Αφοσιωμένοι σε έναν Άνθρωπο-Θεό—Γιατί;

ΓΙΑ ΠΟΛΛΟΥΣ σήμερα, ίσως είναι δύσκολο να καταλάβουν το βάθος της αφοσίωσης στον αυτοκράτορα, στη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου και πριν απ’ αυτόν. «Σ’ ένα ειδικό ιερό στο σχολείο, είχαν τοποθετήσει την εικόνα του Χιροχίτο», θυμάται η Μιτσούκο Τακαχάσι, «και κάθε πρωί οι μαθητές έπρεπε να σταματούν και να εκτελούν κάποια πράξη λατρείας προς το ιερό».

«Όταν περνούσε ο αυτοκράτορας», θυμάται ο Μασάτο Σακαμότο, «εμείς έπρεπε να σκύβουμε τα κεφάλια μας πολύ χαμηλά. Μας είχαν κάνει να πιστεύουμε ότι ο αυτοκράτορας ενέπνεε τόσο δέος ώστε οι συνηθισμένοι άνθρωποι δεν μπορούσαν να τον κοιτάξουν κατάματα». Μάλιστα, στα παιδιά έλεγαν ότι θα τυφλώνονταν αν αντίκριζαν το πρόσωπό του.

Οι στρατιωτικοί και πολιτικοί ηγέτες της Ιαπωνίας χρησιμοποιούσαν το εκπαιδευτικό σύστημα για να εμποτίσουν στα παιδιά την αφοσίωση στον αυτοκράτορα. «Δίδασκα τα μικρά παιδιά: ‘Να είστε πρόθυμοι να πεθάνετε’» λέει ο Κάζουο Ματσουμότο, που δίδασκε επί 50 χρόνια, περιλαμβανομένης και της περιόδου του πολέμου. «Έστειλα πολλούς νεαρούς στο πεδίο της μάχης. Δεν μπορώ να σβήσω από το παρελθόν μου αυτή την ενοχή που με βαραίνει».

Οι νεαροί στην Ιαπωνία μάθαιναν ότι οι υπήκοοι του αυτοκράτορα ήταν αοχιτογκούσα, δηλαδή «αναπτυσσόμενα ανθρώπινα αγριόχορτα», και ότι ήταν καθήκον τους να τον προστατεύουν με το να λειτουργούν ως ασπίδα του. Ο Τόσιο Μασίκο, που πήρε μέρος σε αρκετές επιθέσεις αυτοκτονίας στις Φιλιππίνες και επέζησε, εξήγησε: «Διδασκόμασταν ότι η μεγαλύτερη τιμή για τους υπηκόους του αυτοκράτορα ήταν το να πεθάνουν γι’ αυτόν».

Πολλοί μάλιστα πίστευαν ότι ο αυτοκράτορας είχε τη δύναμη να σώζει, γι’ αυτό ορμούσαν στη μάχη άφοβοι και ανέμελοι. Λόγου χάρη, ο Σουνίτσι Ισιγκούρο πίστευε ότι οι σφαίρες θα αναπηδούσαν πάνω στο σώμα του, επειδή αυτός ήταν στρατιώτης του έθνους που οι άνθρωποι διδάσκονταν ότι ήταν «το Θεϊκό Έθνος».

Όταν το ρεύμα του πολέμου είχε οριστικά στραφεί εναντίον της Ιαπωνίας, ένας νεαρός, ο Ισάμου, εξέφρασε την ανησυχία του στη μητέρα του. «Μη στενοχωριέσαι», τον καθησύχασε η Σιντοΐστρια μητέρα του, και επανέλαβε την άποψη που ήταν πλατιά διαδεδομένη: «Δεν θα ηττηθούμε ποτέ, γιατί ο καμικάζιa (θεϊκός άνεμος) θα πάρει μακριά τους εχθρούς μας».

Θεός, Αλλά Σπανίως Κυβερνήτης

Η λατρεία του αυτοκράτορα έχει μεγάλη ιστορία στην Ιαπωνία και αποτέλεσε μέρος της ζωής του λαού για χίλια και πλέον χρόνια. Και είναι δύσκολο να εξαλειφτούν οι θρησκευτικές παραδόσεις. Για παράδειγμα, ακόμα και στο Χριστιανικό κόσμο οι άνθρωποι λένε: ‘Αν η θρησκεία μου ήταν ικανοποιητική για τους γονείς μου, τότε είναι ικανοποιητική και για μένα’. Και, ‘Όλοι το πιστεύουν αυτό, και δεν είναι δυνατό να κάνουν όλοι λάθος’. Κι όμως, στο πέρασμα των αιώνων, εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι έκαναν το λάθος να πιστεύουν ότι οι ηγέτες τους ήταν θεοί! Εξετάστε, σύντομα, την ιστορία του Ιάπωνα αυτοκράτορα.

