Κίνα—Το Μεγαλοπρεπές της Ίδρυμα Αναμνήσεως

ΠΟΛΛΟΙ άνθρωποι βρίσκουν τη γραπτή ιστορία ανιαρή, αλλά εγώ δεν είμαι ένα βιβλίο ιστορίας. Εγώ παρουσιάζω ιστορία όταν με επισκέπτωνται. Είμαι το Εθνικό Ανακτορικό Μουσείο της Ταϊβάν.

Χρειάσθηκαν 3.000 ξύλινα κιβώτια για να φέρουν τους θησαυρούς μου στη σημερινή θέσι τους στο προάστιο Σι Λιν στην άκρη της Ταϊπέχ. Λόγω των περιοδικών αλλαγών των εκθεμάτων μου δεν μπορώ να σας οδηγήσω σε μια περιοδεία από αίθουσα σε αίθουσα. Αυτές οι αλλαγές γίνονται κάθε τρεις μήνες· κι’ όμως λέγουν ότι αν θέλατε να επισκεφθήτε το μουσείο σε κάθε περίοδο εκθέσεως, θα χρειαζόσαστε δέκα χρόνια για να δήτε όλους τους θησαυρούς μου.

Ας γυρίσωμε πίσω στον καιρό όπου μπορεί να φθάση η ανθρώπινη μνήμη στην Άπω Ανατολή. Βλέπετε αυτά τα παλαιά, ξερά κιτρινισμένα κόκκαλα; Είναι κόκκαλα χρησμών, που τα χρησιμοποιούσαν για μαντείες. Είναι ραγισμένα, διότι αυτός ήταν ο τρόπος για ν’ αποκτήσουν την επιζητούμενη απάντησι. Άνοιγαν μικρές τρύπες στο κόκκαλο, το ζέσταιναν και περίμεναν να εμφανισθούν τα ραγίσματα. Κατόπιν έγραφαν σε κάθε κόκκαλο τα γεγονότα για τα οποία είχαν κάμει ερωτήματα. Αυτά γίνονταν στη διάρκεια της δυναστείας των Σανγκ.

Η Ιστορία μου σε Ορείχαλκο

Η δυναστεία των Σανγκ διήρκεσε 650 ίσως χρόνια, ως την εποχή του Σαούλ, του βασιλέως του Ισραήλ. Η ιστορία της έχει γίνει επάνω σ’ ένα εξαιρετικά ανθεκτικό υλικό: στον ορείχαλκο. Τα δείγματα που εκθέτω είναι για τελετουργική χρήσι και όχι καθημερινά οικιακά αντικείμενα. Οι Κινέζοι είναι πρακτικοί. Ένα σκεύος μπορεί να στέκεται επάνω σε τρία πόδια· γι’ αυτό και τα αρχαιότερα δοχεία μας στηρίζονται σε τρία πόδια, όχι σε τέσσερα. Κι’ όμως αυτά τα σκεύη είναι όμορφα καμωμένα, με πλούσια διακόσμησι.

Όπως όλη η ανθρώπινη οικογένεια, έτσι και οι Κινέζοι αγαπούν τη μουσική. Τα αρχαιότερα μουσικά μας όργανα αντιπροσωπεύονται εδώ από ορειχάλκινα κουδούνια. Ίσως να εκπλήττεσθε που είναι τόσο μεγάλα. Η έκπληξίς σας θα ήταν μεγαλύτερη αν τα αναποδογυρίζατε και βλέπατε ότι δεν έχουν γλώσσες. Είναι πραγματικά μουσικά όργανα διότι το καθένα δίνει μια ποικιλία ήχων όταν κτυπηθή απ’ έξω μ’ ένα σφυρί. Οι τόνοι διαφέρουν από το κάτω μέρος προς την κορυφή του κουδουνιού.

Η ιστορία μας σε ορείχαλκο συνεχίζεται σε μια από τις μακρότερες δυναστείες της ιστορίας, τη δυναστεία των Τσου. Σ’ αυτήν εμφανίζεται ο Κινεζικός δράκων, και οι ορείχαλκοι αυτής της εποχής φέρουν ευανάγνωστες επιγραφές, που μερικές φθάνουν να έχουν τετρακόσιους και πλέον χαρακτήρες. Η ιστορία μου είναι σε μορφή πραγματικών αντικειμένων που μεταβιβάσθηκαν διά μέσου των αιώνων, και που πολλά φέρουν ιστορία που εγράφη όχι από ιστορικούς, αλλά από ανθρώπους που έγραφαν στην εποχή τους για τον εαυτό τους.

