ESTUDIO 22
CʼAY 127 ¿Bajcheʼ yom c melbal ti ili ora?
Aqʼuenla i ñuclel Jehová ti laʼ noviazgo
«Jiñi laʼ wutsʼatlel muʼ bʌ i qʼuejlel jiñʌch am bʌ ti laʼ pusicʼal. […] Ili jiñʌch ñumen ñuc bʌ i cʼʌjñibal miʼ qʼuel Dios» (1 PED. 3:4).
TEMA
Chuqui miʼ mejlel i melob jiñi añoʼ bʌ i novia o i novio chaʼan wen chuqui miʼ yajcañob i mel i bajcheʼ miʼ mejlel laj coltañob.
1, 2. ¿Chuqui miʼ ñaʼtañob chaʼtiquil uxtiquil chaʼan jiñi noviazgo?
WEN utsʼatax jiñi noviazgo, mi an majqui woli (choncol) a cʌn a wom chaʼan utsʼat mi laʼ ñusan. Juntiquil hermana ti Etiopía i cʼabaʼ Tiinaa miʼ yʌl: «Wen tijicña tsaʼ c ñusa cheʼ c novio lon c bʌ. Mi lon cʌl chuqui ñuc tac bʌ i cʼʌjñibal, pero cheʼ jaʼel mi lon c chaʼlen tseʼñal. Wen cheʼ tsaʼ c taja juntiquil muʼ bʌ i wen cʼuxbiñon».
2 Cheʼ jaʼel, juntiquil hermano ti Países Bajos i cʼabaʼ Alessio miʼ yʌl: «Wen tijicña tsaʼ c ñusa cheʼ bʌ wolito j cʌn jiñi quijñam. Pero an tacʌch wocol bʌ tsaʼ lon cubi jaʼel». Ti ili estudio mi caj laj qʼuel chuqui tac ti wocol miʼ mejlel i tajob jiñi wolito bʌ (yʌquelto bʌ) i cʌñob i bʌ i bajcheʼ miʼ mejlel i coltañob jiñi Biblia. Cheʼ jaʼel, mi caj laj qʼuel muʼ bʌ i mejlel i melob jiñi yambʌ hermanojob yaʼ ti congregación chaʼan miʼ coltañob.
¿BAJCHEʼ MIʼ COLTAÑETLA JIÑI NOVIAZGO?
3. Mi juntiquil yom ñujpuñel, ¿bajcheʼ miʼ coltan jiñi noviazgo? (Proverbios 20:25).
3 Jiñi noviazgo wen utsʼatax, pero cheʼ jaʼel yom miʼ qʼuejlel ti ñuc, come cheʼ bʌ an majqui miʼ tech jumpʼejl noviazgo yom i yʌl chaʼan wolix i ñaʼtan ñujpuñel. Mi mucʼʌch i ñujpuñelob miʼ yʌcʼob i tʼan tiʼ tojlel Jehová baqui miʼ yʌlob chaʼan mi caj i cʼuxbiñob i bʌ yicʼot mi caj i qʼuelob i bʌ ti ñuc cheʼ bʌ cuxulobto. Jin chaʼan cheʼ bʌ maxto i yʌcʼʌyob i tʼan yomʌch miʼ wen ñaʼtañob muʼ bʌ caj i melob (pejcan Proverbios 20:25). Jiñi noviazgo miʼ coltañob chaʼan miʼ wen cʌñob i bʌ i cheʼ bajcheʼ jiñi miʼ ñaʼtañob mi mucʼʌch caj i ñujpuñelob o maʼañic. Mi maʼañic miʼ ñujpuñelob mach yomic i yʌl chaʼan jiñi noviazgo mach utsʼatic tsaʼ loqʼui, come tsiʼ coltayob i ñaʼtan chaʼan jiñi ñumen wem bʌ chaʼañob jiñʌch cheʼ maʼañic miʼ ñujpuñelob.
