Emịn̄n̄wed Emi Ọkọkpọn̄de Idiọn̄ọ Esie

NTE akanam afo omoyom itien̄wed ke Bible edi ukemeke nditi ebiet emi enye okodude? Edi, ke nditi ikọ kiet kpọt, afo ama ekeme ndikụt enye ebe ke ndikama enyịn̄ ikọ ẹdude ke n̄wed Bible. Mîdịghe eyedi afo ama odụk mboho Christian ẹmi ediwak owo ke itie ikie, m̀mê idem ediwak owo ke itie tọsịn, ẹmi ẹdụkde ẹkekemede ndikụbọde Bible mmọ ndikot itien̄wed ke sekọn ifan̄ kpọt ke ẹma ẹkesiak enye.

Ke idaha ekededi, afo amakama owo emi ekemede ndidi afo umeheke isọn. Enye akanam ukpepn̄kpọ Bible fo emem, ndien enye n̄ko ama otịp esịn ke ndikụt nte ke nnyịn imenyene mme nnennen Bible mfịn. Enye ama akam enyene odudu ke usụn̄ oro ẹtịmde ediwak Bible.

Owo oro ekedi Robert Estienne.a Enye ekedi emịn̄n̄wed, amana nte eyen emịn̄n̄wed, ke Paris, France, ke ekperede ntọn̄ọ ntọn̄ọ ọyọhọ isua ikie 16. Oro ekedi ke eyo Ikike ye Edinam Ukpụhọde. Ukwakutom umịn̄n̄wed ama akabade edi n̄kpọutom ọnọ mbiba ẹmi. Henri Estienne, ete Robert, ekedi ọwọrọetop emịn̄n̄wed, emịn̄de ndusụk nye-n̄kan nsiondi n̄wed ẹmi ẹkesion̄ode ke eyo Ikike oro. N̄wed esie ama esịne mme n̄wed ufọkn̄wed ye eke Bible ẹkamade ke University of Paris ye ufọkn̄wed ukpepn̄kpọ ido ukpono esie—kpa Sorbonne.

Edi ẹyak nnyịn iwụk ntịn̄enyịn ke eyen, Robert Estienne. Ẹfiọk esisịt ẹban̄a ifiọkn̄wed esie. Edi, ọtọn̄ọde ke uyen, enye ama ọfiọk usem Latin ndien ikebịghike ama ekpep usem Greek ye usem Hebrew n̄ko. Robert ekekpep usọ umịn̄n̄wed oto ete esie. Ke ini enye akakabarede edi andinyene ukwakutom umịn̄n̄wed Henri ke 1526, ẹma ẹdọdiọn̄ọ Robert Estienne nte eyen ukpepn̄kpọ oro enyenede mme n̄kokon̄ idaha ifiọk usem. Okposụkedi enye ekemịn̄de nsio nsio nsiondi n̄wed Latin ye mme n̄wed ukpep eken, akpa ima esie emi mfan̄a mîdụhe ekedi ke Bible. Ke enyenede ọkpọsọn̄ udọn̄ ndinam nnọ Bible usem Latin se ẹma ẹkenanam ẹnọ mme uwetn̄kpọ usem Latin, Estienne ama ọtọn̄ọ ndifiak nsio se itịmde ikpere akpasarade uwetn̄kpọ Bible eke Vulgate usem Latin eke ọyọhọ isua ikie ition emi Jerome ewetde.

Vulgate Oro Ẹsion̄ode Ndudue

Jerome akakabade oto akpasarade usem Hebrew ye Greek, edi etisịm eyo Estienne, Vulgate ama ododu ke tọsịn isua kiet. Ediwak ndudue ye ukwan̄ ekikere ẹma ẹnyọni ẹdụk oto ntak edision̄o Vulgate n̄wet ke ediwak emana. Akan oro, ke Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn, mme ikọ odudu spirit Abasi eke Bible ẹma ẹkabade ẹyọhọ ye ekese n̄ke eke ntọn̄ọ ntọn̄ọ eyo ntatenyịn, mme ufan̄ikọ oro ẹnamde-nam an̄wan̄a, ye ẹdidian mme n̄kpọ oro mînenke. Mmọemi ẹma ẹtịm ẹbuaha ye mme uwetn̄kpọ Bible tutu ẹtọn̄ọ ndinyịme mmọ nte mme uwetn̄kpọ eke odudu spirit.

