Mumu Liaka Tunafupiwa Kutalatala?
NYI ngwe Daniel, kanuke auze te wayiza musongo wa câncer twatongolanga ha mutwe wapalika kakatokesele kutalatala chenyi, kachi yika yinakalingiwa kuli iye? Shina kachi kakafwile? Shina ndo musono kachi uchili ni mwono? Kota chipwe atu waze akukalila nyonga lia kwamba ngwo, kutalatala muchihasa kukwasa mutu hanga alivwe kanawa, kachi kechi kuhasa kukumbulula yihula yino. Kashika hano hali chikuma chilemu. Kutwatambile kulemesa chinji kutalatala. Mumu kutalatala hi yitumbo ko yize yakuhwisa yuma yeswe yipi.
Chimwe kwihujola chalingiwile ha TV CBS News, yahula Dr. Nathan Cherney, yahanjika ha ponde yatwama ha kulemesa chinji kutalatala muze anauku mweji yoze uli ni musongo upi. Iye yamba ngwenyi: “Mashimbu amwe kwakusoloka malunga amwe akutenwokema mapwo jo mumu ngwo kapwile ni nyonga lialita ha musongo uze alinawo.” Yamba nawa ngwenyi: “Ha mukunda wa malongeso anji hakutwala ku kutalatala, atu anji yaputuka kunyonga ngwo, mahasa kukinda umwe musongo ngwe hute. Kashika, muze hute liakununga ni kutohwa kuli atu amwe, kakwalamikiza ngwo, kaahashile kulifunga ngwe chize te chatamba kupwa. Alioze chino kuchalitele.”
Kwamba umwenemwene, atu waze akwete umwe musongo kakupinda chinji ku mwono. Kashika, kwaalamikiza chili ngwe kwaawezela yiteli helu lia yize alinayo. Mutu yoze wakuzanga mutu ni mukwo keshi kulinga chuma cha mutapu au. Shina twatamba kwamba ngwetu, kutalatala kuchishi ni ulemu?
Ka, hi chocho! Mumu chipwe mwe Dr. Cherney, mulimo wenyi hi kuuka ko atu waze akupinda ni misongo yeka ni yeka, alioze mulimo wenyi uli kukwasa atu waze akupinda ni misongo hanga apwe ni kutalatala. Mandotolo anji, kakutayiza ngwo chili chilemu kufunga mieji mu mulali uze o malivwa kanawa, chipwe waze anayiji chinji. Kuli yuma yinji yize yinasolola ngwo, kutalatala muchihasa kukwasa atu.
Ulemu wa Kutalatala
Mukwa-sango kanda ndotolo avuluka ngwo, Dr. W. Gifford-Jones yamba ngwenyi: “Kutalatala chili ngwe yitumbo yipema.” Iye kanakahengwola sango jinji hanga amone ulemu wa kukwasa atu waze akwete musongo ukalu. Atu anji kakutayiza ngwo, ukwaso uno wakukwasa atu kupwa ni nyonga lialita ni kutalatala. Chimwe kuhengwola chalingiwile ha mwaka wa 1989, chasolwele ngwo, mieji waze atambwile ukwaso wacho kaanungine ni mwono ha miaka yinji, chipwe ngwe kuhengwola chimwe chize chalingiwa ha miaka yinoyene kuchishi kuhanjika chinji ha chikuma chino. Alioze, umwenemwene wakusolola ngwo, atu waze akutambula ukwaso, keshi kuhonga ku mbunge ngwe waze keshi kutambula ukwaso wacho.
Tutalenu kuhengwola chikwo chize chinakashindakenya ha ulemu wa kupwa ni nyonga lialita ni liakuhona kupwa ni nyonga lialita kuli atu waze akwete misongo ya ku mbunge (DC). Chimwe chizavu cha malunga kuhiana 1.300 kanakaahengwola hanga aamone nyi kakwate nyonga lialita hanji ka hakutwala ku mwono. Muze kwapalikile miaka kumi, yikulingiwa nawa kuhengwola chikwo chize chasolwele ngwo hakachi ka chizavu cha malunga 1.300, unji wa 12% kapwile ni musongo wa ku mbunge. Hakachi ka atu wano, anji a kuli ayo kakapwile ni nyonga lialita. Umwe longeshi wakalakala ku shikola ya Harvard, avuluka ngwo Laura Kubzansky yamba ngwenyi: “Akwa-ciência kanda achiwana shindakenyo hakutwala ku chikuma chakwamba ngwo, kupwa ni ‘nyonga lialita’ chakukwasa atu hanga alivwe kanawa. Alioze kuhengwola chize chalingiwile chinakasolola pundu ngwo, kupwa ni nyonga lialita chakukwasa atu waze akwete musongo wa ku mbunge.”
Kuhengwola chimwe chinakasolola ngwo, atu waze akulimona ngwe kanayiji chinji, kakushimbula chinji kuhinduka hanyima lia kwapasula kuhiana atu waze akwete nyonga lialita hakutwala ku musongo wo. Chikwo nawa, kupwa ni nyonga lialita chakukwasa atu kutwama miaka yinji. Kuhengwola chimwe chinakasolola chize chikuma cha kupwa ni nyonga lialita ni kuhona kupwa nalio chakukwata hali tushinakaji. Akwa-kuhengwola kasele tushinakaji mu cheseko cha kutanga maliji amwe te anasolola kawashi-washi ha computador. Maliji jacho kapwile ni kusolola ngwo ushinakaji wakuneha mana ni malinjekela. Muze o evwile chocho, yaputuka kwenda ni tachi ni kuwahilila. Kwamba pundu yuma yize tushinakaji jacho alingile yakomwesene chinji. Mumu yuma yize o ahashile kulinga ha mashimbu akehe, te mahasa wika kuyilinga nyi manana-nana mujimba ha poso 12.