4. ¿Chucoch ñuc i cʼʌjñibal cheʼ mi lac chʼʌmben i sujm chuquiyes jiñi noviazgo?
4 Jiñi noviazgo ñucʌch i cʼʌjñibal, i yomʌch mi lac chʼʌmben i sujm. Cheʼ bajcheʼ jiñi, juntiquil i bajñelto bʌ maʼañic mi caj i tech i pejcan juntiquil xchʼoc o chʼiton mi maʼañic woliʼ ñaʼtan ñujpuñel. Pero, mach jiñic jach jiñi i bajñelobto bʌ yom bʌ miʼ chʼʌmbeñob i sujm iliyi, ti lac pejtelel yomʌch mi lac ñaʼtan. ¿Chucoch? Come an muʼ bʌ i ñaʼtañob chaʼan cheʼ bʌ chaʼtiquil woliʼ cʌñob i bʌ, yom i yʌl chaʼan wersa mi caj i ñujpuñelob, pero iliyi maʼañic miʼ coltan jiñi i bajñelobto bʌ. Juntiquil hermana ti Estados Unidos i cʼabaʼ Melissa, miʼ yʌl: «Cheʼ bʌ chaʼtiquil miʼ tech i pejcañob i bʌ an hermanojob muʼ bʌ i pijtañob chaʼan miʼ ñujpuñelob, jin chaʼan an mach bʌ añic miʼ cʌyob i bʌ anquese tsaʼix i qʼueleyob chaʼan mach i chaʼañobic i bʌ. I an maʼañic bʌ majqui miʼ pejcañob chaʼan maʼañic miʼ tajob ili wocol».
WEN CɅÑɅ LAʼ BɅ
5, 6. ¿Chuqui tac yom bʌ miʼ ñaʼtan tiʼ tojlel jiñi yambʌ jiñi wolito bʌ i cʌñob i bʌ? (1 Pedro 3:4).
5 ¿Chuqui mi caj i coltañet a ñaʼtan mi mucʼʌch caj a ñujpuñel a wicʼot jiñi woli bʌ a cʌn? Jiñʌch cheʼ maʼ cʌn ti wen. Cheʼ bʌ maxto laʼ novio laʼ bʌ tajol an taquix chuqui a wujil bʌ tiʼ tojlel. Pero wʌle yomʌch maʼ ñumen cʌn jiñi am bʌ tiʼ pusicʼal (pejcan 1 Pedro 3:4). Ili yom i yʌl chaʼan mi caj a qʼuel mi lʌcʼʌlʌch an yicʼot Jehová, bajcheʼ yilal yicʼot chuqui miʼ ñaʼtan. Ti wiʼil mi caj i mejlel a jacʼ ili cʼajtiya tac: «¿Muʼ ba caj i sujtel ti wem bʌ ijñamʌl o ñoxiʼalʌl? ¿Jiñʌch ba jiñi ñumen wem bʌ chaʼañon?» (Pr. 31:26, 27, 30; Efes. 5:33; 1 Tim. 5:8). «¿Muʼ ba caj i mejlel c pʌsben cʼuxbiya yicʼot mi cʌqʼuen chuqui i cʼʌjñibal i chaʼan? ¿Muʼ ba caj cuch jiñi i sajtemal tac?» (Rom. 3:23).b Cʼajtesan chaʼan jiñi ñumen ñuc bʌ i cʼʌjñibal jiñʌch mi mucʼʌch caj laʼ mejlel ti laja chumtʌl, mach jiñic mi lajal bajcheʼ yilaletla.
6 ¿Chuqui tac yambʌ yom maʼ cʌn tiʼ tojlel? Cheʼ bʌ maxto añic woli a wen mulan, wen cheʼ mi laʼ tajeʼ ti tʼan baqui tac bʌ laʼ meta, mi cʼam, mi an i bet o mi an chuqui ñusʌbil i chaʼan ti wajali (laja yicʼot Juan 16:12). Mi maxto i yorajlel maʼ wubin chaʼan mi laʼ taj ti tʼan iliyi, suben ti wem bʌ tʼan. Pero yomʌch maʼ cʼajtesan jaʼel chaʼan mi caj i cʼotel i yorajlel cheʼ bʌ mi caj a suben iliyi. Come mi caj i coltan jiñi yambʌ chaʼan wen chuqui miʼ yajcan i mel.
