Jehovah Edi Ebiet Ubọhọ Mi

NTE PENELOPE MAKRIS OBỤKDE

Eka mi ama ekpe mi ubọk ọkpọsọn̄ ete: “Kpọn̄ ebe fo; nditọeka fo iren ẹyeyom owo emi ọfọnde akan ẹnọ fi.” Ntak emi edima eka mi okpoyomde mi mbiat ndọ mi? Nso ikayat enye esịt ntre?

AMI n̄kamana ke 1897 ke ekpri obio-in̄wan̄ Ambelos, ke ekpri isuo Samos ke Greece. Ubon nnyịn ẹkedi mme enyene-ifịk andibuana ke Ufọkabasi Greek Orthodox. Papa ama akpa esisịt ini mbemiso mmanade, ndien ami, Mama, ye nditọeka emi iren ita ikenyene ndinam utom ọkpọsọn̄ man ibọhọ ke ufọt ọkpọsọn̄ unana eke ini oro.

Ekọn̄ Ererimbot I ama ọtọn̄ọ ke 1914, ndien esisịt ini ke oro ebede ẹma ẹnyịk ikpọ nditọeka mi iren iba ndidụk ekọn̄. Edi man ẹfep ndinam ntre, mmọ ẹma ẹwọrọ idụn̄ ẹka America, ẹkpọn̄de mi ye ekpri eyeneka mi eren ke ufọk ye Mama. Ke isua ifan̄ ẹma ẹkebe, ke 1920, mma ndọ Dimitris, ekpri akparawa ekedide andikpep ke obio nnyịn.

Akpan Ediwaha Nse

Esisịt ini ke mma n̄kọdọ ndọ, eyeneka eka mi eren ama oto America edi ndise nnyịn. Enye ama asan̄a ye kiet ke otu eboho Studies in the Scriptures, emi Charles Taze Russell ekewetde. Enye ekedi n̄wed Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible, ẹmi ẹdiọn̄ọde idahaemi nte Mme Ntiense Jehovah.

Ke ini Dimitris okokụbọrede n̄wed oro, enye ama okụt ibuot nneme emi enye ekenyenede eyịghe aban̄a toto ke uyen, “Nso itịbe inọ owo ke ini enye akpade?” Ke ufọkn̄wed sekọndri enye ama obụp ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Greek Orthodox aban̄a ibuot nneme emi edi ikọbọhọ ibọrọ oro ekemde. In̄wan̄în̄wan̄ ye usọ usọ usụn̄ edinam an̄wan̄a oro ẹkenọde ke n̄wed oro ama enem Dimitris etieti tutu enye adaha nnennen aka ufọkurua unyam coffee, emi irenowo ke Greece ẹsiwakde ndiboho. Do enye ama etịn̄ mme n̄kpọ oro enye ekekpepde ke Bible.

Idaha Nnyịn Kaban̄a Akpanikọ Bible

Etisịm idahaemi—ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1920—Greece ke akan̄wana ekọn̄ en̄wen. Ẹma ẹnyịk Dimitris ẹsịn ke ekọn̄ ẹnyụn̄ ẹnọ enye aka esịt obio Turkey, ke Asia Minor. Ẹma ẹnọ enye unan ndien ẹma ẹnọ enye ọnyọn̄ ufọk. Ke idem ama ọkọsọn̄ enye, mma ntiene enye n̄ka Smyrna, Asia Minor (idahaemi edide Izmir, Turkey). Ke ini ekọn̄ eketrede ke mbuari ke 1922, nnyịn ikenyene ndifen̄e. Ke akpanikọ, nnyịn ikọbọhọ ke un̄wam Abasi isan̄a ke ata ntaha ubom ika Samos. Ke ini ikesịmde ufọk, nnyịn ima itọn̄ọ edọn̄ inyụn̄ inọ Abasi ekọm—kpa Abasi oro nnyịn ikosụk inyenede esisịt ifiọk iban̄a.