Man ẹsion̄o kpukpru se mîkodụhe ke akpa ẹfep, Estienne akada usụn̄ editịm ndụn̄ọde uwetn̄kpọ oro ẹkekamade ke ndikpep mme ọwọrọetop n̄wed. Enye ama oyom mbịghi-n̄kan ye mfọnn̄kan uwetn̄kpọ ẹmi ẹkedude okụt. Ke mme itie ubonn̄wed oro ẹkedude ke Paris ye ke n̄kanade esie ye ke mme utọ itie nte Évreux ye Soissons, enye ama obụhọde ekese uwetn̄kpọ eset, emi etiede nte kiet ọkọtọn̄ọ ndidu ọtọn̄ọde ke ọyọhọ isua ikie itiokiet. Estienne ama emen ufan̄ikọ kiet kiet ke nsio nsio itien̄wed usem Latin odomo ye ntịn̄enyịn, asatde n̄kukụre mme ufan̄ikọ ẹmi ẹtiede nte ẹtịm ẹnyene nsọn̄ọ ẹkan. Ẹkebem iso ẹmịn̄ n̄wed oro ọkọwọrọde edi nte utịp, kpa Bible Estienne, ke 1528 ndien ekedi akpan usio-ukot ke ndision̄o mme ndudue nnam mme uwetn̄kpọ Bible ẹdu ke nnennen idaha. Mme nsiondi efen oro Estienne akanamde ẹfọn ẹkan ẹma ẹdiana. Mbon oro ẹkebemde enye iso ẹdu ẹma ẹdomo ndinen̄ede Vulgate, edi eke esie ekedi akpa nsiondi oro ekenyenede mme ikọ ke idak page ndida nnam ndụn̄ọde. Estienne ama owụt ke mben ebiet emi enye okokpude ndisịn ndusụk ufan̄ikọ ẹmi ẹketiede eyịghe eyịghe m̀mê ebiet emi eketiede nte ẹkeme ndikot ke usụn̄ efen. Enye n̄ko ama owụt mme uwetn̄kpọ ẹmi ẹkesọn̄ọde mme edinen̄ede oro.

Estienne ama ada ediwak ikpehe en̄wen edisịn ẹmi ẹkedide ata obufa ọnọ ọyọhọ isua ikie 16. Enye ama owụt ukpụhọde oro odude ke mme n̄wed Apocrypha ye Ikọ Abasi. Enye okonịm n̄wed Utom Mme Apostle etiene mme Gospel mbemiso mme leta oro Paul ekewetde. Ke enyọn̄ page kiet kiet, enye ama ewet mme ọkpọ ikọ ifan̄ man an̄wam mme andikot ndiyom mme akpan ufan̄ikọ n̄kụt. Emi ekedi ata akpa uwụtn̄kpọ ọnọ se ẹkotde ikọ enyọn̄ n̄wed mfịn. Utu ke ndikama ndodobi abisi mbon Goth, m̀mê ikpọ mbubịt abisi, emi ọkọtọn̄ọde ke Germany, Estienne ekedi kiet ke otu akpa owo emi ekemịn̄de ofụri Bible ke mfefere ye ọsọ abisi ememde ndikot oro ẹwakde ndikama mfịn. Enye n̄ko ama owụt ediwak itien̄wed en̄wen emi ẹtịn̄de n̄kpọ ẹtụk ye mme n̄wet-ndian n̄kpọ aban̄ade ifiọk usem man an̄wam ndinam ndusụk ufan̄ikọ ẹn̄wan̄a.

Ediwak mbọn̄ ye ikpọ mbon ido ukpono ẹma ẹma Bible Estienne, sia enye ọkọfọnde akan ekededi ke otu nsiondi Vulgate ẹmi ẹkemịn̄de. Ke uyai, usọ utom, ye ufọn, nsiondi esie ama akabade edi uwụtn̄kpọ ndien ikebịghike ama edi se ẹkpebede ke ofụri Europe.

