoo maoy gihisgotan, sa kamapadayonon ug sa walay pagkausab gipahayag sa Primitibong Simbahan . . . Apan kana sa tino lahi sa Katolikong doktrina sa Trinidad. Ako wala makakita kon sa unsang kahulogan arang ikasulti nga dunay usa ka panag-uyon sa primitibong [mga awtoridad sa simbahan] diha sa iyang pabor.”
“Ang mga kredo niadtong unang panahon wala gayod maghisgot sa . . . [Trinidad]. Tinuod sila naglakbit sa Tulo; apan ang bisan unsang misteryo sa doktrina, nga ang tulo usa, nga sila managkasama, parehong walay sinugdanan, ang tanan wala lalanga, ang tanan nahibalo, wala ipahayag, ug dili gayod makuha gikan kanila.”8
Kon Unsay Gitudlo ni Justin Martyr
Usa sa mga kinasayohan nga Manlalaban mao si Justin Martyr, nga nagkinabuhi gikan sa mga 110 hangtod 165 K.P. Sa iyang naglungtad nga mga sinulat walay naghisgot ug tulo ka managkasama nga mga persona sa usa ka Diyos.
Pananglitan, sumala sa Katolikong Jerusalem Bible, ang Proverbio 8:22-30 nag-ingon bahin sa una-tawhanon nga Jesus: “Si Yahweh naglalang kanako sa dihang unang nadayag ang iyang katuyoan, sa wala pa ang kinakaraanan niyang mga buhat. . . . Sa wala pa ang kahiladman, sa dihang ako mitungha . . . Sa wala pa ang mga kabungtoran, ako nahimugso . . . Ako diha sa iyang [Diyos] tapad, ingong batid nga magbubuhat.” Sa paghisgot niining mga bersikuloha, si Justin nag-ingon diha sa iyang Dialogue With Trypho:
“Ang Kasulatan nagpahayag nga kining Liwat gianak sa Amahan sa wala pa malalang ang tanang mga butang; ug nga siya nga gianak sa ihap lahi gikan kaniya nga nag-anak, bisan kinsa modawat.”9
Sanglit ang Anak nahimugso gikan sa Diyos, si Justin naggamit sa ekspresyon “Diyos” may kalabotan sa Anak. Siya nag-asoy diha sa iyang First Apology: “Ang Amahan sa uniberso may Anak; kinsa usab, ingong ang unang-gianak nga Pulong sa Diyos, ngani Diyos.”10 Ang Bibliya usab nagtumong sa Anak sa Diyos pinaagi sa titulong “Diyos.” Sa Isaias 9:6 siya gitawag ug “Dakong Diyos.” Apan diha sa Bibliya, ang mga manulonda, tawo, bakak nga mga diyos, ug si Satanas gitawag usab ug “mga diyos.” (Mga manulonda: Salmo 8:5; itandi ang Hebreohanon 2:6, 7. Tawo: Salmo 82:6. Bakak nga mga diyos: Exodo 12:12; 1 Corinto 8:5. Satanas: 2 Corinto 4:4) Sa Hebreohanon nga Kasulatan, ang pulong alang sa “Diyos” ’El, sa yano nagkahulogan ug “Dakong Usa” o “Kusgang Usa.” Ang katumbas diha sa Gregong Kasulatan maoy the·osʹ.
Dugang pa, ang Hebreohanon nga termino nga gigamit sa Isaias 9:6 nagpakita sa tino nga kalainan tali sa Anak ug Diyos. Didto ang Anak gitawag “Dakong Diyos,” ’El Gib·bohrʹ, “dili Labing Gamhanang Diyos.” Kanang terminoha sa Hebreohanon maoy ’El Shad·daiʹ ug mapadapat sa linain kang Jehova nga Diyos.
