Ang Pagkalagiw sa mga Huguenot Ngadto sa Kagawasan

“Sa Hari ug Rayna, . . . Tungod niini kami Nagpahayag, Nga ang tanang Pranses nga mga Protestante nga magtinguhang Modangop, ug Moanhi niining Among Gingharian, dili lamang makabaton sa Among Harianong Panalipod . . . Kondili Maningkamot usab Kami sa tanang makataronganong mga Paigo ug mga Paagi aron sa Pagpaluyo, Pagtabang ug Pag-abag kanila . . . aron nga ang ilang pagpuyo ug pagkaania niining maong Gingharian mahimong hamugaway ug sayon alang kanila.”

MAO kanay giingon sa 1689 nga deklarasyon ni William ug Mary, ang hari ug rayna sa Inglaterra. Apan nganong ang Pranses nga mga Protestante, o mga Huguenot, ingon sa pag-ila kanila, kinahanglang modangop ug mangayog panalipod sa gawas sa Pransiya? Nganong ang ilang pagkalagiw gikan sa Pransiya mga 300 ka tuig kanhi makapainteres kanato karong adlawa?

Ang ika-16 nga siglong Uropa nahiagom sa gubat ug mga panagbangi nga naglangkit sa relihiyon. Ang Pransiya, uban sa iyang mga Gubat sa Relihiyon (1562-​1598) tali sa mga Katoliko ug mga Protestante, wala makalingkawas niini nga kasamok. Apan, sa 1598 ang Pranses nga Haring Henry IV mipirma ug balaod sa pagkamatugoton, ang Balaod sa Nantes, nga nagtugot sa Protestanteng mga Huguenot ug diyutayng relihiyosong kagawasan. Kining legal nga pag-ila sa duha ka relihiyon maoy talagsaon sa Uropa. Sa makadiyot kini nagtapos sa relihiyosong mga kagubot nga permanenteng nagdaot sa ika-16 nga siglong Pransiya sulod sa kapin sa 30 ka tuig.

Bisan tuod gituyo nga mahimong “madayonon ug dili-maanular,” sa 1685 ang Balaod sa Nantes gianular sa Balaod sa Fontainebleau. Ang Pranses nga pilosopong si Voltaire sa ulahi naghubit niining maong pag-anular ingong “usa sa dakong mga trahedya sa Pransiya.” Ingong dihadihang resulta, kini misangpot sa pagkalagiw sa mga 200,000 ka Huguenot ngadto sa laing kanasoran. Apan, milugway pag dugay ang mga sangpotanan niini. Apan nganong gianular kanang mas unang balaod nga dapig sa relihiyosong pagkamatugoton?

Gisupak Sukad sa Sinugdan

Bisan tuod ang Balaod sa Nantes opisyal nga gipatuman sulod sa duolan sa 90 ka tuig, usa ka historyano nag-ingon nga kini “nagkawala nay epekto sa dihang kini gianular sa 1685.” Sa pagkatinuod, ang balaod wala magsukad sa lig-ong mga patukoranan. Sukad sa sinugdan, kini nakaamot sa gihubit nga usa ka “bugnawng gubat” tali sa Katolikong klero ug sa ilang gitawag nga “R.P.R.” (Gitawag nga Reformed Religion) Sukad sa pagluwat niini sa 1598 hangtod sa mga 1630, ang pagsupak sa Balaod sa Nantes nasentro sa publikong mga lantugi tali sa mga Protestante ug mga Katoliko ug sa pagpatik sa mga sinulat sa denominasyon. Bisan pa niana, ang pagkadili-matugoton daghag bahin.

Human makiggubat batok sa mga Protestante gikan sa 1621 hangtod sa 1629, ang Pranses nga gobyerno misulay sa pagpugos kanila sa pagsulod sa Katolikong toril pinaagi sa serye sa mapig-otong mga paagi. Kining maong pagpanghasi misamot ilalom ni Louis XIV, ang “Haring Adlaw.” Ang iyang polisa sa paglutos mitultol sa pag-anular sa Balaod sa Nantes.