Emịn̄n̄wed Edidem

“Nte afo okụt owo eke ọsọpde ubọk ke utom esie? Enye eyeda ke iso mbọn̄,” ntre ke Mme N̄ke 22:29 ọdọhọ. Francis I, edidem France, ama ọfiọk aban̄a ifiọk utomusọ ye ukeme usem oro Estienne ekenyenede. Estienne ama akabade edi emịn̄n̄wed edidem ke usem Latin, Hebrew, ye Greek. Ke ntre, Estienne ama emịn̄ se idide ndusụk ke otu mme utomusọ ke ido umịn̄n̄kpọ France. Ke 1539 enye ama ọtọn̄ọ ndimịn̄ akpa ye nye-n̄kan ọyọhọ Bible usem Hebrew emi ẹkemịn̄de ke France. Ke 1540 enye ama ada mme ndise edisịn ke Bible usem Latin esie. Edi utu ke ndiye ndise ẹban̄ade mme n̄kpọntịbe eke Bible ẹmi ẹkedide ọsọ n̄kpọ ke Ntọn̄ọ Ntọn̄ọ Eyo Ntatenyịn, Estienne ekesịn mme mbuwed ẹnọde ukpep oro ẹkekọn̄ọde ke uyarade udọkisọn̄ nyom n̄kpọeset m̀mê mme udomo ye edinam an̄wan̄a ẹmi ẹkụtde ke Bible ke idemesie. Mme n̄kpọ ẹkapde ke eto mi ẹma ẹwụt ọyọhọ ọyọhọ utọ n̄kpọ nte ekebe ediomi, mme edisịnen̄kpọ akwa oku, ataya, ye temple Solomon.

Ke akamade san̄asan̄a otu abisi usem Greek oro enye okotobode ndida mmịn̄ eboho uwetn̄kpọ edidem, Estienne ama akaiso ndimịn̄ akpa nsiondi N̄wed Abasi Christian Usem Greek oro anamde n̄kpọ an̄wan̄a. Okposụkedi mme akpa nsiondi iba eke n̄wed usem Greek Estienne mîkotịmke ifọn ikan n̄wed emi Desiderius Erasmus ekewetde, ke ọyọhọ nsiondi ita eke 1550, Estienne ama adian mme ukpụhọde ye mme editịn̄ ntụk ẹtode n̄kpọ nte uwetn̄kpọ 15, ẹsịnede Ikpan̄wed Bezae eke ọyọhọ isua ikie ition ye Bible Septuagint. Ẹma ẹnyịme nsiondi Estienne emi ntatara ntatara tutu ke ukperedem enye ama akabade edi isọn̄ ọnọ inua-ikot Textus Receptus, m̀mê Ọsọ N̄wed, emi ediwak edikabade eke ukperedem ẹkekọn̄ọde, esịnede King James Version eke 1611.

Sorbonne Ọbiọn̄ọ Edinam Ukpụhọde

Ye ekikere Luther ye mme Anam Ukpụhọde eken ẹtarade ẹsuana ke ofụri Europe, Ufọkabasi Catholic ama oyom ndikara se mme owo ẹkekerede ebe ke ndikpeme se mmọ ẹkotde. Ke June 15, 1520, Pope Leo X ama ọnọ ewụhọ ọnọde uyo ete ke owo inyeneke ndimịn̄, ndinyam, m̀mê ndikot n̄wed ekededi oro esịnede “mme isio ukpepn̄kpọ” ke idụt Catholic ekededi onyụn̄ oyom ukara ẹkụt ẹte ke ẹnịm ewụhọ oro ke obio ukara mmọ. Ke England, Edidem Henry VIII ama ayak utom ndụn̄ọde emi ọnọ Cuthbert Tunstall, bishop Catholic. Nte ededi, ke ekese itie ke Europe, ke ebede pope, se ikenyenede odudu oro owo mîkemeke ndifan̄a ke n̄kpọ aban̄ade ukpepn̄kpọ, ekedi ikpehe ukpepn̄kpọ ido ukpono ke University of Paris—kpa Sorbonne.