Matikdi, hinoon, nga samtang si Justin nagtawag sa Anak ug “Diyos,” siya wala gayod mag-ingon nga ang Anak usa sa tulo ka managkasamang mga persona, kinsa ang matag usa Diyos apan ang tulo usa lamang ka Diyos. Inay, matud niya sa iyang Dialogue With Trypho:
“May . . . laing Diyos ug Ginoo [ang una-tawhanon nga Jesus] nga ubos sa Magbubuhat sa tanang butang [Labing Gamhanan nga Diyos]; kinsa [ang Anak] gitawag usab ug Manulonda, tungod kay Siya [ang Anak] nagmantala sa katawhan sa bisan unsa nga ang Magbubuhat sa tanang butang—ibabaw kaniya wala nay laing Diyos—buot nga imantala kanila. . . .
“[Ang Anak] lahi gikan Kaniya nga nagbuhat sa tanang butang,—sa ihap, buot nakong ipasabot, dili [lahi] sa kabubut-on.”11
Usa ka makaiikag nga mga pulong mabasa diha sa First Apology ni Justin sa kapitulo 6, diin siya naglaban batok sa paganong sumbong nga ang mga Kristohanon mga ateyista. Siya nagsulat:
“Pareho Siya [Diyos], ug ang Anak (kinsa naglungtad gikan Kaniya ug nagtudlo kanato ning mga butanga, ug ang mga panon sa laing maayong mga manulonda nga nagsunod ug gihimo susama Kaniya), ug sa matagnaong Espiritu, kami nagsimba ug nahigugma pag-ayo.”12
Ang maghuhubad niining mga pulonga, si Bernhard Lohse, nagkomento: “Morag dili pa paigo nga niining pagbatbat ang mga manulonda nahisgotan ingong mga linalang nga gitamod ug gisimba sa mga Kristohanon, si Justin wala magpanuko sa paghisgot sa mga manulonda una pa nganli ang Balaang Espiritu.”13—Tan-awa usab ang An Essay on the Development of Christian Doctrine.14
Mao nga, samtang si Justin Martyr morag mibiya gikan sa putling doktrina sa Bibliya bahin sa kon kinsa ang tumong sa Kristohanong pagsimba, sa tin-aw wala niya lantawa ang Anak nga kasama sa Amahan, nga molabaw sa mga manulonda nga giisip nga Iyang kasama. Mahitungod kang Justin, kami mikutlo pag-usab gikan sa Church of the First Three Centuries ni Lamson:
“Si Justin nag-isip sa Anak ingong lahi gikan sa Diyos, ug ubos kaniya: lahi, dili, sa modernong pagsabot, ingong usa ka bahin sa tulo ka mga hypostases, o mga persona, . . . apan lahi sa kahulogan ug kinaiya; may tinuod, dakong sukod, indibiduwal nga paglungtad, separado gikan sa Diyos, kang kinsa siya nagdawat sa tanan niyang gahom ug mga titulo; tinudlo ilalom kaniya, ug sa tanang pagkabutang ubos sa iyang pagbuot. Ang Amahan supremo; ang Anak ubos: ang Amahan tinubdan sa gahom; ang Anak dumadawat: ang Amahan nagmugna; ang Anak, ingong iyang alagad o instrumento, nagtuman. Sila duha sa ihap, apan nagkauyon, o usa, sa kabubut-on; ang kabubut-on sa Amahan kanunay molabaw sa Anak.”15
Ingong dugang, walay dapit nga si Justin nag-ingon nga ang balaang espiritu usa ka persona nga sama sa Amahan ug sa Anak. Busa walay katarongan nga sa kamatinud-anon arang masulti nga si Justin nagtudlo sa Trinidad sa modernong Kakristiyanohan.
Kon Unsay Gitudlo ni Clemente
Si Clemente sa Alexandria (c. 150 hangtod 215 K.P.) usab nagtawag sa Anak nga “Diyos.” Ngani nagtawag siya kaniya ug “Maglalalang,” termino nga wala gayod gamita diha sa Bibliya bahin ni Jesus. Gipasabot ba niya nga ang Anak kasama sa tanang paagi sa labing gamhanang Maglalalang? Wala. Si Clemente tataw nga nagpunting sa Juan 1:3, diin nagsulti bahin sa Anak: “Ang tanang butang naglungtad pinaagi kaniya.”16 Ang Diyos naggamit sa Anak ingong ahente sa Iyang mamugnaong mga buhat.—Colosas 1:15-17.
