Ένα Χάπι Πικρό για να το Πιής
Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στο Ζαΐρ.
«ΝΟΜΙΖΩ ότι έχεις ελονοσία» παρετήρησε ο γιατρός. Οι φοβεροί μου πόνοι στο στομάχι και ο πονοκέφαλος δεν μου επέτρεπαν να διαφωνήσω μαζί του. Μου έδωσε αμέσως μια ένεσι κινίνης σε υγρή μορφή και οδηγίες για την ποσότητα της κινίνης που θα έπαιρνα στις επόμενες λίγες ημέρες. Ευτυχώς, η θεραπεία ήταν αποτελεσματική και δεν άργησα να γίνω καλά.
Αυτή η πείρα μου, καθώς και το γεγονός ότι ζούσα σε μια περιοχή από τις σπουδαιότερες σε παραγωγή κινίνης, αύξησαν το ενδιαφέρον μου για αυτή την ουσία. Εκατομμύρια ανθρώπων που ζουν σε τροπικές χώρες, όπου η ελονοσία είναι διαδεδομένη, μασούν καθημερινά μικρά δισκία κινίνης. Αλλά τι είναι ακριβώς είναι η κινίνη; Από πού παράγεται αυτή η ουσία; Και ποιες είναι οι χρήσεις της; Απεφάσισα να εξακριβώσω.
Φθάνοντας στην Πηγή
Η κινίνη είναι μια ουσία που προέρχεται από τον φλοιό του δένδρου της κιγχόνης. Αυτά τα δένδρα εφύοντο στις ανατολικές πλαγιές των Άνδεων την εποχή που οι Ισπανοί ήλθαν στην Νότιο Αμερική, στον δέκατο έκτο αιώνα. Οι εξερευνηταί ανεκάλυψαν ότι οι Ινδιάνοι χρησιμοποιούσαν τον φλοιό των δένδρων για φαρμακευτικούς σκοπούς. Σύντομα εκείνοι οι Ευρωπαίοι άρχισαν να μασούν φλοιό κιγχόνης. Ήταν αυτή μια νόστιμη λιχουδιά; Ασφαλώς όχι! Ο φλοιός είχε μια δυσάρεστη, πικρή γεύσι. Αλλά το μάσημά του ήταν αποτελεσματικό φάρμακο για τον πυρετό.
Σύντομα η έρευνα απεκάλυψε άλλους τρόπους για την εξαγωγή της ουσίας από τον φλοιό και την εύκολη λήψι της. Λίγα χρόνια μετά την αρχική ανακάλυψι από τους Ευρωπαίους, διεπιστώθη ότι αν ο φλοιός της κιγχόνης μούσκευε επί αρκετό χρόνο σε κρασί, το φάρμακο έβγαινε από τον φλοιό με τη βοήθεια του κρασιού. Σούρωναν το διάλυμα, το οποίον αποχωριζόταν από τον φλοιό, κι έτσι ήταν έτοιμο για κατανάλωσι. Προφανώς, αυτός ήταν πολύ ευκολώτερος τρόπος για τη λήψι του φαρμάκου, αφού η πικρή γεύσις είτε εξουδετερώνετο είτε ελαττώνετο από το κρασί. Αλλά λόγω της δυσκολίας που παρουσίαζε η εξαγωγή της κινίνης και λόγω του γεγονότος ότι όλος ο φλοιός εισήγετο από την Νότιο Αμερική, η κινίνη ήταν προσιτή μόνον στους πλουσίους και στους προνομιούχους.
Κατά τα μέσα του δεκάτου ενάτου αιώνος, το δένδρο της κιγχόνης άρχισε να εκλείπη από τη Νότιο Αμερική. Αλλά εφύετο στην Ιάβα, και επί πολλά έτη κυρίως η Ινδονησία προμήθευε κινίνη. Και άλλες τροπικές χώρες παράγουν κινίνη στην προσπάθειά τους να θέσουν υπό έλεγχο την ελονοσία. Στη διάρκεια του 1938, το δένδρο της κιγχόνης εισήχθη στην περιοχή Κιβού της Δημοκρατίας του Ζαΐρ. Τα τελευταία χρόνια, αυτή η περιοχή προμηθεύει μεγάλες ποσότητες κινίνης.