Η δυναστεία των Τσ’ ιν ήταν πολύ σύντομη· δεκαπέντε μόνο χρόνια στον τρίτον π.Χ. αιώνα. Αλλ’ αυτό που άφησε πίσω ήταν πολύ μακρύ—το Μέγα Σινικό Τείχος· χίλια πεντακόσια μίλια σε μήκος. Εδώ δεν έχομε κανένα μέρος αυτού του τείχους, αλλά το Κινέζικο ταλέντο στο χτίσιμο τοίχων είναι φανερό από την πρόσοψί μου και τους χώρους που με περιβάλλουν. Κάθομαι επάνω στο ψηλότερο από δυο ανθρωποποίητα οροπέδια με φόντο δυο πυκνοδασωμένα βουνά. Σήραγγες οδηγούν σε βαθιά κοιλώματα σ’ αυτά τα βουνά για να προστατεύουν τα ανεκτίμητα αντικείμενα που αναμένουν να εκτεθούν.

Την εποχή που ο Ιησούς Χριστός περπάτησε σ’ αυτή τη γη, η δυναστεία των Χαν ήταν ήδη ηλικίας 200 ετών, και επρόκειτο να εξακολουθήση και άλλα 200 χρόνια ακόμη. Και αυτή η περίοδος αντιπροσωπεύεται από ορειχάλκινα αντικείμενα. Θα ήθελα να προσέξετε μια ορειχάλκινη στάμνα ή ζαρντινιέρα. Φαίνεται σαν να έχη πιαστή σ’ ένα σχοινένιο δίχτυ. Αν το κυττάξετε από κοντά θα δήτε ότι το «σχοινί» είναι κι’ αυτό μέρος της εργασίας του ορειχάλκου!

«Κι’ άλλα μουσικά όργανα!» Θα πήτε, όταν δήτε τις προθήκες που περιέχουν στρογγυλά επίπεδα τεμάχια ορειχάλκου με προεξοχές στη μέση. Δεν είναι κύμβαλα. Ξαναδοκιμάστε. Μήπως είναι «καλύμματα δοχείων;» Όχι. Αν αναποδογυρίσετε αυτά τα «καλύμματα δοχείων» θα δήτε μια αστραφτερή επιφάνεια που πριν από πολύν καιρό την χρησιμοποιούσαν ως καθρέπτη.

Θησαυροί Κεραμικής και Πορσελάνης

Ένας καιρός αναταραχής ακολούθησε τη δυναστεία των Χαν, όταν τρεις βασιλείες και έξη δυναστείες ανέτρεπαν η μια την άλλη τα επόμενα διακόσια χρόνια. Θα σας περάσω βιαστικά απ’ αυτές και απ’ εκείνες που ακολούθησαν τη Βόρεια και Νότια δυναστεία καθώς και την Σούι για να σας φέρω στη δυναστεία των Τ’ ανγκ, του ενδεκάτου αιώνος. Ανυπομονώ να δήτε το άλογο των Τ’ ανγκ. Είναι κεραμικό. Όταν είχε γίνει, είχε επικαλυφθή με χρώματα. Τώρα μόνο μια αμυδρά ιδέα της λαμπρότητός του παραμένει στο κόκκινο χρώμα της χαίτης του. Η ομορφιά της μορφής του, η εν όλω αίσθησις της καλλιτεχνικής και φυσικής ισορροπίας ξεπερνούν την απώλεια του χρώματος. Το ζώο στέκεται με τη μια οπλή σηκωμένη ψηλά σε μια υπερήφανη στάσι. Είναι ένα μεγάλο αντικείμενο: δυόμιση πόδια από την οπλή ως τη χαίτη, και λίγο περισσότερο από δυο πόδια από τη μύτη ως την ουρά.