Sorbonne ekedi uyo ọnọ ido edinam Catholic. Ẹkese enye nte ọkọ ukpeme mbuọtidem Catholic ke ediwak isua ikie. Mme anam ndụn̄ọde Sorbonne ẹma ẹbiọn̄ọ kpukpru mme nsiondi ẹmi ẹkụtde ndudue ye mme edikabade Vulgate eke usem obio emana, idaha enye n̄kukụre nte “se mînyeneke ufọn inọ ufọkabasi edi nte se inọde unan.” Emi ikedịghe n̄kpọ n̄kpaidem ke ini emi mme Anam Ukpụhọde ẹkenyenede eyịghe ẹban̄a mme ukpepn̄kpọ, mme usọrọ, ye mme ido edinam ufọkabasi ẹmi mîkenyeneke isọn̄ ke N̄wed Abasi. Nte ededi, ediwak mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ke Sorbonne ẹkeda mme ukpepn̄kpọ ufọkabasi ẹmi ẹkponode nte ẹdide akpan n̄kpọ ẹkan nnennen edikabade Bible ke idemesie. Ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono kiet ọkọdọhọ ete: “Ke ndondo oro ẹma ẹkenyene mme ukpepn̄kpọ, N̄wed Abasi etie nte n̄kpọ udọkenyọn̄ oro ẹmende ẹfep ke ẹma ẹkekọk ibibene ẹkụre.” Ekese owo ke ikpehe ukpepn̄kpọ oro ekedi mme ọkọi ke usem Hebrew ye Greek, edi mmọ ẹma ẹsua mme ukpepn̄kpọ Estienne ye nditọ ukpepn̄kpọ eyo Ikike eken ẹmi ẹkenamde ndụn̄ọde ndifiọk se mme akpasarade ikọ ẹmi ẹdade ke Bible ẹwọrọde. Akwa ekpepn̄kpọ kiet ke Sorbonne ama akam ọdọhọ ete ke “ndisuan ifiọk usem Greek ye Hebrew eyeda osịm nsobo kpukpru ido ukpono.”

Sorbonne Ọtọn̄ọ En̄wan

Okposụkedi mme akpa nsiondi Vulgate Estienne ekenyenede unyịme ikpehe ukpepn̄kpọ oro, eneni iketreke. Ke edem ko ke ọyọhọ isua ikie 13, ẹkenịm Vulgate nte Bible ufọkn̄wed ntaifiọk oro, ndien ye ediwak owo ẹkeda mme uwetn̄kpọ esie nte se mînyeneke ndudue. Ikpehe ukpepn̄kpọ oro ama akam etịn̄ n̄kpọ abiat Erasmus eyen ukpepn̄kpọ emi ẹkekponode ke utom emi enye akanamde ke Vulgate. Nte ke emịn̄n̄wed n̄kann̄kụk emi mînyeneke akpan ukpep ama enyene uko ndinen̄ede uwetn̄kpọ oro ẹkenyịmede ekedi n̄kpọ afịnade ndusụk owo.

Ndusụk akande n̄kpọ en̄wen ekededi, ekedi mme ikọ mben n̄wed Estienne akafịna mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono. Mme ikọ oro ẹma ẹnam ẹnyene eyịghe ke nte uwetn̄kpọ Vulgate enende. Udọn̄ oro Estienne ekenyenede ke ndinam ndusụk ufan̄ikọ ẹn̄wan̄a ama ada okosụn̄ọ ke ndidori enye ikọ nte onụkde idem esịn ke n̄kpọ ukpepn̄kpọ ido ukpono. Enye ama akan̄ idem, ọdọhọde ete ke mme ikọ esie n̄kukụre ẹkedi ibio ibio ikọ ẹtịn̄de ẹdian m̀mê n̄kpọ aban̄ade usem ke uduot. Ke uwụtn̄kpọ, n̄wetndian ikọ esie ke Genesis 37:35 ama anam an̄wan̄a ete ke ikọ oro “hell” [Latin, infernum] ikemeke ndin̄wan̄a owo do nte ebiet emi mme idiọkowo ẹbọde ufen. Ikpehe ukpepn̄kpọ oro ama odori enye ikọ nte ke enye ikonyịmeke ukpepn̄kpọ ukpọn̄ ikpaha ke nsinsi ye odudu edinam n̄kpeubọk eke “mme ndisana owo.”