7. ¿Chuqui miʼ mejlel i melob jiñi noviojob chaʼan miʼ cʌñob i bʌ ti wen? (Qʼuele jiñi recuadro «Cheʼ ñajt baqui an jiñi a novio o a novia» yicʼot jiñi foto tac).
7 ¿Chuqui mi caj i coltañet chaʼan maʼ cʌn ti wen jiñi a novio o a novia? Jiñʌch cheʼ mi laʼ jamʌ chaʼlen tʼan, mi laʼ mel tac cʼajtiya i mi laʼ ñʌchʼtan (Pr. 20:5; Sant. 1:19). An tacʌch muʼ bʌ i mejlel laʼ mel chaʼan mi laʼ mejlel ti tʼan, mi laʼ mejlel laʼ comol cʼux laʼ waj, mi laʼ loqʼuel ti xʌmbal yicʼot mi laʼ comol chaʼlen subtʼan. Cheʼ jaʼel miʼ mejlel laʼ ñumen cʌn laʼ bʌ cheʼ temel mi laʼ ñusan qʼuin laʼ wicʼot laʼ wamigojob yicʼot laʼ familia. Mi caj i coltañetla laʼ qʼuel bajcheʼ yilal i melbal (chaʼlibal) jiñi yambʌ yicʼot bajcheʼ yilal yicʼot yambʌ lac piʼʌlob. Jiñʌch tsaʼ bʌ i mele Albert, chʼoyol bʌ ti Países Bajos, cheʼ bʌ wolito i cʌn i bʌ yicʼot Alicia miʼ yʌl chuqui tsiʼ mele: «An chuqui tac tsaʼ lon j comol mele chaʼan mic ñumen cʌñeʼ lon c bʌ, jumpʼejl ejemplo, mi lon j comol sʌqʼuesan jiñi otot o mi lon j comol chajpan chuqui mi lon j cʼux. Cheʼ bajcheʼ jiñi tsaʼ lon j qʼuele jiñi wen tac bʌ lon c melbal yicʼot jiñi mach tac bʌ weñic».
Junchajp muʼ bʌ caj i coltañob jiñi añoʼ bʌ i novio o i novia jiñʌch cheʼ an chuqui tac miʼ comol melob. (Qʼuele jiñi párrafo 7 yicʼot 8).
8. ¿Chucoch weñʌch cheʼ jiñi noviojob miʼ tem chaʼleñob estudio?
8 Yambʌ muʼ bʌ caj i coltañetla chaʼan mi laʼ cʌn laʼ bʌ ti wen jin cheʼ bʌ mi laʼ tem chaʼlen estudio. Tiʼ sujm, jiñʌch muʼ bʌ caj laʼ mel mi mucʼʌch laʼ ñujpuñel, mi caj laʼ tem chʼujutesan Jehová bajcheʼ familia come jiñʌch muʼ bʌ caj i coltañetla chaʼan pʼʌtʌl mi laʼ wajñel ti laʼ ñujpuñel (Ec. 4:12). Jin chaʼan, wen cheʼ mi laʼ wʌqʼuen i yorajlel chaʼan mi laʼ mel iliyi cheʼ bʌ wolito laʼ cʌn laʼ bʌ. I sujmʌch chaʼan iliyi mach yomic i yʌl chaʼan jiñi wiñic wolix i chʼʌm i yeʼtel bajcheʼ i jol jiñi familia. Pero mi caj i coltañet a qʼuel mi pʼʌtʌlʌch an yicʼot Jehová jiñi woli bʌ a cʌn. Max yicʼot Laysa, jumpʼejl xñujpuñel ti Estados Unidos, miʼ yʌlob bajcheʼ tsiʼ coltayob cheʼ bʌ tsiʼ tem chaʼleyob estudio. Max miʼ yʌl: «Cʼʌlʌl cheʼ bʌ tsaʼ caji j cʌñeʼ lon c bʌ, tsaʼ caji lon c pejcan jiñi lac publicación tac muʼ bʌ i taj ti tʼan jiñi noviazgo, jiñi ñujpuñel yicʼot jiñi familia. Jiñʌch tsaʼ bʌ i coltayon lojon chaʼan mi lon j cʌleʼ yan tac bʌ tema mach bʌ cʼuñic ti ajlel».