Έξη δυναστείες κατέλαβαν τα επόμενα 218 χρόνια, αλλά τώρα ας τις αφήσωμε αυτές για να σας οδηγήσω στην έξοχη δυναστεία των Σουνγκ. Η Ευρώπη βρισκόταν κάτω από την λαβή των Σκοτεινών Αιώνων όταν η τέχνη των Σουνγκ ακτινοβολούσε γαλήνια διά μέσου τεσσάρων αιώνων πολιτισμού της Κίνας. Τα γράμματα, οι τέχνες, η αρχιτεκτονική και η επιπλοποιία έφθασαν σ’ ένα αποκορύφωμα εκφράσεως που ίσως δεν έχει το όμοιό του από τότε. Έχω να σας δείξω πολλά για την πολυμορφία της εποχής εκείνης. Τώρα να σας εξηγήσω αυτή την περίοδο με έργα πορσελάνης. Τα αντικείμενα πορσελάνης της εποχής Σουνγκ είναι μονοχρωματικά, αλλά το ένα χρώμα τονίζει την καθαρότητα των σμάλτων που χρησιμοποιήθηκαν. Έχω ένα Δυτικό φίλο που συχνά έρχεται να με επισκεφθή και που θεωρεί τις πορσελάνες μου Τζου (που προφέρονται Ρου) σαν τον μεγαλύτερο θησαυρό μου. Απορείτε γιατί;

Να σας πω. Πρώτον, αυτό το ιδιαίτερο χρώμα δεν μπορούσε να το έχη κανείς ή να ζητήση να το βρη. Ήταν ένα χάρισμα του κλιβάνου Τζου, μια μετατροπή, μια αλλαγή χρώματος που γινόταν μέσα στον κλίβανο. Δεύτερον, στην περίοδο Σουνγκ ο σκοπός της εργασίας στις πορσελάνες ήταν να προσπαθήσουν να μιμηθούν τη χαρακτηριστική απαλή, ημιδιαφανή λάμψι και το πράσινο χρώμα του νεφρίτη, καθώς και τη δροσερή, απαλή αίσθησι στην αφή. Οι Κινέζοι εκτιμούσαν πολύ τον νεφρίτη [ένα είδος σκληρού και πράσινου ορυκτού] σ’ όλες του τις αποχρώσεις. Αλλά επιθυμούσαν ν’ αντιγράψουν τον λευκό νεφρίτη κι’ εκείνη την ανοιχτοπράσινη απόχρωσι. Στις πορσελάνες των Τζου το κατώρθωσαν. Αν μπορούσατε ν’ απλώσετε το χέρι σας μέσα στην προθήκη θα καταλαβαίνατε τον τρίτο λόγο. Η «αφή» του είναι τόσο απαλή, ώστε είναι ίδια με του νεφρίτη. Σ’ όλο τον κόσμο υπάρχουν μόνο τριάντα περίπου γνωστές πορσελάνες Τζου, και οι εικοσιτρείς απ’ αυτές βρίσκονται εδώ.

Από τη Μογγολία είχαν επιτεθή οι ορδές του Τζένγκις Χαν στον δέκατο τρίτο αιώνα. Με το σπαθί και τα Ταρταρικά αλογάκια θέλησαν να συντρίψουν την ηρεμία των Σουνγκ. Η κληρονομιά που οι Σουνγκ είχαν αφήσει στον τεράστιο πληθυσμό της Κίνας δεν μπορούσε να εξαλειφθή απ’ αυτόν τον βάρβαρο ξένο! Οι γραμμές της δυναστείας εξαλείφθησαν, αλλά η Κίνα απορρόφησε τους κατακτητάς. Με τον καιρό, ο εγγονός του Τζένγκις, Κουμπλάι Χαν, εκυβέρνησε με όλη τη λαμπρότητα του μεταξιού και του ελεφαντοστού της Καταίη σ’ αυτή που τώρα ωνομαζόταν δυναστεία των Γιούαν.

Η δυναστεία Γιούαν ακολουθήθηκε από τη δυναστεία Μινγκ, στη διάρκεια της οποίας ο Κολόμβος εταξίδευσε στην Αμερική. Ας μπούμε στο τμήμα που εκτίθενται οι πορσελάνες Μινγκ. Μήπως σας άκουσα να κόβεται η αναπνοή σας; Ήταν έκπληξις και ευχαρίστησις μαζί, έτσι δεν είναι; Τα λαμπρά χρώματα των πορσελάνων Μινγκ είναι συναρπαστικά. Στα εκθέματα αυτής της δυναστείας θα παρατηρήσετε ένα ψηλόκορμο κύπελλο. Έχει πράσινους δράκοντες επάνω σ’ ένα λαμπρό κίτρινο φόντο. Η τεχνική συνίστατο στο να χαράξουν το σχέδιο επάνω στην αβερνίκωτη βάσι, και αργότερα να το γεμίζουν με χρώμα. Τελικά οι τεχνίτες των Μινγκ έμαθαν να ελέγχουν το χρώμα ώστε ούτε να χάνεται ούτε ν’ απλώνη κατά το ψήσιμο.

