Κάτι Περισσότερο από Καλύμματα Δαπέδων

Από τον ανταποκριτή του «Ξύπνα!» στην Τουρκία

ΜΕΡΙΚΟΙ τα θεωρούν ως αναγκαία είδη του σπιτιού, που είναι πάντοτε σκονισμένα. Ο καθαρισμός τους είναι δύσκολο έργο. Όταν φθείρωνται, η αντικατάστασίς τους είναι δαπανηρή.

Άλλοι τα βλέπουν ως πολύτιμα αποκτήματα. Πολλά εκτίθενται σε ονομαστά μουσεία σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Στα περιωρισμένα, κλειστά σπίτια της Περσίας και της Ανατολίας, μπορεί ν’ αποτελούν τη μοναδική επίπλωσι.

Για ποιο πράγμα μιλούμε; Για τα χειροποίητα Ανατολίτικα χαλιά ή τάπητες. Αυτά τα έργα τέχνης είναι κάτι πολύ περισσότερο από απλά καλύμματα δαπέδων. Επί αιώνες αντιπροσωπεύουν την τέχνη και τον πλούτο των ανθρώπων της Ανατολής.

Η αρχή της υφάνσεως χαλιών (ταπητουργίας) χάνεται στα βάθη της αρχαιότητος. Οι πέτρινες επιγραφές των Ασσυρίων από τον όγδοο αιώνα προ Χριστού, απεικονίζουν τάπητες με τετράφυλλα μοτίβα και άλλα σχέδια. Η ανασκαφή των βασιλικών τάφων της νότιας Σιβηρίας του πέμπτου ως τρίτου π.Χ. αιώνος, έφερε στο φως το παλαιότερο γνωστό δείγμα τάπητος με κόμπους, υφασμένου στο χέρι.

Ο Τρόπος Υφάνσεως

Πώς παράγονται τα Ανατολίτικα χαλιά; Η ύφανσις γίνεται σ’ έναν ορθογώνιο αργαλειό. Τα νήματα εκτείνονται από το ένα άκρο του αργαλειού στο άλλο και ονομάζονται «στημόνι.» Μέσα σ’ αυτά περνώνται άλλα νήματα που ονομάζονται «υφάδι,» τα οποία περνούν εναλλάξ πάνω και κάτω από τα νήματα του στημονιού.

Αλλά στα Ανατολίτικα χαλιά υπάρχει κι ένα άλλο σημαντικό στοιχείο που δημιουργεί την ποικιλία των χρωμάτων και σχεδίων. Για να επιτύχη αυτό, ο υφαντής παίρνει μικρά κομμάτια χρωματιστού μαλλιού και τα στερεώνει γύρω από ζεύγη νημάτων στημονιού μ’ έναν ειδικό κόμπο. Αυτό μπορεί να το κάνη ένα άτομο, ή δύο ή και περισσότερα που δουλεύουν δίπλα-δίπλα.

Στην Ανατολή χρησιμοποιούνται δύο είδη κόμπων: ο Γόρδιος και ο Σίνα. Όταν ο υφαντής χρησιμοποιή τον Γόρδιο κόμπο, παίρνει ένα μικρό κομμάτι χρωματιστού μαλλιού και τυλίγει την αριστερή του άκρη γύρω από το αριστερό μέρος του ζεύγους των νημάτων στημονιού και τη δεξιά του άκρη γύρω από το δεξιό μέρος. Κατόπιν οι δύο άκρες του σύρονται προς τα πάνω, ανάμεσα στα δύο νήματα του στημονιού. Ο κόμπος Σίνα τυλίγεται κάτω από ένα νήμα του στημονιού και κάνει μια θηλειά γύρω στο επόμενο. Αυτός ο κόμπος καταλήγει σε μια άκρη που ανυψώνεται ανάμεσα από κάθε νήμα του στημονιού.

