Ra Kuna Oput Pokiten Ar Luku
“Aramas meinisin repwe oput ami pokiten itei.”—MATTU 10:22.
1, 2. En mi tongeni eani ekkoch porausen weiresin manauen Chon Pwarata Jiowa ra likiitu fan pokiten ar anganga ar luku?
EMON chon sopai mi wenechar seni ewe fonu itan Krit a ares me uta mwen mesen ekkewe soukapwung fan chommong. Ika sipwe apachafengenni ekkewe fansoun meinisin a imu seni puluan we me noun kewe pokiten an kalapus, a tori wonu ier. Lon Sapan, emon chon sukul, 17 ierin, a katou seni an sukul, inaamwo ika a mosonoson me tipatchem lap seni ekkewe 42 chon sukul lon an we class. Lon Franis, fitemon ra katou seni ar angang, inaamwo ika ekkewe repot ussur ra pwarata pwe ir chon angang mi tinikken. Iwe, ifa ewe mettoch mi nonnofengen lon manauen ekkeei aramas?
2 Ir meinisin Chon Pwarata Jiowa. Ifa ar ita “fofforingau”? Ra akkapwonueta ar luku lon pekin lamalam. Lon an alleasochis ngeni minne Jises Kraist a aiti ngeni aramas, ewe chon sopai a kan foffos ngeni aramas ussun an luku. (Mattu 28:19, 20) A kuna apwung fan eu allukun Kris minen lom mi pinei an aramas asoulangalo ekkewe ekkoch. Ewe sukul a atou ewe chon sukul pun miritin letipan ese mut ngeni an epwe fiti an ewe sukul kakkaeo fiffiu fan katilas. (Aisea 2:4) A pwalo ngeni ir kewe mi katou seni ar angang lon Franis pwe a fis pokiten chok ar affata pwe ir Chon Pwarata Jiowa.
3. Pwata ese kan fis riaffou watte ngeni lap ngeni ekkewe Chon Pwarata Jiowa meinisin fan poun aramas?
3 Minne a fis ngenir a pwal fiffis ngeni ekkewe Chon Pwarata Jiowa won ekkoch fonuen fonufan. Iwe nge, lap ngeni ekkewe Chon Pwarata Jiowa meinisin rese kan kuna riaffou watte seni aramas. Won unusen fonufan noun Jiowa kewe aramas ra sinnelo pokiten ar kewe foffor murinno—ese fokkun wor popun emon epwe mochen efeiengauer. (1 Piter 2:11, 12) Rese rauangau ngeni aramas are fori minne aramas repwe feiengau ren. (1 Piter 4:15) Iwe nge, ra sotun atipeeufengenni manauer ngeni an ewe Paipel kapas fon pwe repwe akkom nom fan nemenien Kot, me mwirin, ekkewe muun fonufan. Ra watiu takises me ren ewe alluk me achocho ngeni ar repwe “kinamwe ren aramas meinisin.” (Rom 12:18; 13:6,7; 1 Piter 2:13-17) Lon ar asukula aramas ewe Paipel, ra apochokkula an aramas sufol ngeni alluk, lamoten ewe kokkotun famili, me manau mi limelimoch. Chommong muu ra mwareitir pokiten ar alleasochis ngeni allukun ewe fonu. (Rom 13:3) Nge, ussun chok ewe aeuin wokisin a pwarata, fan ekkoch ra kuna osukosuk watte—lon ekkoch fonu, ekkewe sou nemenem ra pinei ar angang. Ita sipwe mairu?
“Liwinin” an Emon Wiliti Chon Kaeo
4. Me ren Jises, ifa ewe mettoch emon epwe weweiti pwe epwe kuna lupwen epwe wiliti noun we chon kaeo?
4 Jises Kraist a wesewesen affata ifa liwinin an aramas wiliti noun kewe chon kaeo. A ereni noun kewe chon kaeo: “Emon chon angang esap lap seni noun we masta.” “Are ra eriaffouei, repwe pwal eriaffoukemi.” Ra oput Jises, nge “ese wor popun.” (Jon 15:18-20, 25; Kol Fel 69:4; Luk 23:22) Noun kewe chon kaeo repwe pwal silei pwe repwe kuna oput—oput nge esor popun. Fan ekkoch a ourourer: “Aramas meinisin repwe oput ami.”—Mattu 10:22; 24:9.
