Hataas nga Kinabuhi ug Mas Maayog Panimati sa Panglawas

HANDURAWA nga ang tawhanong kinabuhi maoy usa ka hataas nga hurdle race—usa ka lumba diin layaton sa mga magdadagan ang mga babag. Dungang magsugod ang tanang magdadagan sa lumba; apan samtang sila molayat ug mabangga usahay sa mga babag, ang mga magdadagan mohinay sa pagdagan, ug dugang ug dugang ang mohunong sa lumba.

Sa susama, ang kinabuhi sa tawo adunay starting point, o sugdanan, ug may hataas nga mga luksoanan diha sa dalan. Sa panahon sa iyang kinabuhi layaton sa tawo ang lainlaing mga luksoanan. Ang matag lukso magpaluya kaniya, ug sa kataposan, siya mohunong. Sa magkataas ang mga luksoanan, sa dili madugay siya mohunong, o mamatay. Kon ang usa nagpuyo diha sa ugmad nga kalibotan, ang panahon nga modangat ang kamatayon maoy mga 75 anyos. Kining yugtoa sa panahon gitawag ug aberids nga gitas-on sa kinabuhi sa tawo—nga ikatandi sa distansiya nga maabot sa kadaghanang magdadagan.a (Itandi ang Salmo 90:10.) Apan, may mga tawo nga hataas ug lanat sa pagdagan, ug adunay pipila nga makaabot sa gituohang kinatas-ang gitas-on sa kinabuhi sa tawo, 115 ngadto sa 120 anyos—usa ka tagsaong gitas-on sa edad nga igong mahimong ulohan sa balita sa kalibotan.

Pag-ila sa mga Luksoanan

Ang mga tawo karon makapabilin sa lumba halos duha ka pilong mas dugay kay sa sinugdanan niining sigloha. Ngano? Sa paninugdan tungod kay napamubo sa mga tawo ang gitas-on sa mga luksoanan. Apan, unsa man kining maong mga luksoanan? Ug kini ba mahimong mapamub-an pa?

Usa ka eksperto sa panglawas sa publiko sa World Health Organization (WHO) nagsaysay nga ang pipila sa dagkong mga luksoanan, o mga hinungdan, nga makaapektar sa gidahom nga gitas-on sa kinabuhi sa tawo mao ang mga batasan, palibot, ug medikal nga pag-atiman.b Busa, kon mas makasaranganon ang imong mga batasan, mas mahimsog ang imong palibot, ug mas maayo ang imong medikal nga pag-atiman, mas mubo ang mga luksoanan ug mas molungtad ug dugay ang imong kinabuhi. Bisan pag ang mga sirkumstansiya sa mga tawo magkalahi kaayo, halos ang tanan—gikan sa direktor sa bangko sa Sydney ngadto sa naninda sa aseras sa São Paulo—adunay mahimo sa pagpamubo sa gitas-on sa mga luksoanan sa iyang kinabuhi. Sa unsang paagi?

Mga Batasan nga Makaapektar sa Imo Unyang Kahimtang

“Dili lamang mabuhig dugay ang mga tawo nga may maayong mga batasan labot sa kahimsog sa panglawas, kondili niining matanga sa mga tawo, ang pagkabaldado malangan ug madasok diha sa pipila ka tuig sa kataposan sa kinabuhi,” nagtaho ang The New England Journal of Medicine. Tinuod, ang unang luksoanan mapamubo pinaagi sa pagbag-o sa mga batasan sama sa pagkaon, pag-inom, pagkatulog, pagtabako, ug pag-ehersisyo. Tagda, pananglitan, ang mga batasan sa pag-ehersisyo.