Ang Pagpig-ot

Ingong bahin sa pagpig-ot, ang sibil nga mga katungod sa mga Protestante anam-anam nga gitangtang. Tali sa 1657 ug 1685, mga 300 ka mando, kasagaran gisugyot sa mga klero, ang gihimo batok sa mga Huguenot. Kadtong mga mandoa nagsupak sa tanang bahin sa ilang kinabuhi. Pananglitan, daghan kaayong propesyon, sama sa medisina, abogasiya, ug bisan pagpanabang, ang gidili sa mga Huguenot. Bahin sa pagpanabang, ang usa ka historyano nangatarongan: “Sa unsang paagi maposible ang pagpiyal sa kinabuhi sa usa ngadto sa usa ka erehes kansang tumong mao ang paglaglag sa naglungtad nga kahikayan?”

Ang pagdaogdaog misamot pa sa 1677. Si bisan kinsang Huguenot nga nasakpang misulay sa pagkabig sa usa ka Katoliko kinahanglang multahan ug usa ka libong Pranses nga pound. Ang mga pondong salapi sa estado gikan sa tag-as kaayong mga buhis gigamit sa pag-impluwensiya sa mga Huguenot nga makabig sa Katoliko. Sa 1675 ang Katolikong klero mihatag ug 4.5 ka milyong Pranses nga pound ngadto kang Haring Louis XIV, nga nag-ingon: “Karon kinahanglang padayonon nimo ang imong pagpakitag pagkamapasalamaton pinaagi sa paggamit sa imong awtoridad sa pagpapha sa erehiya sa bug-os.” Kining estratehiya sa “pagpalit” ug mga kinabig miresulta sa pagkakabig sa mga 10,000 ngadto sa Katolisismo sulod sa tulo ka tuig.

Sa 1663 ang pagkakabig ngadto sa Protestantismo gihimong di-legal. Diha usab ing mga pagdili bahin sa kon asa mahimong mopuyo ang mga Huguenot. Usa ka pananglitan sa naghingaping mga lakang mao nga ang mga bata sa edad nga siyete mahimo nang mag-Katoliko nga supak sa kagustohan sa ilang mga ginikanan. Ang Protestanteng mga ginikanan giobligar sa paggasto sa edukasyon nga nadawat sa ilang mga anak gikan sa mga Heswita o ubang Katolikong mga magtutudlo.

Ang laing paagi sa pagpukgo sa mga Huguenot mao ang tinago nga Compagnie du Saint-Sacrement (Kapunongan sa Balaang Sakramento). Usa kini ka Katolikong organisasyon nga giingon sa historyanong si Janine Garrisson nga sama sa usa ka “dakong kutay” nga milukop sa tibuok Pransiya. Nakasulod sa kinatas-ang hut-ong sa katilingban, wala kini makulangi sa salapi ni sa impormasyon bahin sa mga kaaway. Misaysay si Garrisson nga daghan ang mga taktika niini: “Gikan sa pagpit-os ngadto sa tinuyong pagbabag, pagmaniobra ngadto sa pagsaway, ang Compagnie migamit sa tanang paagi sa pagpahuyang sa Protestanteng komunidad.” Bisan pa niana, kadaghanang Huguenot nagpabilin sa Pransiya sulod niining yugtoa sa paglutos. Miingon ang historyanong si Garrisson: “Lisod sabton kon nganong ang mga Protestante wala mobiya sa Gingharian [Pransiya] nga dinaghan samtang nagkadako ang pagdumot kanila.” Bisan pa niana, ang pagkalagiw ngadto sa kagawasan ngadtongadto nahimong kinahanglanon.

Balik sa Sinugdanan

Ang Pasis sa Nymegen (1678) ug ang Sabot sa Pakigdait sa Ratisbon (1684) nagpagawas kang Haring Louis XIV gikan sa pakiggubat sa gawas sa nasod. Latas sa Channel sa Inglaterra, usa ka Katoliko ang nahimong hari sa Pebrero 1685. Si Louis XIV nakapahimulos niining bag-ong kahimtang. Pipila ka tuig una pa niana, ang Katolikong klero sa Pransiya miluwat ug Upat ka Gallican nga mga Artikulo, nga naglimite sa gahom sa papa. Niadtong tungora si Papa Inocentes XI “nag-isip sa Pranses nga Iglesya ingong halos nabahin na.” Busa, pinaagi sa pag-anular sa Balaod sa Nantes, si Louis XIV nakapaarang-arang sa iyang namansahang dungog ug nakapasig-uli sa naandang relasyon uban sa papa.