5, 6. (a) Ifa ewe popun Jises a pesei ir kewe mi ekiekin wiliti noun kewe chon kaeo ar repwe “ekkekieki ussun liwinin”? (b) Pwata sisap osukosuk lupwen epwe torikich sossot?
5 Ina minne, Jises a pesei ir kewe mi mochen tapweilo mwirin pwe repwe “ekieki ussun liwinin” ar repwe wiliti noun kewe chon kaeo. (Luk 14:28) Pwata? Sap minne repwe filata ika repwe mochen wiliti noun kewe chon kaeo are resap, nge fan iten ar repwe wesewesen tipeppos le apwonueta minne epwe kutta senir. A lamot ach sipwe mmolneta pwe sipwe likiitu fan ekkewe sossot are fansoun weires epwe toto rech pokiten wisach. (Luk 14:27) Esor emon epwe erianikich pwe sipwe angang ngeni Jiowa ren ach sipwe chon appiru Kraist. Epwe pwisin filiach; epwe pwal eu kefil mi popu seni minne sia silei. Sia silei me mwan pwe lukun ekkewe feioch sipwe kuna seni ach fangelo manauach ngeni Kot, sipwe pwal “kuna oput.” Ina minne, sisap mairu lupwen aramas repwe u ngenikich. Sia fen ‘ekieki ussun liwinin,’ iwe, sia fen unusen mmolneta pwe sipwe watiu liwinin.—1 Piter 4:12-14.
6 Pwata ekkoch, pachelong ekkoch sou nemenem, repwe mochen u ngeni ekkewe Chon Kraist mi enlet? Ren poluan, epwe alisikich ika sipwe atittina ruu mwichen lamalam lon ewe aeuin senturi C.E. Ir me ruu ra kuna oput, nge a fokkun sokkolo ekkewe popun.
A Efisi Oput, a pwal Kuna Oput
7, 8. Met sokkun poraus ra pwarata oput ngeni ekkewe chon Jentail, iwe, pokiten ena, ekkewe chon Jus ra poputa le eani met sokkun ekiek ussur?
7 Atun a tori ewe aeuin senturi C.E., Israel a nonnom fan nemenemen Rom, me ewe lamalamen Jus a nom fan ewe nemenem mi chou an ekkewe soumak me Farisi. (Mattu 23:2-4) Ekkena nouwisin lamalam mi kon ssenuk ra sorei minne ewe Allukun Moses a apasa ussun ar repwe imu seni ekkewe ekkoch muu me alluku ngeni aramas ar repwe oputa ekkewe chon lukun. A ina ussun ar ra foretiu eu lamalam mi apochokkula oput ngeni ekkewe chon Jentail, iwe, ra pwal kuna oput seni ekkewe chon Jentail.
8 Ese weires ngeni ekkewe nouwisin ewe lamalamen Jus ar repwe afalafal ussun oput ngeni ekkewe chon Jentail, pun lon na fansoun ekkewe chon Jus ra ekieki pwe ekkewe chon Jentail ra wesewesen ngau. Ekkewe nouwisin lamalam ra era pwe esap och emon fin Jus epwe alaemon chok ren re Jentail, pun ra ekieki pwe “ir mi sikepwach.” Emon re Jus esap “nom rer pun eni ir chon akusu chcha.” Resap unumi milik seni emon Jentail, chinon chok ika emon chon Jus a fen nonnom me katol ewe angang. Pokiten etipetipaen nour kewe nouwisin lamalam, ekkewe chon Jus ra meefi tekia seni me unusen imulo seni ekkewe Jentail.—Alollo ngeni Jon 4:9.
