Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄—Ẹkụt Ekọmurua

KE N̄KPỌ nte itiat 15 ke usụk usụk edem usiahautịn Jerusalem, Wadi En-Nar, ndon ndon, nsasat usụn̄ mmọn̄ odu ke n̄kan̄ edem usiahautịn osụhọde ke Inyan̄ Inụn̄. Mme ebeden̄ oro ẹduọn̄ọde ẹnyanade ẹna ke edem unaisọn̄ mbeninyan̄. Ke unaisọn̄ emi, ke ufiop ufiop usen, ye mbịtmbịt okoneyo ini idọk, mme Ta‘amireh Bedouin ẹsikpeme otu erọn̄ mmọ ye ebot do.

Ke isua 1947, ke adan̄aemi ekpemede otu ufene, akparawa ekpemerọn̄ owo Bedouin kiet ama otop itiat esịn ke ekpri odudu emi okodude ke ebeden̄ kiet. Enye ama edịghe ke uyom oro emi akanamde, nte an̄wan̄ade ke ndibom otumbat. Enye ke ndịk ama efehe, edi usen iba ke ukperedem enye ama afiak aka onyụn̄ ọkọdọk n̄kpọ nte ikpat 300 man oto akamba, n̄kokon̄ odudu kiet ebe odụk. Nte enyịn esie akan̄wan̄ade ke ekịm oro, enye ama okụt nnyan otu duop nte ẹberede ke ibibene abaitiat oro, ye otu mbai aban̄mbat ke ufọt itiat oro ẹkeduọn̄ọde ẹsuanade ẹyọhọ isọn̄.

N̄waknkan otu oro ẹkena ukpọk, edi kiet ama esịne ikpan̄wed ita, emi ẹkefụkde ọfọn̄ ke iba. Enye ama ada mme uwetn̄kpọ oro afiak ọnyọn̄ ke itienna mbon Bedouin onyụn̄ onịm mmọ do ke n̄kpọ nte ọfiọn̄ kiet, ọdọn̄de ke ekpat ọkọn̄ ke eto ufọkọfọn̄ kiet. Ke akpatre, ndusụk mbon Bedouin ẹma ẹda mme ikpan̄wed oro ẹka Bethlehem ndikese nte mmọ ẹkpenyamde. Ẹma ẹbịn mbon Bedouin oro ẹsio ke ufọk mbon n̄ka ido ukpono kiet nte mîdotke, ẹsiande mmọ ẹte ke mme ikpan̄wed oro inyeneke ufọn ndomokiet. Anyamurua kiet ama ọdọhọ ete ke mme ikpan̄wed oro inyeneke ufọn ndomokiet nte n̄kpọeset, enye ama onyụn̄ ekere ete ke ẹkeyịp mmọ ke synagogue mme Jew. Enye akanam ndudue didie ntem! Ke akpatre, ye ọdiọn̄-ikpaukot owo Syria kiet anamde n̄kpọ nte anyam urua nnọ owo, ẹma ẹdidiọn̄ọ ufọn mmọ nte enende. Ikebịghike, ẹma ẹdụn̄ọde mme uwetn̄kpọ eken.

Ndusụk uwetn̄kpọ eset ẹmi ẹma ẹberede usụn̄ ẹnọ ofụri obufa ikike ke edinam otu mbon ido ukpono mme Jew ke ini Christ. Edi uwetn̄kpọ Bible eke prọfesi Isaiah edi enye oro ekedemerede ererimbot udọn̄. Ntak-a?

Akwa Ekọmurua

Ikpan̄wed eke Isaiah oro ẹkesụk ẹfiọhọde obufa obufa mi ke akpasarade ekedi n̄kpọ nte ikpat 25 ke uniọn̄. Enye ekesịne ikọn̄nwed 17 oro ẹdade ikpaunam oro ẹtịmde ye ntịn̄enyịn ẹnam, ekpere ndifere nte ikpan̄wed. Ẹtịmde ke ikpehe 54 ẹmi ẹsịnede udịm 30 ke kiet ke ẹbaharede ukem ukem, ẹma ẹtịm udịm esie ye ntịn̄enyịn. Ke mme udịm ẹmi ewetn̄wed oro enyenede mbufiọk ama ewet mme abc ikọn̄wed emi, ewetde ke mme ikpehe ekikere.—Se ndise.