Ikebịghike ẹma ẹnọ Dimitris utom ndikpep n̄wed ke ufọkn̄wed ke Vathy, ibuot obio isuo oro. Enye ama aka iso ndikot mme n̄wed Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible, ndien ke okoneyo kiet oro edịm ekedepde owo iba ke otu mmọ ẹmi ẹtode isuo Chios ẹma ẹwaha ẹdise nnyịn. Mmọ ẹketo America ẹnyọn̄ ẹdi ndinam utom nte mme colporteur, nte ẹkesikotde mme ọkwọrọikọ uyọhọ ini. Nnyịn ima ida mmọ isịn ke ufọk ke okoneyo oro, ndien mmọ ẹma ẹtịn̄ ediwak n̄kpọ ẹban̄ade mme un̄wọn̄ọ Abasi ẹnọ nnyịn.

Ke oro ebede Dimitris ama asian mi ete: “Penelope, mmọfiọk nte ke akpanikọ edi emi, ndien ana ntiene enye. Emi ọwọrọ ete ke ami nnyene nditre ndikwọ ikwọ ke Ufọkabasi Greek Orthodox ye nte ke ami n̄kemeke ndidụk ufọkabasi ye nditọ ufọkn̄wed.” Okposụkedi nnyịn ikenyenede esisịt ifiọk iban̄a Jehovah, udọn̄ nnyịn ndinam n̄kpọ esie ama okpon. Ntre mma mbọrọ nte: “Ami ndidịghe n̄kpọ ubiọn̄ọ nnọ fi. Ka iso.”

Enye ama aka iso mmen̄e mmen̄e ete: “Ih, edi edieke se nnyịn inamde ayararede, ami nyataba utom mi.”

Mma ndọhọ nte: “Kûkere, ndi kpukpru owo ẹdia ẹto ukpep n̄wed? Nnyịn idi n̄kparawa imonyụn̄ ikop nsọn̄idem, ndien ye un̄wam Abasi nnyịn imekeme ndikụt utom efen.”

Etisịm ini emi nnyịn ima ikop ite ke Eyen Ukpepn̄kpọ Bible efen—edide n̄ko colporteur—ama edi Samos. Ke ini nnyịn ikokopde nte ke mme bodisi ẹma ẹsịn ndinọ enye unyịme ndinọ an̄wan̄wa utịn̄ikọ Bible, nnyịn ima ika ikoyom enye. Nnyịn ima ikụt enye ke ufọkurua enemede nneme ye owo iba ẹdide mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono Greek Orthodox. Ke ẹkopde bụt nte mmimọ mîkemeke ndida Bible nsọn̄ọ se inịmde ke akpanikọ, ikebịghike mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono oro ẹma ẹdaha. Ebe mi, ke okopde inemesịt aban̄a ifiọk colporteur oro, ama obụp ete: “Afo asan̄a didie ekeme ndida Bible nnam n̄kpọ ntre mmemmem mmemmem?”

“Nnyịn ikpep Bible ke nde ke nde,” ekedi ibọrọ esie. Ke okûbọrede ekpat esie, enye ama osio n̄wed oro The Harp of God onyụn̄ owụt nnyịn nte ẹkemede ndikama n̄wed emi ke utọ ukpepn̄kpọ oro. Nnyịn ima inyene ọkpọsọn̄ udọn̄ ndikpep n̄kpọ tutu ami ye ebe mi, colporteur oro, ye irenowo iba efen itiene enyene ufọkurua oro ke ndondo oro ika ufọk esie. Colporteur oro ama ọnọ nnyịn owo kiet kiet The Harp of God, ndien nnyịn ima itọn̄ọ ndikpep n̄kpọ ke ebe oro. Nnyịn ima ika iso ke ukpepn̄kpọ nnyịn tutu ebe ufọt okoneyo, ndien nte usiere ekekperede, nnyịn ima itọn̄ọ ndikpep mme ikwọ oro Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹkesikwọde.