Επίσκεψις σε μια Φυτεία Κιγχόνης
Ασφαλώς το Ζαΐρ είναι ένας θαυμάσιος τόπος για να μάθωμε περισσότερα σχετικά με την κινίνη. Διότι πολλές μεγάλες φυτείες κιγχόνης εκτείνονται στη λοφώδη, καταπράσινη ύπαιθρο στις όχθες της Λίμνης Κιβού, στο ανατολικό μέρος του Ζαΐρ! Ελάτε μαζί μας καθώς επισκεπτόμεθα μια από αυτές τις φυτείες.
Ο οδηγός μας που είναι ο υπεύθυνος της φυτείας, μας εξηγεί ότι είναι καλύτερα ν’ αρχίσωμε την επίσκεψί μας βλέποντας πώς αρχίζει να αναπτύσσεται το δένδρο που παράγει την κινίνη. Έτσι, ο πρώτος μας σταθμός είναι το φυτώριο. Για να φθάσωμε εκεί, προχωρούμε μέσα από το δάσος και τις φυτείες κιγχόνης, μέχρι το βάθος της κοιλάδος. Είναι ιδεώδης τόπος για το φυτώριο. Το χώμα που προέρχεται από τους λόφους έχει καθαρισθή και είναι πολύ γόνιμο. Υπάρχει κάποιο ρυάκι για μόνιμη παροχή νερού. Η περιοχή είναι επίσης θερμή και προστατεύεται καλά.
Στο μέσον ακριβώς υπάρχει ένα μέρος που περικλείεται από φράκτες με χόρτα. Στο εσωτερικό υπάρχουν σειρές από μακριές χαμηλές καλύβες φτιαγμένες επίσης από χόρτο. Όλες οι καλύβες έχουν μόνο ένα άνοιγμα από τη μια πλευρά. Κι εκεί όμως κρέμονται λινάτσες, ώστε να μπορή να εισέρχεται μόνο το απαραίτητο φως. Καθώς κοιτάζομε μέσα σε μια από αυτές τις καλύβες, βλέπομε όμορφα φτιαγμένες βραγιές με χιλιάδες εύθραυστα φυτά. Αφού προετοιμασθή το έδαφος για την βραγιά, οι σπόροι απλώς σκορπίζονται στην επιφάνεια, όπου και βλαστάνουν. Κάθε βραγιά, που έχει πλάτος περίπου 1 μέτρο (39 ίντσες) και μήκος πολλών μέτρων, σπείρεται μόνον με 2 γραμμάρια (0,07 ουγγιές) σπόρο, σχεδόν με 4.000 έως 5.000 κόκκους. Μένομε με ανοιχτό το στόμα από έκπληξι, καθώς ο οδηγός μάς εξηγεί ότι ένα κιλό (2,2 πάουντς) μπορεί να κοστίση μέχρι 700 δολλάρια. Αλλά η έκπληξί μας ελαττώνεται κάπως, όταν μας λέγη ότι ένα κιλό πιθανόν να περιέχη περίπου ένα εκατομμύριο σπόρους.
Τα νέα φυτώρια ποτίζονται με λίγο νερό ώστε να αποφευχθή βλάβη των τρυφερών φυτών. Όταν φθάνουν σε ύψος 10 εκατοστών (4 ίντσες), μεταφυτεύονται για πρώτη φορά, αλλά προστατεύονται ακόμη από τον ήλιο και τη δυνατή βροχή. Τελικά τα φυτά μεταφυτεύονται στις φυτείες σε ανοιχτό ύπαιθρο μόνον όταν έχουν ηλικία ενάμισι έτους.
Φεύγοντας από το φυτώριο, ανεβαίνομε στους λόφους μέσα στην ίδια τη φυτεία. Απορούμε γιατί όλες οι φυτείες που έχομε δει βρίσκονται στις πλαγιές λόφων που μερικές φορές είναι πολύ απότομες. Ο οδηγός μας μάς πληροφορεί ότι ενώ το δένδρο της κιγχόνης θέλει πολύ νερό, εν τούτοις, δεν θέλει πολύ υγρό χώμα. Το κλίμα εδώ στο Κιβού προμηθεύει τη βροχή—περίπου 80 ίντσες (2 μέτρα) ετησίως—και η πλαγιά του λόφου προμηθεύει το σύστημα αποστραγγίσεως. Η φυτεία που επισκεπτόμεθα φθάνει σε υψόμετρο 6.600 ποδών περίπου (2.011 μέτρων) πάνω από την επιφάνεια της θαλάσσης.