Ang polisa sa hari ngadto sa mga Protestante nahimong tin-aw kaayo. Ang malinawong pamaagi (pagdani ug pamalaod) dayag kaayong wala mosaler. Sa laing bahin, ang di pa dugayng mga dragonnadea milampos. Busa sa 1685, si Louis XIV mipirma sa Balaod sa Fontainebleau, nga nag-anular sa Balaod sa Nantes. Ang mapintas nga paglutos nga nalangkit niining maong pag-anular nagpahimutang sa mga Huguenot sa mas malisod nga kahimtang kay sa wala pa ang Balaod sa Nantes. Unsay ilang buhaton niadtong tungora?

Motago, Makig-away, o Mokalagiw?

Ang ubang mga Huguenot mipili sa pagsimba nga tinagotago. Sanglit gipangguba ang ilang mga tigomanan ug gidili ang ilang publikong pagsimba, midangop sila sa ‘Iglesya sa Desyerto,’ o tinagotagong pagsimba. Bisan pa kini sa kamatuoran nga ang mga tawo nga naghimo sa maong mga tigom nameligrong hukman ug kamatayon, sumala sa balaod nga gipasaka sa Hulyo 1686. Ang ubang mga Huguenot nagsalikway sa ilang tinuohan, nga naghunahuna nga posible ra ang pagbalik sa pagka-Huguenot. Ang maong mga kinabig nagtuman ug sinalingkapaw nga Katolisismo nga gisundog sa ulahing mga kaliwatan.

Ang gobyerno misulay sa pagseguro sa pagpangabig. Aron makatrabaho, ang bag-ong mga kinabig kinahanglang magpakita ug sertipiko sa ilang pagka-Katoliko nga pinirmahan sa kura paroko, nga maoy tiglista sa mga maninimba. Kon ang mga bata wala mabunyagi ug matutoa ingong mga Katoliko, mahimo silang kuhaon gikan sa ilang mga ginikanan. Ang mga eskuylahan kinahanglang magpasiugda ug Katolikong edukasyon. Gipaningkamotan ang pagpatungha ug dapig-Katoliko nga relihiyosong mga basahon alang sa “mga tawo sa Basahon [ang Bibliya],” ingon sa pagtawag sa mga Protestante. Ang gobyerno nagpatik ug kapin sa usa ka milyong libro ug nagpadala niini ngadto sa mga dapit diin daghan kaayo ang nakabig. Ang mga lakang naghinobra kaayo nga kon dunay usa ka masakiton nga modumili sa santo lana sa Katoliko ug human niana siya maulian, ibalhog siya sa bilanggoan o sa mga sakayang ginaoran sa tibuok kinabuhi. Ug kon sa ulahi mamatay siya, ang iyang lawas ilabog lamang nga ingon sa basura, ug embargohon ang iyang mga kabtangan.

Ang ubang mga Huguenot misukol pinaagig mga armas. Sa rehiyon sa Cévennes, nga ilado sa relihiyosong kasibot niini, ang militanteng mga Huguenot nga gitawag ug mga Camisard mialsa niadtong 1702. Mibalos sa mga pagbanhig ug magabiing pag-atake sa mga Camisard, ang kasundalohan sa gobyerno nagsunog sa mga balangay. Bisan tuod ang panagsang pag-atake sa mga Huguenot nagpadayon sulod sa pipila ka panahon, pagka-1710 ang puwersa sa kasundalohan ni Haring Louis nagparot sa mga Camisard.

Ang laing reaksiyon sa mga Huguenot mao ang pagkalagiw gikan sa Pransiya. Kining maong paglalin gitawag ug tinuod nga paglangyaw. Kadaghanang Huguenot maoy kabos kaayo sa ilang paglarga tungod kay ang estado nag-embargo sa ilang mga kabtangan, nga ang Iglesya Katolika nakadawat ug bahin sa bahandi. Busa dili sayon ang pagkalagiw. Ang Pranses nga gobyerno misumbalik dayon sa nahitabo, nga nagbantay sa mga ruta nga gawsanan ug nagsiksik sa mga barko. Ang mga pirata nagtulis sa mga barko nga milarga gikan sa Pransiya, tungod kay dihay mga ganti kon makadakop ug mga kagiw. Ang mga Huguenot nga nasakpang mikalagiw nag-atubang ug grabeng silot. Nagpalisod pa sa kahimtang, ang mga espiya nga naglihok sulod sa mga komunidad misulay sa pagpakisayod sa mga ngalan niadtong nagplano sa pagkalagiw ug sa ilang mga ruta. Ang nasakmit nga mga sulat, palsipikasyon sa papeles, ug mga panglipot nahimong ordinaryo.