Ọtọn̄ọde ke ini oro ka iso, mma ntọn̄ọ ndikpep Bible ediwak hour ke usen. Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹdude ke esenidụt ẹma ẹka iso ndinọ nnyịn mme un̄wam ukpep Bible. Ke January 1926, mma nnam uyakidem nnọ Abasi ke akam, n̄n̄wọn̄ọde ndinam uduak esie ye unana edifam n̄kpọ nda. Ekem ke ndaeyo oro ami ye ebe mi ima iyarade uyakidem nnyịn ke baptism mmọn̄. Nnyịn ima inyene ọkpọsọn̄ udọn̄ nditịn̄ se nnyịn ikekpepde nnọ mbon en̄wen, ntre nnyịn ima itọn̄ọ utom ukwọrọikọ eke to ke enyịnusụn̄ sịm enyịnusụn̄ ye tract oro Message of Hope.

Ndiyọ Ọkpọsọn̄ Ubiọn̄ọ

Usen kiet eyenan̄wan kiet ama ọnọ mi ikot ndidụk edinam utuakibuot ke ekpri ufọkakam Greek Orthodox. Ami mma nnam an̄wan̄a nte: “Mma ntre ndituak ibuot nnọ Abasi ke usụn̄ enyeoro. Idahaemi ami ntuak ibuot nnọ enye ke spirit ye akpanikọ, nte Bible ekpepde.” (John 4:23, 24) N̄kpaidem ama anam enye ndien enye ama asan̄a ọtọt se ikadade itie, abuande ebe mi n̄ko.

Ekpere ndidi kpukpru owo ẹma ẹtọn̄ọ ndibiọn̄ọ. Nnyịn ikenyeneke emem ke baba ebiet kiet—edide ke ufọk nnyịn m̀mê ke mme mbonoesop oro nnyịn ikesinịmde ye ibat ibat owo oro ẹkenyenede udọn̄ ke isuo oro. Otode ke nsọk oro mme oku Orthodox ẹkesịnde, otuowo ẹma ẹboho ke an̄wa ufọk oro ikenịmde mbonoesop, ẹtop itiat ẹnyụn̄ ẹtịn̄ mme ikọ isụn̄i.

Ke ini nnyịn ikasuande tract oro Message of Hope, nditọwọn̄ ẹma ẹsikanade nnyịn ẹkụk ẹfioride “Mbon ọ-Tọsịn Isua” ye mme ikọ emiom eken. Mme nsan̄a ebe mi n̄ko ẹma ẹtọn̄ọ ndisịn ntịme ye enye. Ke utịt utịt 1926 ẹma ẹkot enye ikpe, ẹdọhọde ke enye idotke ndidi andikpep ke ufọkn̄wed mbio obio, ẹnyụn̄ ẹbiere n̄kpọkọbi usen 15 ẹnọ enye.

Ke ini Mama okokopde aban̄a emi, enye ama ọdọhọ ete n̄kpọn̄ ebe mi. Mma mbọrọ nte: “Edima eka mi, kpan̄ utọn̄, afo emetịm ọfiọk kpa nte ami mfiọkde adan̄a nte mmade nnyụn̄ n̄kponode fi. Edi ami n̄kemeke ndiyak afo ọbiọn̄ọ nnyịn ndituak ibuot nnọ Abasi akpanikọ, Jehovah.” Enye ama afiak ọnyọn̄ obio esie okụtde edikpu idiọk idiọk.

Ke 1927 ẹma ẹnịm mbono Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ke Athens, ndien Jehovah ama eberede usụn̄ ọnọ nnyịn ndika. Nnyịn ima ikop nduaidem inyụn̄ ikop nsọn̄idem ke n̄kan̄ eke spirit ndisop idem ye ediwak ke otu ekemmọ mme andinịm ke akpanikọ. Ke ifiakde inyọn̄ Samos, nnyịn ima isuan tract oro ẹkekotde A Testimony to the Rulers of the World idem 5,000 ke mme obio ye mme obio-in̄wan̄ ke isuo nnyịn.