Τα νέα φυτά τοποθετούνται σε ακριβώς καθωρισμένες σειρές, σε απόστασι ενός μέτρου (3,3 ποδών) το ένα από το άλλο. Αν κοιτάξη κανείς κατά μήκος ή κατά πλάτος ή διαγωνίως, θα παρατηρήση ότι στο χωράφι τα φυτά βρίσκονται σε ολόισιες γραμμές.
Αυτό που συλλέγεται είναι ο φλοιός και όχι κάποιο είδος καρπού. Η συλλογή του φλοιού αρχίζει στη διάρκεια του τρίτου ή τετάρτου έτους της ζωής του δένδρου. Στο σημείο αυτό, προσέχουν ν’ αφαιρούν τόσο φλοιό, όσο χρειάζεται για την εξαγωγή της κινίνης. Η συλλογή συνεχίζεται μέχρι το δωδέκατο έτος περίπου και τα κλαδιά και τα δένδρα κόβονται κάθε χρόνο. Παρεμπιπτόντως, αν ένα δένδρο κοπή, αυτό δεν σημαίνει ότι η αντικατάστασίς του θα γίνη μ’ ένα νέο δένδρο. Ο κορμός που απομένει, γρήγορα θα βλαστήση πάλι και τρία ή τέσσαρα βλαστάρια αφήνονται να παραμείνουν για ωρίμανσι. Έτσι, μ’ αυτό τον τρόπο, το φυτό συνεχίζει την παραγωγή του.
Καθώς προχωρούμε κατά μήκος ενός δρόμου της φυτείας, τα χαρούμενα κελαϊδίσματα των πουλιών αντικαθίστανται σιγά σιγά από μια οχλοβοή. Πιο πέρα φθάνομε στην πηγή της. Στην άκρη του δρόμου, βλέπομε μια μακριά σειρά από γονατισμένες νέες γυναίκες και κορίτσια από τα γειτονικά χωριά. Είναι όλες απασχολημένες να ξεφλουδίζουν τα δένδρα και τα κλαδιά. Κάθε μια έχει εμπρός της μια πέτρα και ένα ραβδί που έχει μήκος ενάμισυ πόδια (46 εκατοστά). Οι άνδρες μεταφέρουν τα δένδρα στις γυναίκες και τα κόβουν σε κατάλληλα κομμάτια. Κάθε γυναίκα τοποθετεί το δένδρο ή το κλαδί επάνω σε μια πέτρα και το κτυπά με το ραβδί ώστε ν’ αποχωρισθή ο φλοιός. Κατόπιν το αποφλοιώνει και συσσωρεύει προσεκτικά τον φλοιό σ’ ένα μεγάλο πανί. Στο τέλος της ημέρας ο σωρός αυτός θα ζυγισθή και θα καταμετρηθή. Αργότερα, με βάσι αυτό, θα γίνη και η πληρωμή κάθε γυναίκας.
Ακολούθως ο φλοιός απλώνεται για να στεγνώση σε μεγάλες τσιμεντένιες επιφάνειες, όπου νεαρά παιδιά απομακρύνουν τα φύλλα και τα κλαδιά που δεν έχουν αξία και θ’ αποτελούσαν απλώς εμπόδια. Όταν ξεραθή ο φλοιός, τοποθετείται σε μεγάλους σάκκους και φορτώνεται για το επόμενο στάδιο επεξεργασίας.
Εξαγωγή της Κινίνης
Εν συνεχεία, διευθετούμε να επισκεφθούμε το τοπικό εργοστάσιο επεξεργασίας του φλοιού, για να δούμε πώς ακριβώς βγαίνει απ’ αυτόν η κινίνη. Επειδή πρόκειται για μια χημική κυρίως διαδικασία, δεν θα προσπαθήσω ν’ αναφέρω όλες τις λεπτομέρειες. Πρώτα βλέπομε ένα ολόκληρο φορτίο σάκκων που ξεφορτώνονται και ζυγίζονται. Τα φορτία από τις διάφορες φυτείες φυλάσσονται χωριστά, μέχρις ότου γίνη ανάλυσις ενός δείγματος. Η περιεκτικότης σε κινίνη πιθανόν να ποικίλλη από 5 ως 10 τοις εκατό.
Αφού καθορισθή η περιεκτικότης σε κινίνη, ο φλοιός περνά από ένα μύλο και αλέθεται σαν αλεύρι. Εν συνεχεία, ο φλοιός υφίσταται τη χημική επεξεργασία. Καθώς περνά από τα διάφορα στάδια, αναμιγνύεται με χημικές ενώσεις όπως το ανθρακικό νάτριο, το θειικό οξύ και η καυστική σόδα. Τελικά αρχίζει να εμφανίζεται η κινίνη υπό μορφή κρέμας, που ξηραίνεται περιστροφικά σ’ ένα στεγνωτήριο παρόμοιο μ’ εκείνο που μπορείτε να βρήτε σ’ ένα σύγχρονο πλυντήριο.