Η δυναστεία Τσ’ ινγκ διαδέχθηκε τη δυναστεία Μινγκ, και μ’ αυτήν έκλεισε η πόρτα στις Κινεζικές δυναστείες το 1911. Η Κίνα απέρριψε επί τέλους τις βασιλικές της γραμμές. Αλλά η κληρονομιά που άφησαν οι Τσ’ ινγκ στην Κίνα δεν ήταν μόνο η άφθονη εργασία που έκαμαν οι τεχνίτες των, αλλά και η συσσώρευσις στο ανάκτορο αντικειμένων προγενεστέρων δυναστειών. Αυτά αποτελούν τον πυρήνα της συλλογής μου.

Ελεφαντοστούν, Είδη Λάκας και Νεφρίτης

Ας αφήσωμε την πορσελάνη, από την οποία συνεχώς κατασκευάζονται τόσο ωραία πράγματα, για να μιλήσωμε για το ελεφαντοστούν ως αντιπροσωπευτική εργασία αυτής της εποχής. Μια επιδεξιότης που ποτέ δεν παύει να γοητεύη τους επισκέπτες είναι το σκάλισμα σφαιρών από ελεφαντοστούν. Το σκάλισμα είναι τόσο λεπτό ώστε φαίνεται σαν λεπτή δαντέλλα. Αλλά δεν είναι μόνον η δαντελλένια εργασία που γοητεύει. Είναι σφαίρες μέσα σε σφαίρες σκαλισμένες από ένα τεμάχιο ελεφαντοστούν. Ένα απ’ αυτά έχει δεκατρείς κινητές σφαίρες, τη μια μέσα στην άλλη. Κάθε σφαίρα μπορεί να περιστρέφεται μέσα στις άλλες.

Ένα άλλο σκεύος ακόμη είναι ίσως το πιο κομψό φανάρι φαγητού στον κόσμο. Είναι ένα σύνολο ωοειδών κιβωτίων που είναι τοποθετημένα το ένα επάνω στο άλλο και σκαλισμένα από ελεφαντοστούν τόσο λεπτό ώστε το καθένα είναι λεπτότερο από το πάχος μιας λεπτής οδοντογλυφίδας. Έχει γίνει ως ένα ευάερο δικτυωτό κιβώτιο για να διατηρή την τροφή δροσερή και προστατευμένη από τα έντομα. Υπάρχουν μερικοί επισκέπτες που πρέπει να πεισθούν ότι δεν έχει γίνει από σκληρή, κολλαρισμένη δαντέλλα!

Η κατασκευή μικροσκοπικών αντικειμένων είναι ένα άλλο Κινέζικο ταλέντο. Η συλλογή έργων από ελεφαντοστούν περιλαμβάνει ένα μικρό εκδρομικό πλοιάριο μήκους δυο μόνο ιντσών (0,058 μ.). Κάθε λεπτομέρεια είναι έντονη και καθαρή. Οι επιβάται είναι ορατοί μέσα στο πλοίο, και τα παράθυρα των θαλάμων κινούνται εμπρός και πίσω.

Φθάσαμε στη σημερινή εποχή και ακόμη ούτε σας ανέφερα για τα σκαλιστά βερνικωμένα σκεύη. Μέχρι τριανταέξη στρώματα βερνικιού περνούσαν προσεκτικά σε μια επιφάνεια, και κάθε φορά αφού στέγνωνε το ένα στρώμα το έτριβαν με γυαλόχαρτο και έπειτα έβαζαν το άλλο στρώμα. Κατόπιν άρχιζε το έργο του ο σκαλιστής. Η εργασία του ήταν να σκαλίση το βερνίκι, όχι το ξύλο από κάτω. Σε μερικές περιπτώσεις έβαζαν βερνίκια διαφορετικού χρώματος και ο σκαλιστής εσκάλιζε μέχρι το στρώμα του επιθυμητού χρώματος, και δεν το περνούσε. Μερικά από τα αντικείμενά μου είναι βαθιά χαραγμένα και έχουν τρία χρώματα στα σχέδιά τους.