Mumu liaka chakusoloka ngwe kupwa ni nyonga lialita ni kutalatala muchihasa kukwasa mutu kupwa kanawa? Chakusoloka ngwe akwa-ciência ni mandotolo kanda achinyingika kanawa chize manyonga ni mujimba wa mutu yakukalakala. Kashika, o keshi kuhasa kukumbulula chikuma chino ni shindakenyo. Chipwe chocho, atu amwe waze akuhengwola hakutwala ku chikuma chino, kakuhana manyonga jo kulita ni yize akuhengwola. Chakutalilaho, umwe longeshi wa neurologia yamba ngwenyi: “Chili chipema chinji kupwa ni uwahililo ni kutalatala. Yuma yino yakukwasa mutu kulivwa kanawa ku mujimba ni kuhona kusakalala chinji. Yili yuma yize mutu mwene mahasa kulinga hanga anunge ni kulivwa kanawa ku mujimba.”
Nyonga lino mulihasa kukomwesa mandotolo, psicólogos ni akwa-ciência, alioze chino kuchishi kukomwesa alongi a Mbimbiliya. Ha miaka 3.000 kunyima Mwanangana Solomone kasonekene ngwenyi: “Mbunge ya chiseke yapwa yitumbo yipema; alioze spiritu yize yamakuka kuyakuumisa yifwaha.” (Yishima 17:22) Tala chikuma chinasoloka ha versu yino. Chisoneko chino, kuchambile ngwo Mbunge ya chiseke muyihasa kuuka weswawo musongo, alioze chamba ngwo “yapwa yitumbo yipema.”
Kashika mutuhasa kwamba ngwetu: “Nyi ngwe kutalatala chapwile yimwe yitumbo, kachi mandotolo eswe kakuyihana kuli mieji jo.” Chikwo nawa, kutalatala kuchishi kukwasa wika mutu kupwa kanawa ku mujimba, alioze muchihasa nawa kukwasa mutu kuyuka yuma yikwo yilemu.
Chize kupwa ni nyonga lialita ni kuhona kupwa nalio muchihasa kukwata ku mwono we
Akwa-kuhengwola kamona ngwo, atu waze akwete nyonga lialita kakuyuka mu milali yinji. Atu jacho kakwete nota jipema ku shikola, kakulinga kanawa milimo yo kuze akalakala ni ku yuma ya kunana-nana mujimba. Chakutalilaho, tala chimwe kuhengwola chinakalingiwa ku chimwe chizavu cha akwa-kuzomboka. Muze ahulile longeshi wa chizavu chacho, yahanjika hakutwala ku utotombo wa hita mutu mu chizavu. Alioze muze ahulile ene akwa-kuzomboka, o yamba ngwo, kutalatala che chaakwashile chinji kuhiana yuma yize longeshi yo alumbunwine. Mumu liaka kutalatala ni kupwa ni nyonga lialita chakukwasa chinji?
Mutuhasa kulilongesa yuma yinji hakutwala ku kuhona kupwa ni nyonga lialita. Chakutalilaho, atu waze azachishile ha chimwe kuhengwola, kaasele mumwe muma muze mwapwile zungo linji, chocho yaalweza ngwo, katamba kupola ha jimwe mbotau mba te aholese zungo liacho. Hachino, o yaahasa kuholesa zungo liacho.
Chizavu chamuchiali necho yaachisa mu cheseko chimuwika, alioze kupola ha mbotau kuchakaakwashile. Anji a mu chizavu chamuchiali, kanakalivwa ngwe kali ukawo, kakahashile kulinga chuma nichimwe. Muze alingile cheseko chikwo ha tangwa liacho, o yalituna kukaula usongwelo. Mumu o kanyongene ngwo, chuma cheswacho chize te maalinga kuchichi kwakwasa. Atu amwe a mu chizavu chamuchiali waze apwile ni nyonga lialita, kakanyongene ngwe kali ukawo hanji ngwo kaambila.
Ndotolo Martin Seligman, yoze wakwashile kululieka yeseko yacho, yasakula kulilongesa hakutwala ku chikuma chatala ha kupwa ni nyonga lialita ni kuhona kupwa nalio. Yahengwola chinji manyonga ja atu waze akulivwa ngwe kali ukawo. Iye yamba ngwenyi, manyonga a mutapu au, kakukinda atu kulinga kanawa milimo yikehe-yikehe ya hita tangwa. Ndotolo Seligman yamanununa nyonga lienyi ni kwamba ngwenyi: “Ha miaka 25 nalinga mu mulimo wami, napwa ni shindakenyo ngwami, kuhona kupwa ni nyonga lialita, hanji kupwa ni ndako ya kulilamikiza muze yuma kuyendele kanawa ku mwono wetu, ni kunyonga ngwetu yuma yacho muyinunga chizechene, kutuchi kuhasa kulinga chuma nichimwe ngwe chize akulinga atu waze akwete nyonga lialita.”
Cheka nawa, nyonga ali mulihasa kusoloka ngwe liaha kuli atu amwe musono. Alioze kuli alongi a Mbimbiliya nyonga lino hi liaha ko. Tala yize Mbimbiliya yakwamba: “Nyi mulezemuka ha tangwa lia lamba, tachi je jikepe.” (Yishima 24:10) Ngwe chize wamona, Mbimbiliya yinasolola zwalala ngwo kulezumioka, kuhonga hanji ngwetu kuhona kupwa ni nyonga lialita, muchihasa kukukinda kulinga yuma yize unazange. Mba yika muhasa kulinga hanga upwe ni nyonga lialita ni kutalatala?
[Chizulie]
Kutalatala muchihasa kukukwasa