Usa ka Maayong Dangpanan

Ang pagkalagiw sa mga Huguenot gikan sa Pransiya ug ang pagdawat kanila sa gidangpang mga nasod nailhan ingong Pagdangop. Ang mga Huguenot mikalagiw ngadto sa Holland, Switzerland, Alemanya, ug Inglaterra. Sa ulahi ang uban miadto sa Scandinavia, Amerika, Irlandia, West Indies, Habagatang Aprika, ug Rusya.

Ubay-ubayng nasod sa Uropa ang nagpasaka ug mga balaod nga nag-awhag sa mga Huguenot sa paglalin. Lakip sa mga panukmod nga gitanyag mao ang libreng pagkahimong lungsoranon, pagkanahigawas sa mga buhis, ug libreng pagpamembro sa usa ka kapunongan sa pamuo. Sumala sa historyanong si Elisabeth Labrousse, kadaghanan sa mga Huguenot maoy “batan-ong mga lalaki . . . makugihon, abtik nga mga sakop nga talagsaon kaayog moral nga katakos.” Busa ang Pransiya, sa kinapungkayan sa iyang gahom, nawad-an ug batid nga mga trabahador sa ubay-ubayng pamuo. Oo, ang “mga kabtangan, mga bahandi, ug mga pamaagi” gidala sa laing nasod. Ang relihiyoso ug politikanhong mga hinungdan may bahin usab sa pagtanyag ug dangpanan sa mga Huguenot. Apan unsa ang layog-abot nga mga sangpotanan niining maong paglalin?

Ang pag-anular sa Balaod sa Nantes ug ang duyog nga paglutos nagpahinabog negatibong reaksiyon sa mga nasod. Gipahimuslan ni William of Orange ang kontra-Pranses nga tinamdan aron mahimong magmamando sa Netherlands. Uban sa tabang sa Huguenot nga mga opisyal, nahimo usab siyang hari sa Gran Britanya, nga mipuli sa Katolikong si James II. Ang historyanong si Philippe Joutard misaysay nga “ang kontra-Protestanteng polisa ni Louis XIV maoy usa sa pangunang mga hinungdan sa pagpalagpot kang James II [ug] sa pagkatukod sa liga sa Augsburg. . . . [Kini nga] mga panghitabo nagtimaan sa usa ka hinungdanong hitabo sa kasaysayan sa Uropa, nga misangpot sa pagkamagmamando sa Ingles ilis sa pagkamagmamando sa Pranses.”

Ang mga Huguenot may hinungdanong bahin sa kultura sa Uropa. Gigamit nila ang ilang bag-ong nakaplagang kagawasan sa paghimog literatura nga mitabang sa pag-umol sa pilosopiya sa Kalamdagan ug sa mga ideya sa pagkamatugoton. Pananglitan, usa ka Pranses nga Protestante naghubad sa mga sinulat sa Ingles nga pilosopong si John Locke, nga nagsabwag sa ideya sa mga katungod nga gitino sa tawo. Ang ubang Protestanteng mga magsusulat nagpasiugda sa kahinungdanon sa kagawasan sa tanlag. Ang ideya naugmad nga ang pagkamasinugtanon sa mga magmamando maoy relatibo ug mahimong dili-panumbalingon kon ang mga magmamando nagbungkag sa kontrata nga naglungtad tali kanila ug sa mga tawo. Busa, sumala sa gisaysay sa historyanong si Charles Read, ang pag-anular sa Balaod sa Nantes maoy “usa sa tatawng mga hinungdan sa Pranses nga Rebolusyon.”

Nakat-onan ba ang mga Leksiyon?