Si Clemente nagtawag sa Supremong Diyos “ang Diyos ug Amahan sa atong Ginoong Jesus”17 ug nag-ingon “ang Ginoo Anak sa Maglalalang.”18 Siya usab nagkanayon: “Ang Diyos sa tanan mao lamang ang usa nga maayo, ang matarong nga Maglalalang, ug ang Anak [mao] diha sa Amahan.”19 Busa siya nagsulat nga ang Anak may Diyos ibabaw kaniya.
Si Clemente naghisgot bahin sa Diyos ingong ang “una ug walay lain nga tighatag ug kinabuhing dayon, nga ang Anak, kinsa nagdawat niana gikan Kaniya [Diyos], naghatag kanato.”20 Ang orihinal nga Tighatag ug kinabuhing dayon dayag nga labaw sa usa kinsa, ingon sa nahitabo, nagpasa niana. Mao nga, si Clemente nagkanayon nga ang Diyos “maoy una, ug labing hataas.”21 Dugang pa, matud niya nga ang Anak “duol kaayo Kaniya nga nag-inusara ang Usa nga Labing Gamhanan” ug ang Anak “naghusay sa mga butang sumala sa kabubut-on sa Amahan.”24 Pabalik-balik si Clemente nagpakita sa pagkalabaw sa Labing Gamhanang Diyos sa Anak.
Mahatungod kang Clemente sa Alexandria, atong mabasa sa The Church of the First Three Centuries:
“Kami mahimong mokutlo ug daghang mga pamulong gikan kang Clemente diin ang pagkaubos sa Anak sa linain giinsister. . . .
“Kami makuratan nga bisag kinsa makasabot kang Clemente pinaagi sa ordinaryong pagtagad, ug mohanduraw sa usa ka gutlo nga siya nag-isip sa Anak ingong sa ihap mao ra—usa—sa Amahan. Ang Iyang nagasandig ug ubos nga kinaiya, ingon nga nasabot namo, bisag haing dapit ginadawat. Si Clemente nagtuo sa Diyos ug sa Anak nga magkalahi sa ihap; sa laing pagkasulti, duha ka mga persona,—ang usa supremo, ang lain ubos.”23
Dugang pa, kini mahimong ikasulti usab: Bisan pag kon si Clemente usahay morag molapas sa kon unsay ginaingon sa Bibliya labot kang Jesus, wala gayod siya maghisgot sa Trinidad nga gilangkoban sa tulo ka magkasama nga mga persona sa usa ka Diyos. Ang mga manlalaban sama nila Tatian, Theophilus, ug Athenagoras, nga nagkinabuhi tali sa panahon ni Justin ug ni Clemente, may susamang mga panlantaw. Si Lamson miingon nga sila “dili maayong mga Trinitaryan sama kang Justin mismo; sa ato pa, sila nagtuo nga walay wala nabahin, managkasamang Tulo, apan nagtudlo ug doktrina nga bug-os dili mouyon niining pagtuoha.”24
Ang Teolohiya ni Tertullian
Si Tertullian (mga 160 hangtod 230 K.P.) ang una nga naggamit sa Latin nga pulong trinitas. Sama sa giasoy ni Henry Chadwick, si Tertullian nagsugyot nga ang Diyos ‘usa ka substansiya nga gilangkoban sa tulo ka mga persona.’25 Kini wala magkahulogan, hinoon, nga siya naghunahuna sa tulo ka managkasama ug kadungan sa paglungtad nga mga persona. Ugaling, ang iyang mga ideya gipasikaran sa ulahing mga magsusulat nga nag-ugmad sa doktrina sa Trinidad.