Μια από τις πλουσιώτερες συλλογές μου είναι ο νεφρίτης. Τον κράτησα τελευταίον γιατί δεν ανήκει σε καμμιά δυναστεία. Η εκτίμησις των Κινέζων για τον νεφρίτη φαίνεται σε όλη την ιστορία του πολιτισμού μας. Έχω τους αρχαιότερους και μεγαλύτερους νεφρίτες στον κόσμο. Μπορώ να σας δείξω μεταξύ των τελευταίων έργων από νεφρίτη ένα Κινέζικο λάχανο με λευκό κοτσάνι και με πράσινα φύλλα στην κορφή του και δυο πράσινες ακρίδες. Όλο αυτό επετεύχθη χωρίς χρώμα ή βαφή, αλλά με το εξησκημένο μάτι του σκαλιστή που μπόρεσε να διακρίνη τις πιθανότητες της πορείας του χρώματος στο ακατέργαστο υλικό.

Η Ζωγραφική μου Στους Ρόλλους

Και τι θα πούμε για τη ζωγραφική; Στους Κινεζικούς ρόλλους η ιστορία μου γίνεται πιο σαφής. Αν έρθετε ποτέ να μ’ επισκεφθήτε, ελπίζω να είναι εκτεθειμένοι ένας ή δύο φημισμένοι ρόλλοι. «Η πόλις της Καταίη» είναι ένα σπουδαίο έγγραφο της ζωής των περασμένων δυναστειών. Είναι ένας οριζόντιος ή ρόλλος που γυρίζει με το χέρι, μήκους 37,82 ποδών (11,5 περίπου μέτρων)! Ο θεατής αρχίζει από τις εκβολές ενός ποταμού· και το μάτι ταξιδεύει στις όχθες του περνώντας μέσα από την ύπαιθρο, από εξωτερικές συνοικίες και τελικά στην πόλι. Χιλιάδες μορφών, μικροσκοπικών και πολύπλοκων, γεμίζουν τη σκηνή. Απ’ αυτά παίρνει κανείς μια εικόνα της ζωής, του ντυσίματος και του εμπορίου—μια εικονογραφημένη όψι του παρελθόντος που μιλεί περισσότερο από τα λόγια.

Ο άλλος μεγάλος ρόλλος είναι αυτός που λέγεται «Τα Εκατό Άλογα». Είναι ένα τοπίο μήκους 25,46 ποδών [7,80 μ. περίπου] γεμάτο με κάθε είδους άλογα σε κάθε φάσι χρήσεως και ζωής. Υπάρχουν ένα ή δυο πεθαμένα. Αλλά να σας ρωτήσω πρώτα, παρατηρείτε ότι η Κινεζική ζωγραφική έχει μια «τεχνοτροπία» που μπορείτε ν’ αναγνωρίσετε; Μπορείτε να διακρίνετε τι είναι αυτό που σας κάνει να «αισθάνεσθε» ότι είναι Κινέζικη; Δυο σπουδαία πράγματα περιλαμβάνονται. Η προοπτική, που είναι πάντοτε σαν να κρέμεσθε από ένα άγκιστρο στον αέρα και να αιωρήσθε επάνω από τη σκηνή που βλέπετε. Το άλλο σημείο είναι η απουσία σκιών. Η απόστασις δημιουργείται ζωγραφίζοντας τα πράγματα σκουρότερα, αν είναι κοντά σας, και πιο ανοιχτόχρωμα αν είναι μακρυά.