Owo ikawan̄ke ikpan̄wed oro ke eto, ndien ufọt esie emi ediwak ubọk okomụmde enye man ẹkot ama enen̄ede ebre. Enye ama ototịm akabade akani, ye usọ usọ edifiak ndiọn̄ ye edifiak ndian mme ikpa ke uyarade. Eti ukama esie okoto oro ẹketịmde enye ẹnịm ke otu. Didie ke enye enyene ufọn ọnọ nditọ ukpepn̄kpọ Bible, ye, ke usụn̄ atarade, ọnọ kpukpru nnyịn?

Uwetn̄kpọ prọfet Isaiah emi ebịghi ke n̄kpọ nte tọsịn isua kiet akan en̄wen ekededi oro ọbọhọde odu, edi se isịnede ke enye inen̄ekede inyene ukpụhọde. Prọfesọ Millar Burrows, andiwet n̄wed oro ẹkesiode ke 1950 ọkọdọhọ ete: “Ikọn̄wed Isaiah ke uwetn̄kpọ emi, ye mme akpan ukpụhọde ke nte ẹbọpde ikọ ye nte ẹbonde usem ye ediwak nsio nsio usụn̄ ke nte ẹkotde mme ikọ oro mînen̄ekede idi n̄kpọ udọn̄ ye akpan n̄kpọ, enen̄ede edi enyeoro odude ke akamba udomo ke MT [Masoretic Hebrew Text] eke ukperedem.”a Se itịmde idot ẹfiọk n̄ko edi enye kpukpru ini ndida Tetragrammaton, יהוה, kpa edisana enyịn̄ Abasi, Jehovah, ke usem Hebrew.

Mme Ẹnyene-Ufọn Ikpan̄wed Eken

Enyịn̄ Abasi n̄ko odu ke uwetn̄kpọ en̄wen otode ukem abaitiat emi, ẹdiọn̄ọde idahaemi nte Abaitiat 1. Ke utatikọ ke n̄wed Habakkuk, Tetragrammaton odu utịm ikanan̄ ke mme abc Hebrew eset, kpa akani kiet oro edide isio ye abc usem Hebrew oro enyenede mban̄ inan̄ oro ẹmehede.—Se ikọ idakisọn̄ ke Habakkuk 1:9, Reference Bible.

Abaitiat oro ama esịne ikpehe ikpan̄wed Isaiah en̄wen, ọkọrọ ye mbai ikpa ẹtode n̄wed Bible eke Daniel. Kiet ke otu mmọemi akama ukpụhọde oro ẹkpụhọrede ẹto usem Hebrew ẹsịn ke Aramaic ke Daniel 2:4, kpa nte ẹkụtde ke mme uwetn̄kpọ eke ediwak tọsịn isua ke ukperedem.

N̄kpri mbai ikpan̄wed oro ẹtịmde ẹnịm mfọn mfọn ẹdu idahaemi ke Jerusalem, ke itie ubon n̄kpọeset ẹdiọn̄ọde nte Edisana Itie Ubon N̄wed. Itie ubon n̄kpọeset emi odu ke idakisọn̄, ntre nte afo akade do, afo eyenyene ekikere edidụk abaitiat. Enyọn̄ enyọn̄ ikpehe itie ubon n̄kpọeset oro odu ke uduot okukịp otumbat emi ẹkefiọhọde Ikpan̄wed Inyan̄ Inụn̄ eke Isaiah. Edi, afo edikụt mbiet uwetn̄kpọ eke Isaiah ikpọn̄îkpọn̄. Ọsọn̄urua akpasarade esie odu ifụre ifụre ke ubet ubon n̄kpọ oro odude ekpere.

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Mme ebiet ẹdade ndise ẹto ke page 10]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

Ẹbọ ẹto The British Museum

[Ebiet Ẹdade Ndise Ẹto ke page 11]

Israel Antiquities Authority; The Shrine of the Book, Israel Museum; D. Samuel and Jeanne H. Gottesman Center for Biblical Manuscripts