Mga batasan sa pisikal nga ehersisyo. Ang kasarangang pisikal nga ehersisyo mapuslanon kaayo. (Tan-awa ang kahong “Pila ug Unsang Matanga sa Ehersisyo?”) Ang mga pagtuon nagpakita nga ang yanong mga ehersisyo sulod ug libot sa balay makatabang sa tigulang, apil na ang ‘kinatigulangang tigulang,’ sa pagpasig-uli sa kusog ug kalagsik. Pananglitan, usa ka grupo sa mga tawong tigulang nga gikan sa 72 ngadto 98 ang edad nakakaplag nga sila makalakaw na nga mas kusog ug makasaka sa mga hagdanan nga may kasayon human sa pipila ka ehersisyo sa pag-alsag bug-at sa napulo lang ka semana. Ug kini dili gayod ikahibulong! Ang mga eksaminasyon nga gikuha human sa programa sa ehersisyo nagpakita nga ang kalig-on sa kaunoran sa mga entrante midoble pa. Laing grupo, nga gilangkoban sa mga babaye nga ang kadaghanan dili-aktibo nga kutob sa 70 anyos, nag-ehersisyo makaduha sa usa ka semana. Human sa usa ka tuig, sila nakabatog bus-ok nga kaunoran, maingon man kalig-on, pagkabalanse, ug dasok nga bukog. “Sa dihang kami nagsugod, kami nahadlok nga maputol ang mga ugat sa lutahan, malugti ang mga ugat, masisi ang kaunoran,” nag-ingon ang sikologong si Miriam Nelson, nga naghimo sa mga pagtuon. “Hinunoa, ang mga babaye nahimong mas lig-on, mas himsog.”

Nagsumaryo sa mga resulta sa daghang siyentipikanhong pagtuon labot sa pagkatigulang ug ehersisyo, usa ka libro nag-ingon: “Ang ehersisyo magpahinay sa proseso sa pagkatigulang, magpataas sa kinabuhi, ug magpakunhod sa yugto sa pagdepende sa ubang tawo nga kasagarang mahitabo una pa mamatay.”

Mga batasan sa ehersisyo sa hunahuna. Ang panultihong “Gamita kana o mawad-an ka niana” daw aplikado dili lamang sa mga kaunoran kondili sa hunahuna usab. Bisan pag ang pagkatigulang duyogan ug diyutayng pagkamalimtanon, ang mga pagtuon nga gihimo sa U.S. National Institute on Aging nagpakita nga ang usa ka tigulang nga utok magpabiling mapaigoon nga igong makadumala sa mga epekto sa pagkatigulang. Busa, ang propesor sa neurolohiya nga si Dr. Antonio R. Damasio mihinapos: “Ang mga tawong tigulang makapadayon nga makabatog makahuloganon kaayo ug mahimsog sa mental nga mga kinabuhi.” Unsay hinungdan sa padayon nga pagkamapaigoon sa tigulang nga mga utok?

Ang utok adunay 100 ka bilyong mga selula sa utok, o mga neuron, ug trinilyong mga koneksiyon sa tunga niini. Kining mga koneksiyona nagaobra nga samag mga linya sa telepono nga makapahimo sa mga neuron sa “pagpakigsulti” sa usag usa aron sa paghimo, lakip sa ubang mga butang, ug panumdoman. Sa magkatigulang ang utok, ang mga neuron mamatay. (Tan-awa ang kahong “Bag-ong Pagtan-aw sa mga Selula sa Utok.”) Bisan pa niana, ang tigulang nga mga utok makabawi sa nangawalang neuron. Matag higayong mamatay ang usa ka neuron, ang mga silingan niini mosanong pinaagi sa paghimog bag-ong mga koneksiyon ngadto sa ubang mga neuron ug maoy mobuhat sa gidaghanon sa buluhaton sa nawalang neuron. Nianang paagiha, ang utok aktuwal nga magbalhin sa responsibilidad sa usa ka gitudlo nga trabaho gikan sa usa ka rehiyon ngadto sa lain. Busa, daghang tawong tigulang makahimo sa mao gihapong mental nga trabaho sama sa mga batan-on, apan sila tingali mogamit ug lainlaing mga bahin sa utok sa paghimo niini. Sa pipila ka bahin, ang usa ka tigulang nga utok nagaobra nga daw usa ka tigulang nga magdudulag tennis nga nagbawi sa iyang nagkahinayng gikusgon pinaagi sa paggamit sa mga kahanas nga kulang sa batan-ong mga magdudula. Apan, bisan pa sa paggamit ug mga teknik nga lahi sa mga mas bata pa kaniya, ang tigulang nga magdudula makapuntos gihapon.