Nte ededi, Estienne ama enyene uma ye ukpeme oto edidem. Francis I ama enyene akwa udọn̄ ke mme ukpepn̄kpọ eyo Ikike, akpan akpan utom emịn̄n̄wed esie. Ẹdọhọ ete, Francis I ama akam aka ekese Estienne ndien inikiet ebetde ye ime ke adan̄aemi Estienne akanamde akpatre edinen̄ede ke itien̄wed kiet. Otode ibetedem oro edidem ọkọnọde, Estienne ama ekeme ndibiọn̄ọ Sorbonne.

Mme Ekpep Ukpepn̄kpọ Ido Ukpono Ẹsịn Ukpan ke Mme Bible Esie

Nte ededi, ke 1545, mme n̄kpọntịbe ẹma ẹnam ikpehe ukpepn̄kpọ Sorbonne ayat esịt etieti ye Estienne. Ke ẹkụtde ufọn edidiana ọtọkiet n̄n̄wana ye mme Anam Ukpụhọde, mme ufọkn̄wed ntaifiọk Catholic eke Cologne (Germany), Louvain (Belgium), ye Paris ẹma ẹbebem iso ẹnyịme ndidiana kiet ke ndidụn̄ọde mme ukpepn̄kpọ oro owo mîmeheke. Ke ini mme ẹkpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ke Louvain University ẹkewetde Sorbonne ndiwụt n̄kpaidem oro mmọ ẹkenyenede nte ke mme Bible Estienne ikodụhe ke udịm n̄wed oro ẹkekụtde ndudue ẹnọ ke Paris, Sorbonne ke abian̄a ama ọbọrọ ete ke mmimọ ke akpanikọ ikpokokụt ndudue inọ mmọ edieke mmimọ ikpokụtde mmọ. Mme asua Estienne ẹmi ẹkedude ke ikpehe ukpepn̄kpọ oro kemi ẹma ẹnịm ke akpanikọ ẹte ke ntan̄ndian odudu eke ikpehe ukpepn̄kpọ eke Louvain ye Paris ẹyekem ndinam Francis I okụt mme ndudue emịn̄n̄wed esie.

Kan̄a kemi, ke ẹma ẹkedụri enye utọn̄ ẹban̄a uduak mme asua esie, Estienne ama ebemiso aka ebịne edidem. Estienne ama ọnọ ekikere ete edieke mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹdisiode udịm ibat ndudue oro mmọ ẹkekụtde, imọ imenen̄ede inyịme ndimịn̄ mmọemi ọkọrọ ye mme edinen̄ede mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹnamde inyụn̄ isịn mmọ ke kpukpru Bible oro ẹnyamde. Edidem ama ama usọbọ emi. Enye ama ọdọhọ Pierre du Chastel, adaidaha ufọkubọn̄ esie, ndise mban̄a n̄kpọ emi. Ke October 1546 ikpehe ukpepn̄kpọ oro ama ọnọ n̄wed ẹsọk Du Chastel afan̄ade nte ke mme Bible Estienne ẹkedi “udia ọnọ mbon oro ẹkan̄de Mbuọtidem ẹnyụn̄ ẹnọde mme isio ukpepn̄kpọ oro ẹkade iso idahaemi . . . ibetedem” ẹkenyụn̄ ẹyọhọ ye mme ndudue tutu mmọ ẹdot “se ẹbiatde ẹnyụn̄ ẹsọhide efep ofụri ofụri.” Ke mînịmke ke akpanikọ, edidem idahaemi ke idemesie ama ọnọ uyo ete ikpehe ukpepn̄kpọ oro ẹsion̄o mme ndudue oro man ẹkeme ndimịn̄ mmọ ye mme Bible Estienne. Mmọ ẹma ẹn̄wọn̄ọ ndinam emi, edi ke akpanikọ mmọ ẹma ẹnam kpukpru se mmọ ẹkekemede ndifep edisio ọyọhọ udịm ibat ndudue oro ẹkekerede.