Στο έργο, όμως, «Τα Εκατό Άλογα» μπορείτε να παρατηρήσετε ότι υπάρχουν σκιές. Επιπλέον, τα μάτια των αλόγων έχουν φωτεινούς τόνους, μια επινόησι που δεν χρησιμοποιείται από τους Κινέζους ζωγράφους. Κι’ όμως αισθάνεσθε ακόμη ότι αυτή η ζωγραφική είναι Κινέζικη. Έχετε δίκιο. Όλες οι τεχνικές της Κινέζικης τεχνοτροπίας χρησιμοποιήθηκαν από τον τεχνίτη, αλλά προσετέθησαν αυτές οι δυο Δυτικές τεχνικές. Ο τεχνίτης είναι γνωστός στην Κίνα ως Λανγκ Σι-νινγκ. Ήταν ζωγράφος στη βασιλική αυλή των Τσ’ ινγκ στις αρχές του 18ου αιώνος. Αλλά ήταν γεννημένος ως Γκιουζέππε Καστιλιόνε, και ήλθε στην Κίνα ως Ιησουίτης ιερεύς. Είναι ο μόνος ξένος που αναγνωρίζεται από τους Κινέζους ως Κινέζος ζωγράφος.

Αντικείμενα που Χρησιμοποιούνται σε Βουδδιστικές Τελετουργίες

Άλλη μια ξένη επίδρασις εισέδυσε στην Κίνα, αλλά απέτυχε να απορροφηθή και χάθηκε στο μαζικό αγκάλιασμα του πληθυσμού της Κίνας. Αυτή ήταν ο Βουδδισμός, που διατηρεί τις Ινδικές μορφές του και όρους και ασκεί την ισχυρή του επιρροή στην Κινεζική σκέψι και ζωή. Γιατί εγώ, ένα μουσείο, το αναφέρω αυτό; Διότι είναι μέρος του ιδρύματος των αναμνήσεων μου. Από το Θιβέτ ήρθε ο απόκρυφος Βουδδισμός (που περιλαμβάνει μυστήρια γνωστά μόνο στους μυημένους), για να γίνη δεκτός και να ασκηθή στο Αυτοκρατορικό Ανάκτορο στο Πεκίνο και στο Θερινό Ανάκτορο στην Τζεχόλ. Η συλλογή μου περιλαμβάνει αντικείμενα που τα χρησιμοποιούσαν σ’ αυτές τις τελετουργίες. Εμφανίζεται ως ερωτοτροπία με τον θάνατο. Μπορώ να σας δείξω ένα κομπολόι από σιδερένιες νεκροκεφαλές, ή μια σκαλιστή «ποδιά» από ελεφαντοστούν για να φοριέται από τους ιερείς, γεμάτη με κεφάλια του θανάτου. Κύπελλα κατασκευασμένα από ανθρώπινα κρανία, σαν κι’ αυτά που επιδεικνύω, χρησιμοποιούνταν για να περιέχουν προσφορές στους θεούς. Συνήθως μόνο τα κρανία ευγενών και αρχιερέων χρησιμοποιούνταν. Ένα άλλο ακόμη αντικείμενο που κατασκευαζόταν από κρανίο είναι το κρανίο—τύμπανο που το χρησιμοποιούσαν σε ορχήστρες ναών. Είναι κατασκευασμένο από το επάνω μέρος δύο κρανίων παιδιών που είναι ενωμένα κορυφή με κορυφή και οι ανοικτές επιφάνειες καλύπτονται με δέρμα αρνιού η πιθήκου. Ένα άλλο μουσικό όργανο είναι μια σάλπιγγα από ανθρώπινο κόκκαλο ποδιού στο οποίον έχει εφαρμοσθή ένα μεταλλικό επιστόμιο. Αυτά δεν είναι καλλιτεχνικώς χονδροειδή, αλλ’ είναι ζωγραφισμένα και διακοσμημένα πολύ κομψά.

Εντυπωσιάζεται κανείς από μερικές βαθύτερες θρησκευτικές ομοιότητες, όχι μόνο στη χρήσι κομβολογίων, αλλά επίσης και στην ενδυμασία των ιερέων που εκθέτω. Οι μίτρες στη συλλογή μου μοιάζουν με τις αντίστοιχες μίτρες που έχουν στις Δυτικές θρησκείες. Πολλοί επισκέπται το σχολιάζουν αυτό. Θα θέλατε να δήτε περισσότερα; Ελάτε να μ’ επισκεφθήτε.

Μόλις επιφανειακά εθίξαμε αυτά που έχω να σας δείξω μεταξύ των εξώφυλλων του βιβλίου της ιστορίας μου, καθώς και αυτά που έχω να σας πω για την ιστορία της χώρας μου και του λαού μου—του πιο πολυάριθμου επάνω στο πρόσωπο της γης. Έχω μια πολύ μακρά μνήμη.—Από συνεργάτην.