Σύμφωνα με το βιβλίο Ανατολίτικα Πολύχρωμα Χαλιά, η μέση υφάντρια μπορεί να δέση 800 ως 1000 κόμπους την ώρα, δηλαδή ένα κόμπο σε κάθε τρία ως τέσσερα δευτερόλεπτα. «Μια καλή τεχνίτης,» συνεχίζει η ίδια έκδοσις, «μπορεί να δέση 6.000 ως 10.000 κόμπους ημερησίως, ανάλογα με την πυκνότητα των κόμπων και το είδος των υλικών. Ένας πεπειραμένος εργάτης [που εργάζεται τακτικά για την κατασκευή Ανατολίτικων χαλιών] συνήθως αποδίδει περισσότερο, δένοντας μέχρι 14.000 κόμπους την ημέρα.»

Όταν συμπληρωθή μια ολόκληρη σειρά απ’ αυτούς τους επιτήδεια δεμένους κόμπους, από τη μια άκρη ως την άλλη, περνώνται δύο ή τρία νήματα υφαδιού και πιέζονται πάνω στους κόμπους μ’ ένα είδος μεγάλης χτένας. Αυτό σφίγγει και συμπιέζει το τμήμα όπου υπάρχουν οι κόμποι και αφήνει τις άκρες τους να προεξέχουν επάνω. Αργότερα οι τούφες του μαλλιού που προεξέχουν κόβονται στο ίδιο μήκος και δημιουργούν μια ομαλή επιφάνεια.

Πολύπλοκα Σχέδια

Τα Ανατολίτικα χαλιά παρουσιάζουν ποικιλίες από πολύπλοκα σχέδια. Το 1905 βρέθηκαν στο τέμενος του Αλαντίν στο Ικόνιο της Κεντρικής Μικράς Ασίας, χαλιά της περιόδου της Τουρκικής δυναστείας των Σελτζούκων (ενδέκατος μ.Χ. αιώνας). Έχουν φόντο βαθύ μπλε ή κόκκινο. Σε ελαφρύτερες αποχρώσεις των ιδίων χρωμάτων υπάρχουν σχέδια στη μορφή επαναλαμβανόμενων γεωμετρικών σχημάτων. Αυτά περιλαμβάνουν οκτάγωνα με αγκυλωτές γωνίες, αστέρες με οκτώ γωνίες, ακόμη και πιο πολύπλοκα σχέδια.

Σε μερικά χαλιά, η κυρίως επιφάνεια διαιρείται σε μικρά τετράγωνα ή εξάγωνα, στα οποία εξεικονίζονται πουλιά ή ζώα. Υπάρχουν είδη Ανατολίτικων χαλιών που περιέχουν σκηνές δράσεως ζώων που επιτίθενται το ένα στο άλλο. Μερικά χαλιά είναι πολύ μεγάλα. Ένα έχει μέγεθος 15 τετραγωνικά μέτρα (161 τετραγωνικά πόδια) και κάθε τετραγωνικό μέτρο περιλαμβάνει περίπου 84.000 Γόρδιους κόμπους. Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες είναι οι μπορντούρες αυτών των χαλιών, που είναι συχνά διακοσμημένες με σειρές Κουφικών γραμμάτων, απλοποιημένης μορφής του Αραβικού αλφαβήτου.

Αργότερα ήλθαν οι «Οθωμανικοί» τάπητες, που συμπίπτουν με τη διακυβέρνησι των Οθωμανών σ’ όλες τις πεδιάδες της Κεντρικής Ανατολίας της Τουρκίας. Μερικά ονομάζονται χαλιά «Χολμπάιν,» επειδή εμφανίζονται στους πίνακες ζωγραφικής του Γερμανού ζωγράφου Χανς Χολμπάιν του δεκάτου έκτου αιώνος. Αυτά τα χαλιά έχουν πολύ μεγάλο αριθμό κόμπων, φθάνουν από 100.000 ως 150.000 κόμπους ανά τετραγωνικό μέτρο (1,2 τετραγωνικές γυάρδες.)