Unsay mahimo sa mga tawong tigulang aron makamentinar sa puntos? Human sa pagtuon sa kapin sa 1,000 ka tawo tali sa 70 ug 80 anyos ang edad, ang tigdukiduki sa gerontolohiya nga si Dr. Marilyn Albert nakakaplag nga ang ehersisyo sa hunahuna maoy usa sa mga butang nga magtino kon kinsa sa mga tigulang ang makapadayon sa paghupot sa ilang intelektuwal nga mga katakos. (Tan-awa ang kahong “Paghimo sa Hunahuna nga Mapaigoon.”) Ang ehersisyo sa hunahuna maghimo sa ‘mga linya sa telepono’ sa utok nga aktibo. Sa laing bahin, nag-ingon ang mga eksperto, ang pagkadaot sa hunahuna magsugod “sa dihang ang mga tawo moretiro, mohukom nga magrelaks-relaks na lang, ug moingon nga sila dili na kinahanglang moapas pa sa kalibotan.”—Inside the Brain.

Busa ang maayong balita mao, matod pa sa gerontologong si Dr. Jack Rowe, nga “ang mga butang nga atong makontrolar o nga atong mausab angay magpalambo sa atong kapasidad sa pagbaton ug malamposong pagkatigulang.” Dugang pa, dili pa ulahi kaayo ang pagsugod sa pag-ugmad ug maayong mga batasan. “Bisan pag dili maayo ang imong mga batasan labot sa panglawas sa kadaghanang bahin sa imong kinabuhi ug magbag-o ka sa ulahing mga tuig,” nag-ingon ang usa ka tigdukiduki, “ikaw makaani gihapon ug labing menos pipila ka ganti sa usa ka makapahimsog nga estilo sa kinabuhi.”

Palibot Mohatag ug Kalainan

Kon ang usa ka batang babaye nga natawo karon sa London ibalik sa panahon sa Edad Medya sa London, ang iyang gidahom nga gitas-on sa kinabuhi dili moabot ug katunga nianang sa karon. Kana nga kalainan ipahinabo, dili tungod sa kalit nga kausaban sa pisikal nga kahimtang sa batang babaye, kondili sa kalit nga kausaban sa gitas-on sa duha pa ka luksoanan—ang palibot ug ang medikal nga pag-atiman. Una, tagda ang palibot.

Pisikal nga palibot. Sa nangagi, ang pisikal nga palibot sa tawo—iyang balay, pananglitan—maoy usa ka dakong kapeligrohan sa panglawas. Apan, sulod sa mga dekadang dili pa dugay, ang mga kapeligrohan nga gipahinabo sa pisikal nga palibot namenosan. Ang mas maayong sanitasyon, mas limpiyong tubig, ug pagpamenos sa peste diha sa balay nagpauswag sa palibot sa tawo, nga nagpabaskog sa iyang panglawas, ug nagpataas sa iyang kinabuhi. Tungod niini, diha sa daghang bahin sa kalibotan, ang tawo karon mahimo nang makabaton ug taastaas nga kinabuhi.c Bisan pa niana, ang pagpamubo sa gitas-on niini nga luksoanan naglangkit ug labaw pa kay sa pagtaod ug tubo sa tubig. Nagkinahanglan usab kinig paghupot ug mahimsog nga sosyal ug relihiyosong palibot.

Sosyal nga palibot. Ang imong sosyal nga palibot gilangkoban sa mga tawo—mga tawo nga kauban nimo sa pagpuyo, pagtrabaho, pagpangaon, pagsimba, ug pagdula. Ang imong pisikal nga palibot mouswag kon mabatonan nimo ang limpiyong tubig; maingon man, ang imong sosyal nga palibot mahimong mouswag kon ikaw adunay maayong mga kauban, sa paghisgot ug usa ka dakong butang. Ang pagkahimong makapaambit sa imong mga kalipay ug mga kaguol, mga tingusbawan ug mga kapakyasan, sa ubang mga tawo makapamubo sa gitas-on sa luksoanan sa palibot ug motabang kanimo sa pagdagan ug taastaas nga distansiya.