Nakabaton ug dili-mabungahong mga sangpotanan sa paglutos ug pagkawala gikan sa estado sa daghan kaayong bililhong mga tawo, ang Marquis de Vauban, militaryong tigtambag ni Haring Louis XIV, nag-awhag sa hari sa pagpasig-uli sa Balaod sa Nantes, nga nag-ingon: “Ang pagkabig sa mga kasingkasing iya lamang sa Diyos.” Busa nganong ang Pranses nga Estado wala makakat-on sa leksiyon niini ug nagbali sa desisyon niini? Tino nga ang usa ka hinungdan mao nga ang hari nahadlok nga mapahuyang ang estado. Dugang pa, mas makabentaha kon pahimuslan ang Katolikong pagreporma pag-usab ug relihiyosong pagkadili-matugoton sa ika-17ng-siglo nga Pransiya.

Ang mga hitabo nga nalangkit sa pag-anular nagpahinabo sa pipila sa pagpangutana, “Sa unsang gilapdon nga ikatugot ang pluralismo diha sa usa ka katilingban?” Sa pagkatinuod, sumala sa giingon sa mga historyano, ang pagkonsiderar sa sugilanon sa mga Huguenot natural nga motultol sa usa sa paghunahuna bahin “sa mga mekanismo sa gahom ug sa mga kahiwian niini.” Sa mga katilingban karong adlawa nga nag-anam ka daghan ang rasa ug nagkadaiya ang relihiyon, ang pagkalagiw sa mga Huguenot ngadto sa kagawasan maoy makapahinuklog nga pahinumdom kon unsay mahitabo sa dihang ang gihulhogan-sa-iglesya nga politika maoy magbuot sa kaayohan sa katawhan.

[Footnote]

[Kahon sa panid 28]

Ang mga “Dragonnade”

Pagpangabig Pinaagig Kalisang

Ang uban nag-isip sa mga “dragoon” ingong “ekselenteng mga misyonaryo.” Apan, taliwala sa mga Huguenot sila nagpukaw ug kahadlok, ug sa pipila ka kaso ang enterong mga balangay makabig sa Katolisismo sa pagkadungog sa ilang pag-abot. Apan kinsa ba kining mga dragoon?

Ang mga dragoon maoy armado kaayong mga sundalo nga mipuyo sa mga balay sa mga Huguenot sa tumong nga hadlokon ang mga tagbalay. Ang paggamit sa mga dragoon niining paagiha nailhan ingong mga dragonnade. Aron mosamot ang kabug-at nga isangon sa mga pamilya, daghan kaayo ang ipadalang mga sundalo nga dili masaparan sa kahinguhaan sa pamilya. Ang mga dragoon giawtorisahan sa pagmaltratar sa mga pamilya, pagtugaw sa ilang pagkatulog, ug pagdaot sa ilang mga kabtangan. Kon ang mga tagbalay mosalikway sa tinuohan sa Protestante, ang mga dragoon mobiya.

Ang mga dragonnade gigamit sa pagpangabig niadtong 1681 sa Poitou, Kasadpang Pransiya, usa ka dapit nga daghan kaayog Huguenot. Sulod sa pipila ka bulan, gikan sa 30,000 ngadto sa 35,000 ang nakabig. Ang mao gihapong paagi gigamit niadtong 1685 sa ubang teritoryo sa mga Huguenot. Sulod sa pipila ka bulan, gikan sa 300,000 ngadto sa 400,000 ang misalikway sa tinuohan. Sumala sa historyanong si Jean Quéniart, ang kalamposan sa mga dragonnade “naghimo sa Pag-anular [sa matugotong Balaod sa Nantes] nga dili kalikayan, tungod kay niadtong tungora daw posible kadto.”

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris

[Hulagway sa panid 25]

Kining deklarasyona sa 1689 nagtanyag ug dangpanan sa Pranses nga mga Protestante nga nangitag kahupayan gikan sa relihiyosong pagdaogdaog

[Credit Line]

Sa pagtugot sa The Huguenot Library, Huguenot Society of Great Britain and Ireland, London

[Hulagway sa panid 26]

Pag-anular sa Balaod sa Nantes, 1685 (Ang unang panid sa gianular nga balaod gipakita)

[Credit Line]

Documents conservés au Centre Historique des Archives nationales à Paris

[Hulagway sa panid 26]

Daghang templo sa Protestante ang gipangguba

[Credit Line]

© Cliché Bibliothèque Nationale de France, Paris