9. Ifa murinoon aitien ekkewe nouwisin lamalamen Jus ussun ekkewe chon Jentail?
9 Ekkena sokkun ekiek ese efisata an ekkewe chon Jus chiechi ngeni ekkewe chon Jentail. Ekkewe Jentail ra ekieki pwe ekkewe chon Jus ra oputa aramas meinisin. Emon chon uruwo chon Rom itan Tacitus (a uputiu orun 56 C.E.) a apasa pwe ekkewe chon Jus “ra ekieki pwe ekkewe ekkoch aramas meinisin, ir chon oput.” Tacitus a pwal apasa pwe ekkewe chon Jus ra ereni ekkewe chon Jentail mi choni ar we pekin pwe repwe amam muur we me likitalo ar famili me chiener kewe. Ekkewe chon Rom ra kan mut ngeni ekkewe chon Jus ar repwe foffori minne ra mochen pun ra chommongelo. Nge an ekkewe chon Jus u ngeni ewe muun Rom lon 66 C.E. a efisata an ewe muun Rom maun ngenir me ar ataielo Jerusalem lon 70 C.E.
10, 11. (a) Met ekkewe Allukun Moses a alluku ussun an chon Jus foffor ngeni chon ekis? (b) Ifa ewe lesen sipwe kaeo seni minne a fis ngeni ewe lamalamen Jus?
10 Ifa ussun ena ekiek ussun ekkewe chon ekis, a tipeeu ngeni ewe sokkun fel mi mak lon ewe Allukun Moses? Ewe Alluk a era pwe repwe imulo seni ekkewe muu, nge ina epwe eu minen tumun ngeni ekkewe chon Israel, akkaeuin, fan iten ar fel epwe limelimoch. (Josua 23:6-8) Iwe nge, ewe Alluk a allukatiu pwe ar kewe foffor ngeni ekkewe chon ekis epwe pwung me repwe awasolaochur—lupwen resap atai an Israel kewe alluk. (Lifitikos 24:22) Ren ar rikilo seni ewe alluk mi mirit ussun ekkewe chon ekis, ekkewe nouwisin lamalamen chon Jus lon ranin Jises ra foratiu eu sokkun fel mi efisata oput ngeni ekkewe chon ekis me pwal kuna oput senir. Mwiriloon, a pout seni ewe muun chon Jus chenin Jiowa.—Mattu 23:38.
11 Mei wor eu lesen fan itach lon ei poraus? Ewer. Ewe ekiek pwe kich mi murinno me tekia lap seni ekkewe ekkoch pokiten rese fiti ach luku ese tipeeu ngeni an Jiowa we fel mi limoch, iwe, ese pwal apwapwai i. Ekieki mwo ekkewe Chon Kraist mi tuppwol lon ewe aeuin senturi. Rese oputa ekkewe chon lukun, iwe, rese pwal u ngeni Rom. Iwe nge, “ra kuna oput.” Pwata? Iwe, io kewe ra oputer?
Ekkewe Popun Chon Kraist—Ra Kuna Oput Seni Io?
12. Ifa ussun ewe Paipel a affata pwe Jises a mochen noun kewe chon kaeo repwe eani ekiekin pwung ussun ekkewe chon Jentail?
12 A ffat seni aitien Jises pwe a mochen pwe epwe itepok me ruepek ekiekin noun kewe chon kaeo ussun ekkewe chon lukun. Iwe nge, a pwal apasa pwe noun kewe chon kaeo repwe imu seni fonufan—weween, repwe tumunur seni ekkewe ekiek me foffor mi u ngeni alen Jiowa mi pwung. Resap fiti ekkewe maun me angolong lon mwokutukutun ewe muu. (Jon 17:14, 16) Iwe nge, Jises ese ereni noun kewe chon kaeo pwe repwe oput chon lukun, nge a erenir, “Oupwe tongei chon oput ami.” (Mattu 5:44) Ewe aposel Paul a pesei ekkewe Chon Kraist: “Ika chon opun en a echik, kopwe amongou i; are a kaka, kopwe aunu.” (Rom 12:20) A pwal ereni ekkewe Chon Kraist pwe repwe “foffor-murinno ngeni aramas meinisin.”—Kalesia 6:10.