Ang ideya ni Tertullian bahin sa Amahan, Anak, ug balaang espiritu lahi ra kaayo sa Trinidad sa Kakristiyanohan, tungod kay siya usa ka subordinasyonista. Iyang gilantaw ang Anak nga ubos sa Amahan. Diha sa Against Hermogenes siya misulat:
“Kita dili angay maghunahuna nga may laing persona gawas sa Diyos lamang nga wala ipanganak ug wala-lalanga. . . . Sa unsang paagi ang bisan unsang butang, gawas sa Amahan, mahimong mas tigulang, ug niining bahina sa pagkatinuod labaw nga talahuron, kaysa Anak sa Diyos, ang bugtong-gianak ug unang-gianak nga Pulong? . . . Nga ang [Diyos] wala magkinahanglan ug Magbubuhat aron siya molungtad, labaw nga labing tinuboy ang kahimtang kaysa iyaha [sa Anak] nga may tigmugna sa pagpatungha sa iyang pagkamao.”26
Usab, sa Against Praxeas, iyang gipakita nga ang Anak lahi gikan ug ubos sa Labing Gamhanang Diyos pinaagi sa pagsulti:
“Ang Amahan mao ang katibuk-ang substansiya, apan ang Anak gikuha ug tinipik sa tibuok, sama sa gidawat Niya mismo: ‘Ang akong Amahan labaw kay kanako.’ . . . Busa ang Amahan lahi gikan sa Anak, labaw kay sa Anak, sama nga Siya nga nag-anak usa, ug Siya nga gianak lain; Siya usab, nga nagpadala usa, ug Siya nga gipadala lain; ug Siya, usab, nga nagbuhat usa, ug Siya nga pinaagi kaniya gibuhat ang butang lain.”27
Si Tertullian, sa Against Hermogenes, nagpahayag ug dugang nga may panahon sa dihang ang Anak wala maglungtad ingong persona, nga nagpakita nga siya wala mag-isip sa Anak ingong naglungtad daan sa samang kahulogan sa paglungtad sa Diyos.28 Si Cardinal Newman nagkanayon: “Si Tertullian angay isipon nga heterodokso [nagtuo sa dili-ortodoksong mga doktrina] bahin sa doktrina sa paglungtad ug dungan sa Atong Ginoo.”29 May labot ni Tertullian, si Lamson nagpahayag:
“Kining rason, o Logos, sama sa pagtawag sa mga Grego, sa wala madugay, ingon sa gituohan ni Tertullian, nahimong ngadto sa Pulong, o Anak, nga mao, ang tinuod nga persona, nga naglungtad gikan sa walay katinoan lamang ingong usa ka kinaiya sa Amahan. Si Tertullian naghatag kaniya, hinoon, sa ranggo nga ubos sa Amahan . . .
“Kon hukman sumala sa bisag unsang gidawat nga katin-awan sa Trinidad sa presenteng adlaw, ang pagsulay sa pagluwas kang Tertullian gikan sa pagkahinukman [ingong erehes] walay paglaom. Siya dili makabarog sa pagsulay sa usa ka gutlo.”30
Walay Trinidad
Kon ikaw mobasa sa tanang mga pulong sa mga Manlalaban, ikaw makakaplag nga bisan tuod sila mingtipas sa pipila ka bahin gikan sa pagtulon-an sa Bibliya, walay mausa kanila ang nagtudlo nga ang Amahan, ang Anak, ug ang balaang espiritu magkasama sa paglungtad daan, gahom, kaakohan, ug kaalam.