Apan, tinuod usab ang bali. Ang kakulag panag-ubanay mahimong mopahinabog kamingaw ug pagkalinay-an sa mga tawo. Ikaw may tendensiya nga maluya kon ikaw magkinabuhi nga dili makadawat ug mga pagpasundayag sa pagmahal gikan sa mga tawo nga anaa sa imong palibot. Usa ka babaye nga nagpuyo sa dangpanan sa mga tigulang misulat ngadto sa usa ka kaila: “Ako 82 anyos ug dinhi na ako sa dangpanan sulod sa 16 ka hataas nga katuigan. Kami ilang gitagad ug maayo, apan ang kamingaw usahay dili gayod maantos.” Ikasubo, ang kahimtang niining babayhana maoy larawan nianang sa kadaghanang tigulang, ilabina sa Kasadpang kalibotan. Sila kasagarang magkinabuhi diha sa usa ka sosyal nga palibot nga matinugoton apan halos walay pagpabili kanila. Tungod niini, “ang kamingaw maoy usa sa pangunang mga kahimtang nga kanunayng maghulga sa maayong panglawas sa mga tigulang sa ugmad nga kalibotan,” nag-ingon si James Calleja, sa International Institute on Ageing.

Tinuod, tingali dili ka makawagtang sa mga kahimtang nga maghimo kanimo nga daling maapektahan sa kamingaw—sama sa pinugos nga pagretiro, pagkadili na kaayo makalihok, pagkawala sa dugay nang mga higala, o kamatayon sa usa ka kapikas—apan makahimo kag mga lakang sa pagpamubo sa gitas-on niining maong luksoanan nga igoigong malukso. Sa pagsugod, ibutang sa hunahuna nga ang pagbatig kamingaw dili maoy tungod sa tigulang nga edad; may mga batan-on nga mobati usab ug kamingaw. Ang pagkahimong tigulang dili mao ang hinungdan sa problema—kondili ang pagkalinay-an sa mga tawo. Unsay imong mahimo aron mabuntog ang pagkalinay-an?

“Himoa nga malipay ang mga tawo nga makauban ka,” nagtambag ang usa ka tigulang nga biyuda. “Pipila ka tawo ang malipayng makig-uban sa usa ka tawong sapoton. Kinahanglang maningkamot ka nga magmasadyaon. Tinuod, kana nagkinahanglag paghago, apan ang kusog nga imong ipuhonan makaanig maayong mga bentaha. Ang kalulot mamungag kalulot.” Siya midugang: “Aron makatino nga ako adunay ikatampo sa panagkokabildo nga makaiikag sa mga tawo nga akong mahibalag, batan-on o tigulang, naningkamot ako nga makabaton ug nunot-sa-panahong impormasyon pinaagi sa pagbasag impormatibong mga magasin ug sa pagsubay sa mga balita.”

Aniay ubang mga sugyot: Pagtuon sa pagkaikag sa gusto sa ubang mga tawo. Pagpatugbaw ug mga pangutana. Kon mahimo, magmahinatagon. Kon ikaw walay materyal nga mga butang, makahatag ka sa imong serbisyo; adunay kalipay ang paghatag. Pagsulat. Pagbaton ug pasatiempo nga buluhaton. Dawat ug mga imbitasyon sa pagduaw sa ubang mga tawo o pag-uban kanila sa panglakaw. Himoa ang imong balay nga maayo ug madanihon sa mga bisita. Duola ang mga tawong nanginahanglan ug pagtanyag ug tabang.

Relihiyosong palibot. Usa ka nagtubong hugpong sa ebidensiya nagpakita nga ang relihiyosong mga kalihokan makatabang sa mga tawong tigulang sa pagkaplag ug “makahuloganon ug bililhong kinabuhi” ug sa pagsinatig “kalipay,” “pagbating mapuslanon,” “mas dakong katagbawan sa kinabuhi,” ug “pagbating nahisakop sa komunidad ug may maayong panglawas.” Ngano? Ang librong Later Life—The Realities of Aging nagpatin-aw: “Ang relihiyosong pagtuo nagtagana sa mga tawo ug pilosopiya sa kinabuhi maingon man mga tinamdan, mga prinsipyo, ug mga pagtulon-an nga magtabang kanila sa paghubad ug pagsabot sa kalibotan alirong nila.” Dugang pa, ang relihiyosong mga kalihokan maghimo sa mga tawong tigulang nga makigbuylog sa ubang mga tawo ug busa “magpakunhod sa posibilidad nga layoan sa mga tawo ug sa pagbatig kamingaw.”