Ekedi ini oro ke ẹkesio Dimitris ke utom ukpep n̄wed esie, ndien ke ntak asari oro ẹkenyenede ẹban̄a nnyịn, ekedi ata ọkpọsọn̄ n̄kpọ ndikụt utom. Edi sia mma n̄kekeme ndikịm ọfọn̄, Dimitris okonyụn̄ edide eyet ndom ke ufọk oro enyenede usọ, nnyịn ima inyene se ikemde ndida ndu uwem. Ke 1928 ẹma ẹbiere n̄kpọkọbi ọfiọn̄ iba ẹnọ ebe mi, ọkọrọ ye nditọete Christian inan̄ eken ke Samos, ke ntak edikwọrọ eti mbụk. Sia n̄kedide n̄kukụre Eyen Ukpepn̄kpọ Bible oro owo mîkọkọbike, mma n̄keme ndinọ mmọ udia ke ufọk-n̄kpọkọbi.

Ndin̄wana ye N̄kpọsọn̄ Udọn̄ọ

Ini kiet mma nnyene udọn̄ọ ubiak ọkpọ asakedem, uyịre uyịre udọn̄ọ emi owo mîkọfiọkke ini oro. N̄kenyeneke udọn̄ ndidia udia ndien mma nsinyene ọkpọsọn̄ ufiopidem. Usọbọ ama abuana ndidi se ẹsịnde ke efọk efọk n̄kpọ emi ẹdade ọkpọ ẹnam ọtọn̄ọde ke itọn̄ tutu esịm ifụhi mi. Man inyene okụk, ebe mi ama anyam ubak isọn̄ kiet man n̄keme ndika iso mbọ usọbọ. Ke n̄kopde mfụhọ, mma nsibọn̄ akam nnọ Abasi kpukpru usen mben̄e odudu.

Ke ini ẹdide ẹdise mi, mme iman ẹma ẹka iso ndisịn nsọk nnọ ubiọn̄ọ. Mama ama etịn̄ ete ke nnyịn ikosobo kpukpru afanikọn̄ oro ke ntak oro nnyịn ikokpụhọde ido ukpono nnyịn. Sia mmen̄kekemeke ndisan̄a, mma ntua eyet tutu mmọn̄eyet ebịt udotibuot mi nte n̄keben̄ede Ete nnyịn eke heaven nte ọnọ mi ime ye uko ndiyọ.

Ke okpokoro oro okodude ke mben bed mi, mma nnịm Bible ye n̄kpri n̄wed ye mme tract ndinọ isenowo. Edidiọn̄ kiet ekedi nte ke ẹkesinịm mme mbonoesop ekpri esop nnyịn ke ufọk nnyịn; ami mma nsikeme ndibọ nsịnudọn̄ eke spirit kpukpru ini. Nnyịn ikenyene ndinyam ubak isọn̄ efen man ikpe okụk ibọkusọbọ oro ikọbọde ito dọkta kiet ke Athens.

Ikebịghike ke oro ebede, esenyịn oro asan̄ade-san̄a ama edise nnyịn. Enye ama okop mbọm etieti ndikụt mi ke utọ idaha oro ye Dimitris nte mînyeneke utom. Ke mfọnido enye ama an̄wam nnyịn inam ndutịm ndikodụn̄ ke Mytilene ke isuo Lesbos. Nnyịn ima iwọrọ ika do ke 1934, ndien Dimitris ama ekeme ndinyene utom. Do nnyịn n̄ko ima ikụt mme utịbe utịbe nditọete Christian iren ye iban oro ẹkesede ẹban̄a mi ke udọn̄ọ mi. Sụn̄sụn̄, ke mma n̄kọbọ usọbọ ke isua ition, idem mi ama ọsọn̄ ofụri ofụri.