YAN TAC BɅ YOM BɅ MI LAʼ ÑAʼTAN
9. Cheʼ bʌ chaʼtiquil woliʼ ñaʼtañob majqui mi caj i subeñob chaʼan i noviojobix i bʌ, ¿chuqui yom bʌ miʼ chʼʌmob ti ñuc?
9 ¿Majqui mi caj laʼ suben? Jatetla mi laʼ ñaʼtan. Mi tsaʼ jaxto caji laʼ pejcan laʼ bʌ, tajol chaʼtiquil uxtiquil jach muʼ bʌ caj laʼ subeñob (Pr. 17:27). Cheʼ bajcheʼ jiñi maʼañic chuqui mi caj laʼ wen cʼajtibentel o laʼ subentel. Pero mi maʼañic majqui mi laʼ suben, tajol mi caj laʼ mucul pejcan laʼ bʌ, i jiñi miʼ mejlel i yotsañetla ti wocol. Jin chaʼan, ñumen wen cheʼ mi laʼ subeñob jiñi muʼ bʌ i mejlel i coltañetla yicʼot miʼ yʌqʼueñetla wen tac bʌ ticʼojel, cheʼ bajcheʼ laʼ familia, laʼ wamigojob yicʼot jiñi ancianojob (Pr. 15:22).
10. ¿Chuqui mi caj i coltañob jiñi noviojob chaʼan maʼañic miʼ melob mach bʌ weñic? (Proverbios 22:3).
10 ¿Chuqui mi caj i coltañetla chaʼan maʼañic mi laʼ mel mach bʌ weñic? I tilelʌch chaʼan cheʼ bʌ miʼ ñumel majlel jiñi tiempo mi caj laʼ ñumen mulan laʼ bʌ. Pero mach laʼ womic laʼ mel muʼ bʌ i yʌqʼuen i chʼijyemlel Jehová (1 Cor. 6:18). Jin chaʼan, mach laʼ tajeʼ ti tʼan chaʼan tac bʌ piʼleya, mach bajñel ajñiquetla yicʼot mach ñumeñic ti pʼis yom mi laʼ jap lembal (Efes. 5:3). Pejtelel iliyi miʼ mejlel i pʌyetla majlel chaʼan mi laʼ mel chuqui bibiʼ. Jin chaʼan, wen cheʼ bʌ mi laʼ wʌl chuqui tac mi caj laʼ mel chaʼan mi laʼ cʌntan laʼ bʌ i mi laʼ chʌn jacʼben i tʼan Jehová (pejcan Proverbios 22:3). Jiñʌch tsaʼ bʌ i meleyob Dawit yicʼot Almaz, chʼoyoloʼ bʌ ti Etiopía, miʼ yʌlob: «Mic ñusan lon qʼuin quicʼot lon camigojob o baqui an cabʌl lac piʼʌlob. Maʼañic baʼ ora tsaʼ bajñel cʌleyon lon ti otot o ti carro. Jiñʌch tsaʼ bʌ i coltayon lojon chaʼan maʼañic mi lon c yajlel ti mulil».