Ο ρόλος του ανά τους αιώνες ποικίλλει αξιοσημείωτα. «Επικρατούσε η άποψη ότι ο αυτοκράτορας κατείχε μαγικές δυνάμεις με τις οποίες μπορούσε να εξευμενίσει τους θεούς ή να μεσολαβήσει προς αυτούς», εξηγεί η Εγκυκλοπαίδεια Κοντάνσα της Ιαπωνίας (Kodansha Encyclopedia of Japan). «Εξαιτίας όμως του δέους που περιέβαλε το άτομό του, θεωρούνταν επίσης ανάρμοστο το να ασχολείται ο αυτοκράτορας με τις κοσμικές δραστηριότητες της κυβέρνησης. Οι δραστηριότητες αυτές, περιλαμβανομένης και της κατάρτισης και εκτέλεσης διαφόρων πολιτικών σχεδίων, ήταν καθήκον των υπουργών που υπηρετούσαν τον αυτοκράτορα».

Έτσι, ο ρόλος που έπαιζε ο αυτοκράτορας ήταν κυρίως ιερατικός, όχι πολιτικός. «Η μοναδική εκτεταμένη περίοδος της ιαπωνικής ιστορίας, κατά την οποία ο αυτοκράτορας συνδύαζε κυριολεκτικά και τις δυο λειτουργίες», παρατηρεί η προαναφερθείσα εγκυκλοπαίδεια, «ήταν από τη βασιλεία των ΤΕΝΤΖΙ, στο δεύτερο μισό του 7ου αιώνα, μέχρι τη βασιλεία των ΚΑΜΟΥ, στο τέλος του 8ου αιώνα και τις αρχές του 9ου αιώνα».

Εκτός από εκείνη τη συγκεκριμένη περίοδο, οι Ιάπωνες αυτοκράτορες δεν κυβερνούσαν πραγματικά. Μετά τον ένατο αιώνα, η δύναμη του αυτοκράτορα μειώθηκε, και, με τον καιρό, ο σογκούν, όρος που υποδηλώνει «διοικητή του στρατού», έφτασε στο σημείο να ασκεί πολιτική εξουσία. Παρ’ όλο που θεωρητικά ο σογκούν διοριζόταν από τον αυτοκράτορα, ο πραγματικός κυβερνήτης ήταν ο σογκούν. Κατόπιν όμως, το 1867, αφού η κυβέρνηση των σογκούν είχε διακυβερνήσει την Ιαπωνία για αιώνες, παραχώρησε κάποιες μορφές εξουσίας στον αυτοκράτορα.

Εκείνο το χρόνο, ο Αυτοκράτορας Μεΐτζι, ο παππούς του Χιροχίτο, έγινε άρχοντας της Ιαπωνίας. Αργότερα, αυτός χορήγησε στους υπηκόους του ένα σύνταγμα που όριζε ρητά ότι το πρόσωπο του αυτοκράτορα ήταν «ιερό και απαραβίαστο». Παραδόξως όμως, ενώ χορηγήθηκε στον αυτοκράτορα πολιτική οντότητα δεν του δόθηκε πολιτική εξουσία. Βασίλευε, αλλά, στην πραγματικότητα, δεν κυβερνούσε.

Το Σύνταγμα δήλωνε: «Οι εκάστοτε υπουργοί εξωτερικών θα δίνουν τις συμβουλές [και τη βοήθειά] τους στον Αυτοκράτορα και η ευθύνη γι’ αυτές θα είναι δική τους». Σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια Κοντάνσα, «αυτό σήμαινε ουσιαστικά ότι η ευθύνη από πολιτική άποψη ήταν, όχι του αυτοκράτορα, αλλά των υπουργών του».

Συνεπώς, στην πραγματικότητα, την πολιτική εξουσία την ασκούσαν οι υπουργοί της κυβέρνησης. Ωστόσο, στον κοινό λαό δινόταν η εντύπωση ότι ο αυτοκράτορας ήταν θεός με απόλυτη εξουσία στο κράτος. Έτσι, η άρχουσα τάξη χρησιμοποιούσε την παραδοσιακή θεϊκή υπόσταση του αυτοκράτορα—η οποία είχε και την επίσημη υποστήριξη—για να έχει υποδουλωμένο τον κοινό λαό. Οι πόλεμοι που διεξήγαγε η Ιαπωνία στον 20ό μας αιώνα έγιναν στο όνομα του αυτοκράτορα. Και οι άνθρωποι, σε γενικές γραμμές, πίστευαν ότι αυτός ήταν θεός που κατείχε θαυματουργικές δυνάμεις.