Nte ededi, ke 1946, esisịt ini ke Ekọn̄ Ererimbot II ama okokụre, mma mfiak nduọ akamba udọn̄ọ, isan̄ enyeemi ubiak idịbi. Mma nna ke bed ke ọfiọn̄ ition ye ọkpọsọn̄ ufiopidem ye ubiak. Edi, ukem nte ke mbemiso, akanam n̄ketreke nditịn̄ mban̄a Jehovah nnọ isenowo mi. Nte ini akakade, mma mfiak n̄kop nsọn̄idem.

Usiakusụn̄ Kpa ye Ubiọn̄ọ

Uyịre uyịre ubiọn̄ọ ekedi mfịna Mme Ntiense Jehovah ke Greece ke mme isua ukụre ekọn̄. Ẹma ẹsimụm nnyịn ata ediwak ini ke adan̄aemi inamde utom ukwọrọikọ ke ufọk ke ufọk. Ebe mi ama odu ke ufọk-n̄kpọkọbi ke se ikperede ndisịm isua kiet ke ofụri ofụri. Ke ini nnyịn ikesiwọrọde ika utom ukwọrọikọ, nnyịn ima isiwak nditịm idem nte ke ẹyemụm nnyịn ẹnim okoneyo oro ke ufọkutom mme bodisi. Edi akanam Jehovah ikọkpọn̄ke nnyịn. Kpukpru ini enye ama esinọ nnyịn uko ye odudu oro ikoyomde man iyọ.

Ke iduọk isua 1940, mma n̄kot ke Informant (edide Utom Obio Ubọn̄ Nnyịn idahaemi) mban̄a ndutịm edinam utom nte asiakusụn̄ ini nduọkodudu. Mma mbiere ndidomo ndibuana ke ikpehe utom emi okoyomde ẹsịn hour 75 ke ọfiọn̄ ke utom ukwọrọikọ. Nte utịp, mfiakn̄ka ye ukpepn̄kpọ Bible mi ẹma ẹdọk—ke ini kiet mma nnịm ukpepn̄kpọ 17 ke urua ke urua. Mma nsiak afan̄ magazine n̄ko ke efakutom mbubehe ke Mytilene, emi nsinịmde n̄kpọ nte idem Enyọn̄-Ukpeme ye Awake! 300 ke mme ufọkurua, mme ọfis, ye mme ban̄k.

Ke ini esenyịn oro asan̄ade-san̄a ekedide esop nnyịn ke 1964, enye ama ọdọhọ ete: “Sista Penelope, mmokụt utịbe utịbe utịp emi afo enyenede ke utom ukwọrọikọ fo ke Kad Ibatutom Asuanetop fo. Ntak mûsịnke ubọk ke n̄wed eben̄e ndidi asiakusụn̄ ofụri ini?” Nyadat esịt kpukpru ini mban̄a nsịnudọn̄ esie; utom uyọhọ ini edi n̄kpọ idatesịt ọnọ mi ke se iwakde ikan isua 30.

Ifiọk N̄kpọntịbe Oro Ọnọde Uyụhọ

N̄kann̄kụk oro mme owo ẹdụn̄de ẹwak ẹkotde Langada odu ke Mytilene, emi mme oyom ubọhọ ke esenidụt ẹtode Greece ẹdụn̄de. Nnyịn ima isifep ndinam utom to ke enyịnusụn̄ sịm enyịnusụn̄ do ke ntak ubiọn̄ọ otode mme enyene ukwan̄ ifiopesịt oro nnyịn ikosobode. Nte ededi, ke ini ebe mi okodude ke ufọk-n̄kpọkọbi, n̄kesinyene ndisan̄a ikpehe emi mbe n̄kese enye. Usen kiet emi edịm ekedepde n̄wan kiet ama okot mi ete ndi ufọk esie man obụp mi ntak emi ebe mi okodude ke ufọk-n̄kpọkọbi. Mma nnam an̄wan̄a nte ke edi ke ntak edikwọrọ eti mbụk Obio Ubọn̄ Abasi ndien nte ke enye ọbọ ndutụhọ ukem nte Christ ọkọbọde.