Alang kang Louise ug Evelyn, nga pulos mga biyuda nga 80 anyos ang edad ug sakop sa usa ka kongregasyon sa mga Saksi ni Jehova, kining mga pagtuona naglig-on lamang sa ila nang nahibaloan sa daghan nang dekada. “Diha sa among Kingdom Hall,d malipay akong makig-estorya sa uban, tigulang ug batan-on,” nag-ingon si Louise. “Ang mga tigom edukasyonal. Sa dihang makigbuylogay human sa mga tigom, may panahong magkalingaw usab kami ug pangatawa. Masadya kini nga panahon.” Si Evelyn nakabenepisyo usab sa iyang relihiyosong mga kalihokan. “Ang paggawas aron sa pagpakigsulti sa mga tawo sa akong kasilinganan bahin sa Bibliya,” matod pa niya, “nagpugong kanako nga mahimong mag-inusara. Apan labaw pa niana, kini nakahatag kanakog kalipay. Ang pagtabang sa uban sa pagkahibalo sa tinuod nga kahulogan sa kinabuhi maoy makatagbawng buluhaton.”

Matin-aw, si Louise ug Evelyn adunay katuyoan sa kinabuhi. Ang misangpot nga mga pagbati nga maayog panglawas nga ilang nasinati nakapamubo sa gitas-on sa ikaduhang luksoanan—palibot—ug nakatabang kanila sa pagpadayon sa pagdagan.—Itandi ang Salmo 92:13, 14.

Mabatonan—Baratong Medikal nga Pag-atiman nga Taas ang Proporsiyon sa Nangaayo

Ang mga kauswagan sa siyensiya sa medisina niining sigloha nagpamubog dako sa gitas-on sa ikatulong luksoanan, medikal nga pag-atiman—apan dili sa tibuok kalibotan. Diha sa daghang kabos nga mga nasod, nag-ingon ang The World Health Report 1998, “ang gidahom nga gitas-on sa kinabuhi mius-os gayod sa 1975-1995.” Ang direktor-heneral sa WHO mikomento nga “3 sa 4 ka tawo sa dili kaayo ugmad nga mga nasod karon nagakamatay nga dili makaabot sa edad nga 50—ang tibuok kalibotan nga gidahom nga gitas-on sa kinabuhi sa katungang siglo sa miagi.”

Bisan pa niana, usa ka nagtubong gidaghanon sa mga tawong tigulang ug batan-on sa kabos nga mga nasod nagpamubo niining maong luksoanan pinaagi sa pagpahimulos sa pag-atiman sa panglawas nga mabatonan ug barato. Tagda, pananglitan, ang usa ka bag-ong paagi sa pagtambal sa tesis (TB).

Sa tibuok kalibotan, ang TB mopatay ug mas daghang tawo kay sa AIDS, malarya, ug tropikanhong mga sakit sa tingob—8,000 matag adlaw. Sa matag 100 ka pasyente nga may TB, 95 nagpuyo sa nagakaugmad nga mga nasod sa kalibotan. Duolan sa 20 ka milyong tawo karon nag-antos sa malanaton nga TB, ug duolan sa 30 ka milyon mahimong mamatay tungod niana sa sunod nga napulo ka tuig, usa ka gidaghanon nga katumbas sa tingob nga mga populasyon sa Bolivia, Cambodia, ug Malawi.

Dili ikahibulong nga ang WHO nalipay sa pagpahibalo sa 1997 nga kini nakahimog paagi sa pagtambal sa TB sulod sa unom ka bulan nga wala na manginahanglan sa pagpaospital o sa moderno kaayong medikal nga pag-atiman. “Sa unang higayon,” nag-ingon ang The TB Treatment Observer, usa ka publikasyon sa WHO, “ang kalibotan adunay epektibong mga gamit ug mga paagi sa pagbali sa epidemya sa TB dili lamang sa sapiang mga nasod, kondili sa kinapobrehang mga nasod usab sa kalibotan.” Kini nga paagi—gitawag sa uban ingong “ang kinadak-ang kalamposan labot sa panglawas niini nga dekada”—gitawag nga DOTS.e