Εντούτοις, προς έκπληξη πολλών, προφανώς ο Χιροχίτο δεν πίστευε στην ίδια του τη θεότητα. «Ποτέ δεν θεώρησα τον εαυτό μου θεό», είπε στη διοίκηση του αμερικανικού στρατού μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Αφού είχε διαψεύσει την «εσφαλμένη αντίληψη ότι ο Αυτοκράτορας έχει θεϊκή υπόσταση και ότι ο ιαπωνικός λαός είναι ανώτερος από τις άλλες φυλές», αναφέρεται ότι ρώτησε τη γυναίκα του: «Βλέπεις καμιά διαφορά; Σου φαίνομαι τώρα πιο ανθρώπινος;»

Φυσικά, κι άλλοι Ιάπωνες έβλεπαν πέρα από τη βιτρίνα της θεότητας και διέκριναν την πραγματικότητα. Στήριζαν τους λογικούς συλλογισμούς τους σε αποδείξεις. Για παράδειγμα, ο Μινόρου Γιαμανάκα, που υπηρέτησε στον αυτοκρατορικό στρατό επί τέσσερα χρόνια, εξήγησε: «Ο πατέρας του αυτοκράτορα πέθανε όταν ήταν 47 ετών και ο παππούς του όταν ήταν 59, νωρίτερα από πολλούς άλλους. Γι’ αυτό ποτέ δεν πίστεψα ότι ο αυτοκράτορας ήταν Θεός».

Το Ζήτημα της Ευθύνης

Η αρρώστια και ο θάνατος του Χιροχίτο ανακίνησε το λεπτό ζήτημα: Ποια ευθύνη έφερε ο αυτοκράτορας για τη στρατιωτική επιθετικότητα της Ιαπωνίας; Προφανώς, η άποψη της πλειονότητας είναι ότι ο Χιροχίτο, ως άτομο, ήταν αντίθετος με τον πόλεμο, αλλά ότι ήταν υποχρεωμένος να συμβαδίσει με τις αποφάσεις των υπουργών του. Γι’ αυτό, σχετικά με τα σχέδια των υπουργών του για επίθεση στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1941, ο ίδιος ισχυρίστηκε: «Δεν μπορούσα να παρακάμψω τις αποφάσεις τους. Πιστεύω ότι αυτό ήταν σε αρμονία με τις διατάξεις του Ιαπωνικού Συντάγματος».

Από την άλλη μεριά, ο Χιροχίτο έλαβε την πρωτοβουλία και αποφάσισε να παραδοθεί, όταν οι υπουργοί του ήταν διχασμένοι ως προς αυτό το ζήτημα. Κατόπιν, λίγες μέρες μετά τη λήψη αυτής της απόφασης, στις 15 Αυγούστου 1945, οι υπήκοοί του συγκλονίστηκαν όταν άκουσαν για πρώτη φορά τη φωνή του, καθώς ανήγγειλε μέσω της εθνικής ραδιοφωνίας ότι είχαν παραδοθεί. Τους κάλεσε να «βαστάξουν το αβάσταχτο και να υποφέρουν το ανυπόφορο».

Ύστερα από μήνες, η βρετανική κυβέρνηση διακήρυξε: «Αυτό που έκανε τους Ιάπωνες να παραδοθούν δεν ήταν η ατομική βόμβα, ήταν το διάγγελμα του Αυτοκράτορα που τους πρόσταζε να το κάνουν. Χωρίς αυτό θα αναγκαζόμασταν να επιχειρήσουμε μια δαπανηρή εισβολή».

Έτσι, όταν μετά τον πόλεμο διατυπώθηκε το αίτημα να δικαστεί ο Χιροχίτο ως εγκληματίας πολέμου, ο Στρατηγός Ντάγκλας Μακ Άρθουρ, διοικητής των Η.Π.Α. κατά την κατάληψη της Ιαπωνίας από τις Συμμαχικές Δυνάμεις, αντιτάχθηκε με σταθερότητα. Αργότερα εξήγησε: «Πίστευα ότι αν παρέπεμπαν σε δίκη και ίσως απαγχόνιζαν τον Αυτοκράτορα, θα έπρεπε να εγκατασταθεί στρατιωτική κυβέρνηση σ’ ολόκληρη την Ιαπωνία, και ότι θα ήταν πιθανό να ξεσπάσει ανταρτοπόλεμος».

Ο Μακ Άρθουρ συνάντησε τον Χιροχίτο στις 26 Σεπτεμβρίου 1945 και εντυπωσιάστηκε. Αντί να προσπαθήσει να αποφύγει την ευθύνη για τον πόλεμο, ο αυτοκράτορας παρουσίασε τον εαυτό του «ως εκείνον που φέρει αποκλειστικά την ευθύνη για κάθε απόφαση πολιτικής και στρατιωτικής φύσης που πήρε ο λαός [του] κατά τη διεξαγωγή του πολέμου».