Ekem, n̄wan efen ama odiomi ye ami ndiwaha ufọk esie. Ke ini n̄kesịmde do mma n̄kụt ke enye ama okot iban 12 efen ẹdi. Mma ndori enyịn ndisobo ubiọn̄ọ, ntre mma mbọn̄ akam nte Abasi ọnọ mi ọniọn̄ ye uko ndiyọ sededi oro editịbede. Iban oro ẹma ẹnyene ediwak mbụme, ndien ndusụk owo ẹma ẹdemede mfan̄a, edi mma n̄keme ndinọ mme ibọrọ N̄wed Abasi. Ke ini n̄koyomde ndinyọn̄, mma enyeneufọk oro ama ọdọhọ mi mfiak ndi usen efen. Ke inemesịt, mma nyere ikot oro. Ke ini ami ye nsan̄a mi ikakade edem usen, nnyịn ima ikụt n̄wan oro etiede ebet nnyịn.

Ke oro ebede nneme N̄wed Abasi nnyịn ama aka iso kpukpru ini, ndien ima itọn̄ọ ediwak ukpepn̄kpọ Bible. Ediwak ke otu iban oro ẹma ẹkọri ke nnennen ifiọk, kpa ntre n̄ko ye mme ubon mmọ. Ke ukperedem otu emi ekedi ntọn̄ọ obufa esop Mme Ntiense Jehovah ke Mytilene.

Jehovah Ọmọfọn ye Ami

Ke mme isua ẹmi ẹbede Jehovah ọnọ utịp ke ukeme oro ami ye ebe mi isịnde ndinam n̄kpọ nnọ Enye. Ibat ibat Mme Ntiense ẹkedude ke isuo Samos ke iduọk isua 1920 ẹkọri ẹsịm esop iba ye otu kiet enyenede mme asuanetop 130. Ndien ke isuo Lesbos, esop inan̄ ye otu ition ẹsịnede n̄kpọ nte mme anditan̄a Obio Ubọn̄ 430. Ebe mi ama atan̄a Obio Ubọn̄ Abasi ifịk ifịk tutu esịm n̄kpa esie ke 1977. Nso ifet ke edi ntem ndikụt mbon oro nnyịn ikan̄wamde ẹsụk ẹsọn̄ọde ẹda ẹnyene ifịk ke utom ukwọrọikọ! Kamse, ye nditọ, nditọ-nditọ, ye nditọ-nditọ nditọ mmọ, mmọ ẹnam akwa otuowo ẹmi ẹtuakde ibuot ẹnọ Jehovah ke edidianakiet!

Ini utom mi nte Christian, emi ọniọn̄de ebe isua 70 idahaemi, idịghe mmemmem inọ mi. Kpa ye oro Jehovah edi ebiet ubọhọ oro mînyeneke mbiet ọnọ mi. Ke ntak usọn̄ ye unana nsọn̄idem, ami ndu ke bed udọn̄ọ ndien n̄kemeke ndinam ekese ke ndikwọrọ ikọ. Edi, nte andiwet psalm eketịn̄de, mmekeme ndidọhọ Jehovah nte: “Ubọhọ mi, ye ọkpọsọn̄ ebiet mi; Abasi mi; nyebuọt idem mi ye [afo].”—Psalm 91:2.

(Sista Makris ama akpa ke ini ẹkesụk ẹtịmde ibuotikọ emi. Enye ekenyene idotenyịn eke heaven.)

[Ndise ke page 26]

Ye ebe esie ke 1955

[Ndise ke page 26]

Sista Makris ekpekedi isua 100 ke January 1997