Άλλα παραδείγματα αυτής της Ανατολίτικης τέχνης είναι οι τάπητες Ουζάκ. Η Βρεταννική Εγκυκλοπαιδεία (Μακροπαιδεία 1976) τα περιγράφει ότι έχουν κεντρικά σχέδια αστέρων σε χρυσαφί, κίτρινο και σκούρο μπλε σε φόντο ζωηρού κόκκινου. Η κυρίως επιφάνεια τέτοιων χαλιών συχνά έχει στις τέσσερις γωνίες της τέταρτα του στρογγυλού σχεδίου που βρίσκεται στο κέντρο. Άλλοι τάπητες έχουν σχέδια που περιλαμβάνουν φύλλα με νευρώσεις, έλικες (κλήματος) και λουλούδια που μοιάζουν με τουλίπες ή με τριαντάφυλλα—όλα σε συνεχές σχέδιο, ίσως με ένα στρογγυλό σχέδιο στις γωνίες.

Ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος για πολλούς είναι το σχέδιο που υπάρχει στο «χαλί της προσευχής.» Οι Μουσουλμάνοι, όταν προσεύχωνται, πρέπει να στρέφονται προς ανατολάς—προς την ιερή τους πόλι, τη Μέκκα. Γι’ αυτό τον λόγο, το σχέδιο των χαλιών της προσευχής περιλαμβάνει κάτι σαν βέλος. Όταν τοποθετηθή το χαλί κάτω, αυτό το βέλος πρέπει να δείχνη προς τη Μέκκα.

Φροντίδα για ένα Ανατολίτικο Χαλί

Πώς πρέπει κανείς να φροντίζη ένα τέτοιο χαλί μ’ αυτά τα εξαιρετικά σχέδια; Η καλύτερη μέθοδος είναι το απλό, παλιό ‘χτύπημα.’ Πρέπει να γίνεται ελαφρά από την ανάποδη, ώστε να απομακρυνθή η σκόνη και το χώμα απ’ τους κόμπους. Για να γίνη αυτό, χρειάζεται κανείς ένα ειδικά φτιαγμένο ξεσκονιστήρι χαλιών. Το απαλό χτύπημα σφίγγει επίσης τους κόμπους και στρώνει την επιφάνεια. Αν το χαλί είναι βαρύ και δύσκολο στη μετακίνησι, εκτός από το κτύπημα, ο πλήρης καθαρισμός γίνεται και με ηλεκτρική σκούπα.

Εκτός απ’ αυτούς τους τρόπους, μπορεί κανείς να διατηρήση ένα Ανατολίτικο χαλί καθαρό πλένοντας το με μαλακό, αγνό σαπούνι. Το στέγνωμα πρέπει να γίνη σε φωτεινό, ευάερο μέρος όχι εκτεθειμένο στον καυτό ήλιο. Και, προσέξτε, να απλώσετε το χαλί σε επίπεδη επιφάνεια όταν το στεγνώνετε. Διαφορετικά στεγνώνοντας θα πάρη ακανόνιστο σχήμα και θα κάνη ζάρες. Μερικοί συνιστούν ν’ απλώσετε το χαλί από την καλή του πάνω στο χιόνι κι ύστερα να το χτυπήσετε απαλά, Υποτίθεται ότι αυτό ωφελεί τα χρώματα και τις ίνες.

Τα Ανατολίτικα χαλιά αντιπροσωπεύουν μια μακρά παράδοσι ωραίας δεξιοτεχνίας. Αυτοί που γνωρίζουν μερικά πράγματα για την ιστορία τους και την κατασκευή τους, αντιλαμβάνονται καλά ότι είναι κάτι πολύ περισσότερο από καλύμματα δαπέδων.

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Γόρδιος ή Τουρκικός κόμπος

Σίνα ή Περσικός κόμπος

Χειροποίητο Τουρκικό χαλί