13. Pwata ekkewe nouwisin lamalamen Jus ra fokkun u ngeni noun Kraist kewe chon kaeo?
13 Iwe nge, muttir chok, noun Kraist kewe chon kaeo ra “kuna oput” seni ulungat mwichen aramas. Aeuin, ekkewe nouwisin lamalamen Jus. Sise mairu pwe ra muttir kul ngeni ekkewe Chon Kraist. Manauen ekkewe Chon Kraist a limelimoch me tuppwol, iwe, ra pwal tinikken le afalafal ussun ar apilukuluk allim. Fite ngerou ra tou seni ewe lamalamen Jus me fiti ewe lamalamen Chon Kraist. (Foffor 2:41; 4:4; 6:7) Me ren ekkewe nouwisin lamalamen Jus, noun Jises kewe chon kaeo, ir chon rikilo! (Alollo ngeni Foffor 13:45.) Ekkena sou emmwen mi song ra meefi pwe ewe lamalamen Chon Kraist a alamotengaua ar kewe eoreni. Iwe, a pwal mwo nge amam an ekkewe chon Jus ekiek ussun ekkewe chon Jentail! Seni 36 C.E. feffeilo, ekkewe chon Jentail ra tongeni choni ewe lamalamen Chon Kraist, iwe, ra tongeni eani eu chok luku me pwal wiseni ekkewe wis ekkewe chon Jus Chon Kraist ra tongeni eani.—Foffor 10:34, 35.
14, 15. (a) Met popun ekkewe chon Kraist ra kuna koput seni ekkewe chon fel ngeni kot chofona? Eani eu kapas awewe. (b) Ifa ewe aulungatin mwich mi “oput” ekkewe popun chon Kraist?
14 Oruuan, ekkewe Chon Kraist ra kuna oput seni ekkewe chon fel ngeni kot chofona. Awewe chok, lon Efisus lom lom, a watte winnan ekkewe chon falei antare mi for seni silfer fan iten ewe finesamol itan Artemis. Nge lupwen Paul a afalafal ikkewe ie, chommong chon Efisus ra etiwa an afalafal me likitalo ar fel ngeni Artemis. Pokiten ese chuen watte winner, ekkewe chon sopai ra rauangau. (Foffor 19:24-41) Ina ewe mettoch a pwal fis lupwen ewe lamalamen Kraist a tori Pithynia (iei northwest Turkey). Ekiselo chok mwirin an a wes makken ewe Tesin Krik, ewe governor lon Pithynia, Pliny the Younger, a repotei pwe a poonulo imwenfelin ekkewe chon lukun me a kukkunutiu amomoon mongoon ekkewe man aramas ra pin asoresini. Ra tipi ngeni ekkewe Chon Kraist me eriaffour pun rese asoresini man me nounou ululun lon ar fel. (Ipru 10:1-9; 1 Jon 5:21) A ffat pwe choufetalin ewe lamalamen Kraist a kku ekkoch angangen sopai mi amomo ekkewe minen fel ngeni kot chofona, iwe, ir kewe mi lus ar angang me moni ra song.
15 Aulungatin, ekkewe Chon Kraist ra kuna “oput” seni ekkewe chon Rom mi atekiata pwisin ar muu. Akkom, ekkewe chon Rom ra meefi pwe ekkewe Chon Kraist, ir eu mwichen lamalam mi chokisikis mi kon akkachocho fan iten ar luku. Iwe nge, mwirin och fansoun, an emon chok apasa pwe i emon Chon Kraist epwe ninnilo. Pwata chon ewe muu mi wenechar me lapalapeni lapalapen Chon Kraist repwe kuna riaffou me ninni?
Ekkewe Popun Chon Kraist—Pwata Ra Kuna Oput Seni Ekkewe Chon Rom?
16. Ifa ussun ekkewe popun chon Kraist ra imulo seni fonufan, iwe, pwata ena mettoch a efisi pwe ekkewe chon Rom repwe oputer?
16 Ekkewe Chon Kraist, ra akkaeuin kuna oput seni ekkewe chon Rom pokiten ar anganga ar luku. Awewe chok, ra imulo seni fonufan. (Jon 15:19) Ina minne rese wiseni wisen nemenem, me rese fiti sounfiu. Ina popun, aramas ra eani ewe ekiek pwe “ir aramas mi malo ngeni fonufan, me lamotengau ngeni manauen chon ar muu,” iei alon emon chon uruwo itan Augustus Neander. Ar imulo seni fonufan a pwal wewe ngeni ar repwe tumunur seni an ekkewe chon Rom foffor mi ngau. Emon sou uruwo Will Durant a awewei: “Manauen ekkewe kukkun sopun Chon Kraist mi murinno me fel ra kku miritin letipen ekkewe chon Rom mi kan chok chechchei pwapwaan fonufan.” (1 Piter 4:3, 4) Ren ar eriaffoua me nnielo ekkewe Chon Kraist, eni ekkewe chon Rom ra mochen aukalo ngingin miritin letiper mi apwungur.