Bisan pag ang kantidad niini nga pamaagi menos kaayo kay sa naandang mga pagtambal sa TB, ang mga resulta masaaron, ilabina alang niadtong nagpuyo sa nagakaugmad nga mga nasod. “Walay laing ubang pamaagi sa pagsanta sa TB ang sunodsunod nga nakapakitag taas nga proporsiyon sa pagkanaayo sa sakit,” matod pa ni Dr. Arata Kochi, direktor sa Global TB Prgramme sa WHO. “Ang DOTS nagpatunghag gidaghanon sa pagkaayo sa sakit nga ingon ka taas sa 95 porsiyento, bisan diha sa kinapobrehang mga nasod.” Sa hinapos sa 1997, ang pamaagi sa DOTS gisagop sa 89 ka nasod. Karon kanang numeroha misaka ngadto sa 96. Ang WHO naglaom nga kining maong pamaagi makaabot sa daghan pang minilyong tawong kabos sa dili kaayo ugmad nga mga nasod, sa ingon magpaarang kanila sa pagpamubo sa ikatulong luksoanan diha sa lumba sa kinabuhi.

Pinaagi sa pagbag-o sa iyang mga batasan, pagpalambo sa iyang palibot, ug pagpauswag sa iyang medikal nga pag-atiman, ang tawo sa pagkatinuod nakapalugway sa iyang aberids nga gitas-on sa kinabuhi ug gidahom nga gitas-on sa kinabuhi. Ang pangutana mao, Posible ba unya alang sa tawo sa pagpalugway sa kinatas-ang gitas-on sa kinabuhi sa tawo usab—tingali bisan sa pagkinabuhi nga walay kamatayon?

[Mga footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 6]

PILA UG UNSANG MATANGA SA EHERSISYO?

“Ang trayenta minutos sa kasarangang buluhaton matag adlaw maoy maayong tumong,” nag-ingon ang National Institute on Aging (NIA). Apan dili kinahanglang mag-ehersisyo ka sulod sa 30 minutos sa usa ka higayon. Ang pag-ehersisyo sa tulo ka mugbong mga sesyon nga tag-10 minutos matag usa ginaingon nga adunay samang benepisyo sa paghimo sa mao gihapong matang sa ehersisyo sa usa ka sesyon sa 30 minutos. Unsang matanga sa ehersisyo ang mahimo nimong himoon? Ang pulyeto sa NIA nga Don’t Take It Easy: Exercise! nagrekomendar: “Ang mugbong pangusog nga mga kalihokan, sama sa pagsaka sa hagdan imbes pagsakay sa elebetor, o paglakaw imbes pagmaneho, mahimong mototal ug 30 minutos nga ehersisyo sa usa ka adlaw. Ang pagkahig sa mga dahon, aktibong pagpakigdula sa mga bata, pag-areglar sa tanaman, ug bisan ang pagtrabaho sa mga buluhaton sa balay mahimong buhaton tanan sa paagi nga makadugang sa imong adlaw-adlawng total.” Siyempre, maalamong mokonsulta sa imong doktor sa dili pa magsugod ug usa ka programa sa ehersisyo.

[Hulagway]

Ang kasarangang pisikal nga kalihokan makatabang sa edaran sa pagpasig-uli sa kusog ug kalagsik

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

PAGHIMO SA HUNAHUNA NGA MAPAIGOON

Ang mga pagtuon sa siyensiya nga nalangkit ang libolibong tawong tigulang nakakaplag ug daghang butang nga makatabang sa paghimo sa usa ka tigulang nga hunahuna nga mapaigoon. Kini nag-apil sa “aktibong pagkaokupado sa pagbasa, pagbiyahe, kultural nga mga okasyon, edukasyon, mga klab, ug propesyonal nga mga asosasyon.” “Paghimog daghang nagkalainlaing mga butang kutob sa mahimo.” “Pabilin sa imong trabaho. Ayaw pagretiro.” “Palonga ang TV.” “Pagkuhag kurso.” Gituohan nga ang maong mga kalihokan dili lamang makapauswag sa espiritu kondili makapaabtik usab sa utok.