11. Mi jiñi i noviojoʼ bʌ i bʌ woliʼ ñaʼtañob i pʌsbeñob i bʌ cʼuxbiya, ¿chuqui yom miʼ chʼʌmob ti ñuc?
11 Cheʼ bʌ wolix laʼ ñumen cʌn laʼ bʌ tajol mi laʼ ñaʼtan chaʼan añix bajcheʼ laʼ wom laʼ pʌsben laʼ bʌ cʼuxbiya (Cnt. 1:2; 2:6). Pero mi juntiquil añix chuqui yambʌ yom miʼ yubin, tajol wocol mi caj i yubin chaʼan miʼ qʼuel bajcheʼ yilal i melbal jiñi i novio o i novia. Mi maʼañic tsaʼ laʼ cʌnta laʼ bʌ miʼ mejlel laʼ chaʼlen mulil (Pr. 6:27). Jin chaʼan, weñʌch chaʼan cheʼ wolito i tejchel jiñi noviazgo, mi laʼ wʌl chuqui jiñi mach bʌ añic mi caj laʼ mel chaʼan maʼañic mi laʼ ñusan ti pʼis jiñi principio (1 Tes. 4:3-7).c Cʼajtiben laʼ bʌ: «¿Bajcheʼ yilal miʼ qʼuelob lac piʼʌlob cheʼ mic pʌsben lon c bʌ cʼuxbiya? ¿Muʼ ba caj i ñijcañon lojon chaʼan mi lon c mulan lon c mel yan tac bʌ?».
12. Mi jiñi noviojoʼ bʌ i bʌ miʼ tajob wocol tac, ¿chuqui yom bʌ miʼ ñaʼtañob?
12 ¿Ixcu mi an i tajol mach lajalic bajcheʼ mi laʼ ñaʼtan? ¿Yom ba i yʌl jiñi chaʼan mach laʼ chaʼañic laʼ bʌ? Tajol mach cheʼiqui. Tiʼ sujm, chaʼan jumpʼejl ñujpuñel pʼʌtʌl miʼ yajñel tiʼ chaʼticlelob yom miʼ chaʼleñob wersa chaʼan miʼ tojʼesañob jiñi wocol tac. Jin chaʼan, cheʼ bajcheʼ mi laʼ tojʼesan jiñi wocol tac ili ora mi caj i coltañetla laʼ qʼuel bajcheʼ yilal miʼ cajel baʼ ora ñujpuñemetixla. Cʼajtiben laʼ bʌ: Cheʼ bʌ an chuqui miʼ yujtel, ¿muʼ ba i mejlel la cʌl ti wen jach bʌ tʼan? ¿Muʼ ba laj cʌn jiñi mach tac bʌ weñic tsaʼ lac mele i mi lac chaʼlen wersa lac tojʼesan? ¿Muʼ ba lac ñʌchʼtan lac bʌ, mi laj cʼajtin lac ñusʌbentel yicʼot mi lac ñusʌben lac bʌ?» (Efes. 4:31, 32). Pero mi ti bele ora an chuqui miʼ yujtel i mi laʼ chaʼlen michʼ, mach laʼ ñaʼtan chaʼan cheʼ ba ora mi laʼ ñujpuñel mi caj i tojʼan. Mi tsaʼ qʼuele chaʼan jiñi a novio o a novia mach jiñic jiñi ñumen wem bʌ chaʼañet, jiñi ñumen wem bʌ chaʼañetla jiñʌch cheʼ yaʼ jaxʌl miʼ laʼ cʌy.d