17. Met a pwarata pwe an ekkewe popun chon Kraist angangen afalafal a sopwoch?
17 Ekkewe Chon Kraist lon ewe aeuin senturi ra tipeppos le afalafala ewe kapas allim ussun an Kot we Muu ren tinikken. (Mattu 24:14) Atun a tori 60 C.E., Paul a tongeni apasa pwe ewe kapas allim a fen “afalafalfeili ekis meinisin.” (Kolose 1:23) Atun a tori muchuloon ewe aeuin senturi, noun Jises chon kaeo ra fen afalafalfeili lon ekkewe fonu meinisin fan ewe muun Rom—lon Eisia, Iurop, me Afrika! Pwal mwo nge ekkoch chon “imwen Sisar” ra wiliti Chon Kraist.a (Filipai 4:22) Ena angangen afalafal a efisata oput. Neander a apasa: “A feffeita ewe pekin chon Kraist lein sokkopaten aramas meinisin, iwe, epwe akkufu lamalamen ewe steit, fengen me lapalapen manauen chon Rom.”
18. Met popun an ekkewe chon Kraist fel ngeni Jiowa chok a efisi pwe repwe kuna oput seni ewe muun Rom?
18 Noun Jises kewe chon kaeo ra fel ngeni Jiowa chok. (Mattu 4:8-10) Eni, ina ewe kinikinin ar fel lap seni meinisin mi efisata an chon Rom u ngenir. Ekkewe chon Rom ra kan mumuta ekkewe ekkoch lamalam, ika chok chon ekkewe lamalam repwe pwal fel ngeni ewe sou nemenem. Ekkewe popun Chon Kraist rese tongeni eani ena sokkun fel. Ra eani ewe ekiek pwe ra fen nonnom fan nemenien pwal emon mi tekia lap seni ewe muun Rom, weween, Jiowa Kot. (Foffor 5:29) Ina minne, inaamwo ika manauen emon Chon Kraist a fokkun murinno, nge chon Rom repwe ekieki pwe i emon chon u ngeni ewe muun Rom.
19, 20. (a) Akkaeuin io kewe ra fori pwe a choufetal kapasen pweni ekkewe chon Kraist mi tuppwol? (b) Met aramas ra chofonata ussun ekkewe chon Kraist?
19 Mei wor pwal eu popun ekkewe Chon Kraist repwe “minen oput” lon ewe muun Rom: A mecheres an aramas luku ekkewe kapasen chofona ussur, nge ekkena kapasen tipimwaal ra wesewesen popu seni ekkewe nouwisin lamalamen Jus. (Foffor 17:5-8) Orun 60 are 61 C.E., lupwen Paul a witiwit lon Rom pwe epwe kuna kapwung ren Nero, ekkewe sou emmwen chon Jus ra apasa ei mettoch ussun ekkewe Chon Kraist: “Ren ei pekin lamalam, am aua silei pwe aramas ra chok esiita ekis meinisin.” (Foffor 28:22) Epwe mecheres ngeni Nero an epwe rongorong ekkewe kapasen esiit ussur. Lon 64 C.E., lupwen aramas ra tipi ngeni i pwe a kenalo Rom, Nero a tipimwaal ngeni ekkewe Chon Kraist, ir kewe chon Rom ra fen oput. Ena mettoch a poputani an ekkewe chon Rom ekiekin nielo ekkewe Chon Kraist meinisin.
20 Fan chommong, ekkena kapasen tipimwaal ussun ekkewe Chon Kraist ra alongolong won kapas chofona me an aramas sorei minne ra luku. Pokiten ra kan fel ngeni emon chok Kot nge resap fel ngeni ewe emperor, aramas ra kan apasa pwe chon Kraist rese luku woren Kot. Pokiten ekkoch chon lukun ra u ngeni mararir kewe Chon Kraist, ra era pwe ekkewe Chon Kraist, ir chon atai famili. (Mattu 10:21) Ekkoch ra era pwe ekkewe Chon Kraist, ir chon ochoch futuken aramas, nge ekkoch ra apasa pwe a popu seni an aramas wewengau alon Jises kewe lon ewe Faafen Ach Samol.—Mattu 26:26-28.