[Hulagway]

Ang ehersisyo sa utok makatabang sa utok nga mahimong mapaigoon

[Kahon/Hulagway sa panid 8]

MGA SUGYOT SA PANGLAWAS ALANG SA NAGKATIGULANG

Ang National Institute on Aging, usa ka bahin sa U.S. Department of Health and Human Services, nag-ingon nga “ang mga posibilidad nga makapabiling himsog ug mabuhig dugay mapauswag” pinaagi sa pagsunod sa maalamong tambag, sama sa mosunod:

● Pagkaon ug timbang nga kalan-on, apil ang mga prutas ug mga utanon.

● Kon moinom ka ug alkoholikong ilimnon, inom sa kasarangan.

● Ayawg panigarilyo. Dili pa ulahi kaayo ang paghunong.

● Ehersisyo sa regular. Konsulta sa doktor una pa magsugod ug usa ka programa sa ehersisyo.

● Pakig-uban sa pamilya ug mga higala.

● Pabiling aktibo pinaagi sa trabaho, dula, ug komunidad.

● Paghupot ug positibong tinamdan sa kinabuhi.

● Buhata ang mga butang nga makalipay kanimo.

● Regular nga magpahiling sa doktor.

[Kahon sa panid 9]

BAG-ONG PAGTAN-AW SA MGA SELULA SA UTOK

“Nagtuo kami niadto nga mawad-an ka ug mga selula sa utok kada adlaw sa imong kinabuhi bisan asa diha sa utok,” nag-ingon si Dr. Marilyn Albert, propesor sa sikyatriya ug neurolohiya. “Dili diay kana tinuod—may pipila nga mawala kanimo duyog sa himsog nga pagkahimong tigulang, apan dili dako, ug diha sa pilionon kaayong lugar sa utok.” Dugang pa, ang dili pa dugayng mga kaplag nagsugyot nga bisan ang dugay nang pagtuo nga ang mga tawo dili makapatubog bag-ong mga selula sa utok maoy, sa labing menos, “malangkobon ra kaayo nga pagkasulti,” nagtaho ang Scientific American sa Nobyembre 1998. Ang mga neuro-siyentipiko nag-ingon nga sila karon nakatigom ug ebidensiya nga bisan ang mga tawong tigulang “makamugnag dugang mga neuron sa ginatos.”

[Kahon sa panid 11]

MAS TIGULANG UG MAS MANGGIALAMON?

“Dili ba ang kaalam anaa sa mga tigulang ug ang pagsabot anaa sa kataas sa mga adlaw?” nangutana ang Bibliya. (Job 12:12) Unsa ang tubag? Gitun-an sa mga tigdukiduki ang mga tawong tigulang sa pagsukod sa mga hiyas sama sa “salabotan, maayong paghukom, pagsabot ug katakos sa pagtimbangtimbang sa nagkasumpaking mga prinsipyo ug paghimog maayong mga paagi sa pagsulbad sa mga problema.” Sumala sa U.S.News & World Report, ang pagtuon nagpakita nga ang “mga tawong tigulang kanunayng manghawod sa mga batan-on sa tanang kapasidad sa kaalam, nga maghatag ug gipamalandog-maayo, maalamon nga tambag.” Ang mga pagtuon nagpakita usab nga “bisan tuod ang mga tawong tigulang dugayng makahimog desisyon kay sa mga batan-on, kasagarang mas maayong desisyon kini.” Busa, ingon sa gisugyot sa basahon sa Bibliya sa Job, ang panuigon, sa tinuod, manggialamon.

[Hulagway sa panid 5]

Ang tawhanong kinabuhi samag lumba nga daghang luksoanan

[Hulagway sa panid 9]

“Himoa nga malipay ang mga tawo nga makauban ka,” nagtambag ang usa ka biyuda

[Mga hulagway sa panid 10]

“Ang pagtabang sa uban sa pagkahibalo sa tinuod nga kahulogan sa kinabuhi maoy makatagbawng buluhaton.”—Evelyn

[Mga hulagway sa panid 10]

“Diha sa among Kingdom Hall, malipay akong makig-estorya sa uban, tigulang ug batan-on.”—Louise