13. Chaʼan maʼ ñaʼtan jaypʼejl tiempo mi caj i jalʼan a noviazgo, ¿chuqui yom bʌ maʼ chʼʌm ti ñuc?
13 ¿Jaypʼejl tiempo yom miʼ jalʼan jiñi noviazgo? Mi orajach mi lac waʼ mel chuqui la com tajol mach weñic mi caj i loqʼuel (Pr. 21:5). Jin chaʼan, yomʌch maʼ wʌqʼuen i yorajlel chaʼan maʼ wen cʌn jiñi yambʌ. Pero cheʼ jaʼel mach yomic maʼ cʌlʌx acʼ ti ñumel jiñi tiempo. Jiñi Biblia miʼ yʌl chaʼan cheʼ bʌ an chuqui woli lac pijtan i jalto miʼ majlel ti tsʼʌctiyel mi lac ñusan wocol (Pr. 13:12). Cheʼ jaʼel, mi tsaʼ wen jalʼa jiñi noviazgo ñumen wocol mi caj laʼ wubin chaʼan maʼañic mi laʼ yajlel ti mulil (1 Cor. 7:9). Jin chaʼan, ñumen wen cheʼ maʼ cʼajtiben a bʌ: «¿Chuquito yom mij cʌn tiʼ tojlel chaʼan mic ñaʼtan mi yomʌch mic ñujpuñel quicʼot?».
BAJCHEʼ MIʼ MEJLEL LAJ COLTAN JIÑI NOVIOJOB
14. ¿Bajcheʼ miʼ mejlel laj coltañob jiñi woli bʌ i cʌñob i bʌ? (Qʼuele jaʼel jiñi foto).
14 Mi la cujil chaʼan an majqui woliʼ cʌñob i bʌ, ¿bajcheʼ miʼ mejlel laj coltañob? Miʼ mejlel lac pʌyob ti cʼux waj, ti lac chʼujutesaya ti familia o mi lac pʌyob ti xʌmbal (Rom. 12:13). Cheʼ bajcheʼ jiñi miʼ mejlel i ñumen cʌñob i bʌ. Tajol miʼ mejlel lac subeñob jaʼel chaʼan miʼ majlel la cʌcʼob baqui yomob majlel o chaʼan miʼ mejlelob ti cʼotel ti la cotot chaʼan maʼañic miʼ bajñel ajñelob (Gál. 6:10). Alicia, tsaʼ bʌ lac taja ti tʼan ti párrafo 7, miʼ yʌl: «Albert yicʼot joñon mi lon c wen qʼuel ti ñuc cheʼ an hermanojob tsaʼ bʌ i yʌlʌyob chaʼan mi lon c mejlel ti cʼotel tiʼ yotot chaʼan maʼañic mi lon c bajñel ajñel». ¿Ixcu mi an majqui miʼ cʼajtibeñonla chaʼan mi lac majlel la cʌcʼob baqui yomob majlel? Weñʌch cheʼ mi lac jacʼ come jiñʌch junchajp bajcheʼ mi laj coltañob jaʼel. Pero yom mi lac ñaʼtan chaʼan tajol añʌch chuqui yomob i bajñel alob, jin chaʼan yomʌch mi la cʌqʼueñob i yorajlel, pero mach yomic mi lac junyajl bajñel cʌyob (Filip. 2:4).
Laʼ lac sʌclan bajcheʼ tac miʼ mejlel laj coltañob jiñi woli bʌ i cʌñob i bʌ. (Qʼuele jiñi párrafo 14 yicʼot 15).
15. ¿Bajcheʼ yambʌ miʼ mejlel laj coltañob jiñi noviojob? (Proverbios 12:18).
15 Yambʌ bajcheʼ miʼ mejlel laj coltañob jiñʌch cheʼ tsajal chuqui mi la cʌl. Jin chaʼan an i tajol yomʌch mi caj lac ticʼ lac bʌ (pejcan Proverbios 12:18). Jumpʼejl ejemplo, tajol mi lac mulan lac waʼ al chaʼan juntiquil laj cʌñʌ bʌ añix i novio o i novia, pero tajol jiñixto yomob i yʌl. Cheʼ jaʼel, mach yomic mi la cʌlob (Pr. 20:19; Rom. 14:10; 1 Tes. 4:11). I mach yomic mi la cʌl tʼan tac o mi lac mel cʼajtiya tac muʼ bʌ i yʌcʼ ti ñaʼtʌntel chaʼan muqʼuix caj i ñujpuñelob yubil. Juntiquil hermana i cʼabaʼ Elise yicʼot i ñoxiʼal miʼ yʌlob: «Mach wen tijicñayic mi lon cubin cheʼ an majqui miʼ waʼ cʼajtibeñon lon jala mi caj lon c ñujpuñel o bajcheʼ miʼ cajel, cheʼ bʌ mi añicto albil lon c chaʼan jaʼel».