Francis I ama akpa ke March 1547, ndien Estienne ama ataba ọkpọsọn̄ ufan ibetedem esie kaban̄a edibiọn̄ọ odudu Sorbonne. Ke ini Henry II ọkọdọkde etie ke ebekpo, enye ama afiak etịn̄ uyo ete esie nte yak ikpehe ukpepn̄kpọ oro ẹsion̄o mme ndudue mmọ ẹdi. Edi, ke okụtde nte mbọn̄ Germany ẹkedade Edinam Ukpụhọde ẹnam n̄kpọ ndisịm mme utịtmbuba mmọ ke ukaraidem, Henry II ikenyeneke udọn̄ ke mme ufọn m̀mê mme idiọk oro ẹkerede nte mme Bible emịn̄n̄wed edidem edinyenede ikan edinam France edi idụt Catholic onyụn̄ adiana kiet ke idak obufa edidem esie. Ke Decembeer 10, 1547, Esop Mme Ọnọitem Edidem ama ebiere ete ẹtre ndinyam mme Bible Estienne tutu mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono ẹkeme ndision̄o udịm ibat ndudue mmọ ndi.

Ẹbiom Ikpe Nte Ekpep Isio Ukpepn̄kpọ

Idahaemi ikpehe ukpepn̄kpọ oro ama oyom usụn̄ ndiyak ikpe Estienne nnọ san̄asan̄a esopikpe oro ẹkesiakde obufa ndise mban̄a mme ikpe isio ukpepn̄kpọ. Estienne ama otịm ọfiọk itiendịk oro enye okodude. Ke ufan̄ isua iba ke ẹma ẹkesiak enye, ẹma ẹkabade ẹdiọn̄ọ esopikpe oro nte chambre ardente, m̀mê “ubet oro ikan̄ asakde.” Ẹma ẹkọn̄ n̄kpọ nte owo 60 ẹwot, esịnede ndusụk mme emịn̄n̄wed ye mme anyam n̄wed ẹmi ẹkefọpde ye uwem ke Place Maubert, emi ekperede ufọk Estienne. Ẹma ẹdụn̄ọde ufọk Estienne ndien ndien ẹyom ata mben̄e n̄kpọ ndida ndori enye ikọ. Ẹma ẹbụp se ibede ntiense 80. Ẹma ẹn̄wọn̄ọ ndinọ mbon ẹmi ẹditịn̄de se ẹdiọn̄ọde ẹban̄a enye ẹnam ẹbiom enye ikpe edikpep isio ukpepn̄kpọ ọyọhọ ubak inan̄ ke otu inyene Estienne. Kpa ye oro, n̄kukụre uyarade oro mmọ ẹkenyenede ekedi se Estienne ekemịn̄de in̄wan̄în̄wan̄ ke mme Bible esie.

Edidem ama afiak ọnọ uyo ete ẹyak udịm ibat ndudue emi ikpehe ukpepn̄kpọ oro okokụtde ẹnọ Esop Mme Ọnọitem Edidem. Ke ọsọn̄de obotitọn̄, ikpehe ukpepn̄kpọ oro ama ọbọrọ ete ke ‘mme ekpep ukpepn̄kpọ ido ukpono isiwetke-wet mme ntak oro mmọ ẹnyenede ẹmi ẹdade ẹbiom n̄kpọ ikpe nte isio ukpepn̄kpọ edi ẹsibọrọ ke nditetịn̄ ikpọn̄, emi anade afo onịm ke akpanikọ, mîdịghe ntre ediwet n̄wed idinyeneke utịt.’ Henry ama ọnọ unyịme. Ẹma ẹdori akpatre ukpan. Ẹma ẹdori ukpan ke ekperede ndidi kpukpru n̄wed Bible Estienne oro ẹkemịn̄de. Okposụkedi enye ọkọbọhọde edemeikan̄ Place Maubert, enye ama ebiere ndikpọn̄ France ke mme idaha oro ẹkedoride ọyọhọ ukpan ke mme Bible esie n̄ko man ọbọhọ n̄kaiso mfịna emi ekemede ndidemede.