Οι Διάφορες Χρήσεις της Κινίνης
Στη βασική αυτή μορφή η περισσότερη κινίνη εξάγεται στα διάφορα μέρη του κόσμου. Εκεί υφίσταται περαιτέρω επεξεργασίες, σύμφωνα με τις ειδικές ανάγκες της χώρας ή του φαρμακευτικού οίκου. Σ’ ένα μόνο χρόνο, το χημικό εργοστάσιο που περιηγηθήκαμε θα επεξεργασθή 2.500 τόννους φλοιού, που θ’ αποδώσουν 120 ως 150 τόννους κινίνης. Ολόκληρη η ποσότης της κινίνης που χρειάζεται το Ζαΐρ, τυγχάνει επεξεργασίας σ’ αυτό το εργοστάσιο και εξάγονται επίσης μεγάλες ποσότητες.
Η κινίνη δεν χρησιμοποιείται μόνο για την καταπολέμησι της ελονοσίας και διαφόρων άλλων ασθενειών. Επειδή είναι ευαίσθητη στο φως, η κινίνη χρησιμοποιείται επίσης στην κατασκευή φιλμς για τη φωτογραφική σας μηχανή. Η μπύρα, ειδικώτερα η Πίλσνερ, μπορεί να παρασκευασθή με τη βοήθεια της κινίνης. Γι’ αυτό μερικοί χρησιμοποιούν διάλυμα κινίνης σε οινοπνευματώδη ποτά, ώστε να λαμβάνουν την κινίνη χωρίς να είναι αναγκασμένοι να μασήσουν δισκία κινίνης. Τα διάφορα πλαστικά περιέχουν επίσης κινίνη.
Η κινίνη στην αρχική της μορφή χρησιμοποιείται όλο και λιγώτερο στις μέρες μας. Αντιθέτως, η χρήσις των παραγώγων της αυξάνεται. Ένα άτομο που υποβάλλεται σε θεραπεία με κινίνη στη βασική της μορφή, πιθανόν να διαπιστώση ότι βλάπτονται τα μάτια του, τα αυτιά του και το στομάχι του, πράγμα που δεν συμβαίνει με τα παράγωγα της κινίνης.
Παρ’ όλα αυτά, Η Παγκόσμιος Εγκυκλοπαιδεία του Βιβλίου γράφει για την κινίνη και μία παρόμοια ουσία: «Οι γιατροί εξακολουθούν ακόμη να χρησιμοποιούν σήμερα το φάρμακο κινιντίνη για να θεραπεύσουν ωρισμένες αρρυθμίες της καρδιάς. Η κινιντίνη έχει τον ίδιο χημικό τύπο με την κινίνη και διαφέρει μόνον ως προς τη θέσι των ατόμων μέσα στο μόριο. Οι γιατροί πιστεύουν ότι η κινίνη και η κινιντίνη πιθανόν επιφέρουν ανωμαλίες στο έμβρυο. Γι’ αυτό τον λόγο οι γυναίκες που ευρίσκοντο σε περίοδο εγκυμοσύνης δεν πρέπει να παίρνουν αυτά τα φάρμακα χωρίς να συμβουλευθούν προηγουμένως κάποιο γιατρό.»
Υπολογίζεται ότι το ένα τρίτο του πληθυσμού της γης, ιδίως στις τροπικές περιοχές της Αμερικής, της Ασίας και της Αφρικής, προσβάλλεται από ελονοσία και ότι πεθαίνουν περίπου δύο εκατομμύρια άτομα ετησίως από την επίδρασί της. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας ανεκοίνωσε το 1975 ότι η προσπάθειά του να εξαλείψη την ελονοσία απέτυχε. Αναμφιβόλως, λοιπόν, ο καστανοκόκκινος φλοιός του δένδρου της κιγχόνης θα εξακολουθήση να παίζη μεγάλο ρόλο στην ανακούφισι των εξασθενητικών επιδράσεων της ελονοσίας. Οπωσδήποτε, ελπίζω ότι η περιήγησις που κάναμε, θα βοηθήση λίγο όσους υποφέρουν από ελονοσία να καταπιούν το πικρό αυτό χάπι.