Kini usab tinuod sa ubang mga magsusulat sa ikaduha ug ikatulo nga mga siglo, sama nila Irenaeus, Hippolytus, Origen, Cypriano, ug Novasyano. Samtang ang pipila nagpakasama sa Amahan sa Anak sa pila ka mga bahin, sa ubang kapaagihan sila naglantaw nga ang Anak ubos sa Diyos nga Amahan. Ug walay mausa kanila ang nagbanabana gani nga ang balaang espiritu maoy kasama sa Amahan ug Anak. Pananglitan, si Origen (mga 185 hangtod 254 K.P.) nagpahayag nga ang Anak sa Diyos mao “ang Panganay sa tanang kalalangan” ug ang Kasulatan “nakaila Kaniya nga kinakaraanan sa tanang kabuhatan sa kalalangan.”31
Ang bisag unsang dili-mapihigong pagbasa niining mga awtoridad sa sayong simbahan magapakita nga ang doktrinang Trinidad sa Kakristiyanohan wala maglungtad sa ilang panahon. Sama sa giingon sa The Church of the First Three Centuries:
“Ang modernong popular nga doktrina sa Trinidad . . . walay makuha nga pagpaluyo gikan sa mga sinulat ni Justin: ug kining pahayaga mahimong ipaabot sa tanang una-Nicene nga mga Amahan; nga mao, sa tanang Kristohanong magsusulat sulod sa tulo ka mga siglo human sa pagkatawo ni Kristo. Tinuod, sila nagsulti bahin sa Amahan, Anak, ug sa matagnaon o balaang Espiritu, apan dili ingong magkasama, dili ingong usa ka ihap nga pagsabot, dili ingong Tulo sa Usa, nga sa bisan unsang diwa nga karon ginadawat sa mga Trinitaryan. Ang kinasukwahian mao ang tinuod. Ang doktrina sa Trinidad, sama sa gisaysay niining maong mga Amahan, sa dakong bahin lahi gikan sa modernong doktrina. Kini among gipahayag ingong kamatuoran nga makabarog sama ra sa bisan unsang kamatuoran diha sa kasaysayan sa tawhanong mga opinyon.”32
Sa pagkatinuod, sa wala pa si Tertullian ang Trinidad wala gani hisgoti. Ug ang “heterodokso” nga Trinidad ni Tertullian lahi kaayo gikan sa ginatuohan karong adlawa. Nan, sa unsang paagi, ang doktrina sa Trinidad, sama sa nasabtan karong adlawa, naugmad? Kana ba didto sa Konsilyo sa Nicea niadtong 325 K.P.? Atong susihon kining mga pangutanaha sa Bahin 4 niining serye sa umaabot nga isyu sa Ang Bantayanang Torre.
Mga reperensiya:
1. A Short History of the Early Church, ni Harry R. Boer, 1976, panid 110.
2. The Formation of Christian Dogma, ni Martin Werner, 1957, panid 125.
3. The Search for the Christian Doctrine of God, ni R. P. C. Hanson, 1988, panid 64.
4. The Church of the First Three Centuries, ni Alvan Lamson, 1869, mga panid 70-1.
5. Gods and the One God, ni Robert M. Grant, 1986, mga panid 109, 156, 160.
6. The Formation of Christian Dogma, mga panid 122, 125.
7. The International Standard Bible Encyclopedia, 1982, Tomo 2, panid 513.
8. An Essay on the Development of Christian Doctrine, ni John Henry Cardinal Newman, Ikaunom nga Edisyon, 1989, mga panid 14-18.
9. The Ante-Nicene Fathers, giedit ni Alexander Roberts ug James Donaldson, Amerikanhong Pinatik-Usab sa Edinburgh nga Edisyon, 1885, Tomo 1, panid 264.
10. Ibid., panid 184.
11. The Ante-Nicene Fathers, Tomo 1, panid 223.
12. Ibid., panid 164.
13. A Short History of Christian Doctrine, ni Bernhard Lohse, hinubad gikan sa Aleman ni F. Ernest Stoeffler, 1963, ikaduhang papel-hapin nga imprenta, 1980, panid 43.
14. An Essay on the Development of Christian Doctrine, panid 20.
15. The Church of the First Three Centuries, mga panid 73-4, 76.
16. The Ante-Nicene Fathers, Tomo II, panid 234.
17. Ibid., panid 227.
18. Ibid., panid 228.
19. Ibid.
20. Ibid., panid 593.
21. Ibid.
22. Ibid., panid 524.
23. The Church of the First Three Centuries, mga panid 124-5.
24. Ibid., panid 95.
25. The Early Church, ni Henry Chadwick, 1980 nga imprenta, panid 89.
26. The Ante-Nicene Fathers, Tomo III, panid 487.
27. Ibid., mga panid 603-4.
28. Ibid., panid 478.
29. An Essay on the Development of Christian Doctrine, mga panid 19, 20.
30. The Church of the First Three Centuries, mga panid 108-9.
31. The Ante-Nicene Fathers, Tomo IV, panid 560.
32. The Church of the First Three Centuries, mga panid 75-6.
[Hulagway sa panid 27]
Clemente
[Credit Line]
Historical Pictures Service
[Hulagway sa panid 28]
Tertullian
[Credit Line]
Historical Pictures Service