Emịn̄n̄wed Emi Odude ke Esenidụt

Ke November 1550, Estienne ama ọwọrọ okodụn̄ ke Geneva, Switzerland. Ikpehe ukpepn̄kpọ oro ama anam edimịn̄ Bible ekededi ke France ke mîbọhọke Vulgate edi n̄kpọmbet. Ke enyenede ifụre idahaemi ndimịn̄ se enye aduakde, Estienne ama afiak emịn̄ “Obufa Testament” usem Greek esie ke 1551, ye mme nsiondi iba ke usem Latin (Vulgate ye eke Erasmus) ke ukem ikpehe oro. Ke 1552, enye ama adian N̄wed Abasi Usem Greek emi akakabarede esịn ke usem French ke ukem page oro udọn̄ikọ usem Latin eke Erasmus okodude. Ke nsiondi mbiba ẹmi, Estienne ama osio usụn̄ eke idemesie edi ndibahade Bible nsịn ke mme ufan̄ikọ ẹnyenede nọmba—kpa ukem usụn̄ oro ẹkamade mfịn ke ofụri ererimbot. Okposụkedi mbon en̄wen ẹma ẹkebebem iso ẹdomo nsio nsio usụn̄ edinam ndibahade mme ufan̄ikọ, eke Estienne ama akabade edi orụk oro ẹkenyịmede. Bible usem French esie eke 1553 ekedi akpa ọyọhọ Bible ndiwụt mme ubahade ufan̄ikọ esie.

Nsiondi Bible Estienne eke usem Latin eke 1557 oro ekedide edikabade iba edi n̄wọrọnda n̄ko kaban̄a enye ndida ọkpọkpọ enyịn̄ Abasi, Jehova, ke ofụri N̄wed Abasi Usem Hebrew. Ke mben ọyọhọ psalm iba, enye ama owụt ete ke edikpụhọ nsịn ʼAdho·naiʹ ke itie Tetragrammaton (יהוה) Hebrew ekenen̄ede ọkọn̄ọ ke nsunsu ekikere mme Jew ndien ke ẹkpenyene ndisịn. Ke nsiondi emi, Estienne ama ada sịghisịghi ubọkn̄wed ndiwụt mme ikọ Latin oro ẹkediande man anam ikọ Hebrew oro an̄wan̄a. Ẹma ẹda ido emi ẹdisịn ke mme Bible eken ke ukperedem, kpa n̄kpọ akpa oro esiwakde ndinam mme andikot eyomfịn ẹmi ẹmehede ye edida sịghisịghi ubọkn̄wed ke eyomfịn n̄wụt n̄kpọ emi ẹdoride nsọn̄uyo ẹkop n̄kpaidem.

Ke ebierede ndinam mbon en̄wen ẹfiọk ukpep esie, Estienne ama ayak uwem esie esịn ke ndimịn̄ Edisana N̄wed Abasi. Mbon oro ẹmade Ikọ Abasi mfịn ẹkeme ndikop idatesịt ke ukeme esie ye kaban̄a utom mmọ en̄wen ẹmi ẹkebọde ufen ẹn̄wana ndinam mme ikọ Bible ẹdu nte ẹkewetde enye ke akpa. Edinam oro mmọ ẹketọn̄ọde akaiso nte nnyịn ikọde nnennen ifiọk efen efen iban̄a mme usem eset inyụn̄ ifiọhọde n̄kani uwetn̄kpọ Ikọ Abasi oro ẹnende ẹkan. Ke ibio ini mbemiso n̄kpa esie (1559), Estienne akakama utom obufa edikabade N̄wed Abasi Usem Greek ke ubọk. Ẹma ẹbụp enye ete: “Mmanie ẹdidep enye? Mmanie ẹdikot enye?” Enye ama ọbọrọ uko uko ete: ‘Kpukpru mme ọfiọkn̄kpọ owo oro ẹnyenede uten̄e Abasi.’

[Mme Ikọ idakisọn̄]

[Ndise ke page 10]

Mme ukeme oro Robert Estienne ekesịnde aman̄wam nditọ ukpepn̄kpọ Bible ke ediwak emana

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Ndise ke page 12]

Ẹma ẹkpebe mme ndise Estienne oro ẹnọde ukpep ke ediwak emana

[Ebiet Ẹdade N̄kpọ Ẹto]

Bibliothèque Nationale, Paris