16. ¿Chuqui yom mi lac mel mi chaʼtiquilob miʼ cʌy i pejcañob i bʌ?
16 Mi jiñi woli bʌ i cʌñob i bʌ miʼ cʌy i pejcañob i bʌ, mach lac ñop lac ñaʼtan chucoch tsiʼ cʌyʌyob i bʌ (1 Ped. 4:15). Juntiquil hermana i cʼabaʼ Lea miʼ yʌl: «Cheʼ bʌ tsaʼ cubi chaʼan an tsaʼ bʌ caji i toʼol alob chucoch tsaʼ j cʌyʌ jiñi c novio, wen cʼux tsaʼ cubi». Cheʼ bajcheʼ tsaʼix laj qʼuele, cheʼ bʌ jiñi noviojoʼ bʌ i bʌ miʼ cʌyob i bʌ, mach yomic i yʌl chaʼan maʼañic tsaʼ mejliyob. Yom bʌ i yʌl jiñʌch chaʼan jiñi noviazgo tsaʼʌch cʼʌjñibʌyi i tsiʼ coltayob i qʼuel mi yomʌch miʼ ñujpuñelob o maʼañic. Pero jiñi mach yomic i yʌl chaʼan mach cʼuxic mi caj i yubiñob, jin chaʼan yom chajpʌbilonla chaʼan mi laj coltañob come tajol i bajñel mi caj i yubiñob (Pr. 17:17).
17. ¿Chuqui yom miʼ bej melob jiñi añoʼ bʌ i novio o i novia?
17 Cheʼ bajcheʼ tsaʼ laj qʼuele, jiñi noviazgo utsʼatax anquese an tacʌch chuqui yom qʼuelol yicʼot yom bʌ ñaʼtʌntel. Jessica miʼ yʌl bajcheʼ yilal cheʼ tsiʼ cʌñʌ i ñoxiʼal: «Ti jiñi noviazgo cabʌl chuqui yom melol i yomʌch mi la cʌqʼuen i yorajlel, pero mucʼʌch i wen coltañonla i wen utsʼatax». Mi an a novio o a novia chaʼlen wersa chaʼan maʼ cʌn ti wen, cheʼ bajcheʼ jiñi, utsʼat mi caj i loqʼuel jiñi laʼ noviazgo i wen chuqui mi caj laʼ yajcan laʼ mel.
CʼAY 49 Mi caj c tijicñesʌben i pusicʼal Jehová
a An cʼabaʼʌl tac tsaʼ bʌ qʼuextʌyi.
b Mi caj a taj yan tac bʌ cʼajtiya ti jiñi libro Lo que los jóvenes preguntan. Respuestas prácticas (volumen 2), ti jiñi capítulo «¿Será esta la persona para mí?», página 39 yicʼot 40.
c Mi juntiquil xʼixic miʼ tʌlben i yat juntiquil wiñic o juntiquil wiñic miʼ tʌlben i vagina juntiquil xʼixic yom miʼ mejlel jumpʼejl comité judicial. Mi juntiquil wiñic miʼ tʌlben i chuʼ juntiquil xʼixic o miʼ yʌlob chaʼan tac bʌ piʼleya ti mensaje o ti llamada, jiñi ancianojob mi caj i ñaʼtañob mi yom miʼ mejlel jumpʼejl comité judicial.
d Ti jiñi La Atalaya 15 de agosto, 1999, yaʼ ti «Preguntas de los lectores» mi caj a taj muʼ bʌ i yʌl jiñi Biblia mi tsaʼix a wʌcʼʌ a tʼan chaʼan mi caj a ñujpuñel.