Kutalatala—Shina Chili Chuma Chamwenemwene Nyi Mahuza?
Daniel shimbu te uchili ni miaka 10, yaputuka kupinda ni musongo wa câncer. Ndotolo ni asoko ja Daniel yahonga mumu te chakulinga chakuhi. Alioze Daniel mwene kapwile ni kutalatala. Nyonga lienyi liapwile ngwo, muze te makola, mapwa mukwa-kuhengwola hanga te akwase kuwana yitumbo ya musongo wa câncer. Chikwo nawa, iye kapwile ni kushimbwila hanga umwe ndotolo yoze watala ha musongo ngwe wa iye eze kama ni kumumeneka. Alioze, muze tangwa lia kwiza ni kumumeneka liahetele, ndotolo kahashile kwiza mumu lia yimwe yikwiko yalingiwileko. Kashika, Daniel yaputuka kunenganyana. Achi chapwile chisuho chitangu chize Daniel azangile kufwa. Hakupalika cha matangwa akehe, yafwa.
Lusango yono wa Daniel, kamwambulwile kuli umwe ndotolo yoze walilongesele hakutwala ku chize kupwa ni kutalatala ni kuhona kupwa ni kutalatala muchihasa kukwata ha mwono wa mutu. Hanji ni yena hiunevu kama lusango ngwe yono. Chakutalilaho, chipwe mutu yoze hapwa kashinakaji yoze kwasala hakehe hanga afwe, nihindu kakununga ni kutalatala cha limwe tangwa lilemu ku mwono wenyi hanji kushimbwila hanga mutu umwe eze ni kumumeneka. Muze tangwa lize apwile ni kushimbwila mulipalika, susumuku kufwa necho muchiheta. Yika yilweza yino yaali yinasolola? Shina kutalatala muchihasa lume kuhana tachi kuli mutu ngwe chize atu akunyonga?
Akwa-kuhengwola ni mandotolo kakwamba ngwo, kupwa ni nyonga lialita ni kutalatala chakukwasa chinji atu kupwa ni mwono upema. Alioze atu amwe keshi kutayiza nyonga liacho. Akwa-kuhengwola amwe kakwamba ngwo manyonga wano kapwa a mahuza, keshi kulita ni ciência. Mumu kuli ayo, atu kakuyiza wika mumu lia misongo yize akukwachika.
Tunanyingika ngwetu, nyonga lia kuhangulula hakutwala ku kutalatala hi lia musono ko. Ha miaka tununu aali kunyima, kechile kuli filósofo wa Ngregu avuluka ngwo, Aristóteles hanga alumbunune yize kutalatala chinalumbunuka, iye yakumbulula ngwenyi: “Kutalatala chinalumbunuka kunyonga ha chimwe chuma chize kuchichi keza kalingiwa.” Ha miaka yinoyene, kanakahula umwe lunga yoze wakalakala ku nguvulu mu Estados Unidos avuluka ngwo, Benjamin Franklin, iye yamba ngwenyi: “Mutu yoze wakujikijila ha kutalatala, kutalatala chacho kuchishi kumukwasa.”
Mba kutalatala yika chinalumbunuka? Shina chinalumbunuka kushimbwila chimwe chuma chize tunanyongo ngwetu chili chamwenemwene alioze kuchichi kamanunuka? Nyi twatamba kumona kutalatala ngwe chuma chamwenemwene chize muchihasa kutukwasa kupwa ni uwahililo?