21. Ikkefa ekkewe ruu popun ekkewe chon Kraist ra “kuna oput”?
21 Ina minne, a wor ruu popun ekkewe Chon Kraist ra kuna “oput” seni ekkewe chon Rom: (1) ar luku me ar kewe foffor mi alongolong won Paipel, me (2) ekkewe kapasen tipimwaal. Iwe nge, ese lifilifil met ewe popun, nge ekkewe chon u ngenir ra mochen apwonueta eu chok mettoch—ar repwe eppeti ewe lamalamen Kraist. Pwungun pwe ekkewe ngun mi ngau mi monomon, ir wesewesen ekkewe chon efisata ewe riaffou ngeni ekkewe Chon Kraist.—Efisus 6:12.
22. (a) Menni poraus a pwarata pwe Chon Pwarata Jiowa ra achocho le “foffori minne mi murinno ngeni aramas meinisin”? (Nengeni ewe pwor lon pekin taropwe 11.) (b) Met sipwe kaeo lon ewe lesen mwirin?
22 Ussun chok ekkewe popun Chon Kraist, ekkewe Chon Pwarata Jiowa lon ei fansoun ra kuna “oput” lon ekkoch fonuen fonufan. Iwe nge, rese oputa ekkewe chon lukun, rese pwal poputaani och fofforun u ngeni ekkewe muun fonufan. Iwe nge, ra sinnelo won unusen fonufan pwe ir ra tongei aramas meinisin ese pwal lifilifil. Iwe, ika a ina ussur, pwata ra kuna riaffou? Iwe, met repwe fori lupwen aramas ra u ngenir? Sipwe kapas ussun ekkeei kapas eis lon ewe lesen mwirin.
[Footnote]
a Ekkewe kapas “chon leimwen Sisar” ese chok wewe ngeni familien Nero mi nemenem lon na fansoun. Nge, epwe tongeni wewe ngeni noun kewe chon angang lon imwan me ir kewe mi eani och wis, ir kewe mi foffori angang, awewe chok, kukku mongo me limelim fan iten ewe famili.
Ifa Ussun Kopwe Polueni?
◻ Pwata Jises a pesei ir kewe mi ekiekin wiliti noun kewe chon kaeo ar repwe ekieki ussun liwinin?
◻ Ifa ussun ewe ekiek ussun ekkewe chon lukun a kku manauen chon ewe lamalamen Jus, me ifa ewe mettoch sipwe kaeo seni?
◻ Ikkefa ekkewe ulungat mwichen aramas ekkewe Chon Kraist mi tuppwol lom lom ra kuna oput seni?
◻ Ifa popunlapen ekkewe chon Rom ra “oputa” ekkewe popun Chon Kraist?
[Pwóór lón pekin taropwe 17]
‘Foffor-Murinno ngeni Aramas Meinisin’
Ekkewe Chon Pwarata Jiowa ra achocho le alleasochisi an ewe Paipel kapasen pesepes pwe repwe “foffor-murinno ngeni aramas meinisin.” (Kalesia 6:10) Lon ekkewe fansoun osupwang, tong ngeni chon orur kewe a amwokutur ar repwe alisi ir kewe rese pwal eani ar luku. Awewe chok, atun a fis ewe fitikoko lon Rwanda lon 1994, ekkewe Chon Pwarata seni Iurop ra pwisin filata pwe repwe sai ngeni Afrika le awora ar alillis ngeni aramas. A muttir foruta ekkewe leenien alillis, asoso me pioing. Chommong mongo, uf, me kuus ra titilo won sepelin. Chochoon ekkewe mi angei alillis seni ar kewe foffor a lap seni chochoon ekkewe Chon Pwarata lon ewe fonu won fan ulungat.
[Sasing lón pekin taropwe 15]
Ekkewe Chon Kraist lon ewe aeuin senturi ra tinikken le afalafala ewe kapas allim