Κι όμως, ίσως η πλειονότητα στην Ιαπωνία σήμερα δεν θεωρεί τον Χιροχίτο υπεύθυνο για έναν πόλεμο, ο οποίος είναι φανερό ότι προωθήθηκε από τους υπουργούς του. Γι’ αυτό, όταν ο αυτοκράτορας κοίτονταν στο νεκρικό του κρεβάτι πριν από ένα χρόνο, ο Χιτόσι Μοτοσίμα, δήμαρχος του Ναγκασάκι, προκάλεσε τρομερή δυσαρέσκεια, επειδή τόλμησε να πει δημόσια: «Από την προσωπική μου εμπειρία στη στρατιωτική εκπαίδευση, πιστεύω ότι ο Αυτοκράτορας φέρει ευθύνη για τον πόλεμο».

Ο Μοτοσίμα παρατήρησε ότι ως αξιωματικός στρατού που εκπαίδευε νεοσύλλεκτους στη διάρκεια του πολέμου, «ήταν αναγκασμένος να λέει στους ανθρώπους να πεθάνουν στο όνομα του Αυτοκράτορα». Προφανώς, ο Μοτοσίμα πιστεύει, όπως κι άλλοι, ότι η φωνή ενός αυτοκράτορα, ο οποίος αποτελούσε αντικείμενο λατρείας για τους υπηκόους του, θα είχε τρομερό κύρος αν είχε υψωθεί για να αντιταχθεί στον πόλεμο.

Θέμα Ανησυχίας

«Μα, όλα αυτά δεν είναι παρά ιστορία», μπορεί να πουν μερικοί. Μπορεί να είναι έτσι, αλλά, οι παραδοσιακές δοξασίες δεν πεθαίνουν εύκολα. Στο περίφημο Σιντοϊστικό ιερό στην Ίσε, στην κεντρική Ιαπωνία, ένας Σιντοϊστής ιερέας είπε πρόσφατα: «Πολλοί έρχονται εδώ για να λατρέψουν τη θεά του ήλιου ως τη θεϊκή πρόγονο του Αυτοκράτορά μας και της ιαπωνικής φυλής μας».

Ο βαθμός στον οποίο φτάνει ο σεβασμός για τον αυτοκράτορα φαίνεται καθαρά από τις απειλές κατά της ζωής του Μοτοσίμα, εξαιτίας των σχολίων που είχε κάνει για την ευθύνη του αυτοκράτορα όσον αφορά τον πόλεμο. Συνελήφθηκε ένας άντρας που προσπαθούσε να μπει μέσα στο γραφείο του Μοτοσίμα μ’ ένα δοχείο βενζίνη, και στους δρόμους του Ναγκασάκι ξεχύθηκαν σχεδόν εκατό φορτηγά με μεγάφωνα, από τα οποία ακουγόταν: «Θάνατος στον Μοτοσίμα». Ο σεβασμός προς τον αυτοκράτορα έχει εκδηλωθεί και με άλλους τρόπους.

Για παράδειγμα, όταν έγινε κρίσιμη η κατάσταση του Χιροχίτο, σ’ όλη τη χώρα επικράτησε μεγάλη αδράνεια. Γιορτές και συγκεντρώσεις ακυρώθηκαν, πράγμα που είχε αρνητικό επακόλουθο στις επιχειρήσεις που προμηθεύουν τα απαραίτητα για ευχάριστες κοινωνικές συγκεντρώσεις. Οι μαθητές υποχρεώθηκαν να ακυρώσουν τις αθλητικές τους συναντήσεις. Μέχρι και οι Γιακούζα, δηλαδή οι γκάγκστερ, σταμάτησαν τους καβγάδες και τους πυροβολισμούς. Η ζωή στην Ιαπωνία επηρεάστηκε έντονα, κι αυτό υποκίνησε την εφημερίδα Δε Ντέιλι Γιομιούρι (The Daily Yomiuri) να πει ότι «η αντίδραση της χώρας στην αρρώστια του Αυτοκράτορα είναι μάλλον υπερβολική».

Μερικοί θορυβήθηκαν απ’ αυτόν το φανατισμό. Αλλά ακόμα κι αν δεν συμφωνούσαν μ’ αυτόν, σε γενικές γραμμές τον ανέχτηκαν και τον παρέβλεψαν, υπολογίζοντας προφανώς τις άσχημες συνέπειες που θα είχαν αν ενεργούσαν διαφορετικά. «Το να είσαι συντηρητικός σ’ αυτό το θέμα, είναι ό,τι πιο ασφαλές», είπε ένας ψυχολόγος. Αλλά ένας πρώην στρατιώτης είπε με θλίψη: «Οι άνθρωποι απλώς κοιτάζουν γύρω τους και κάνουν ό,τι κάνουν και οι άλλοι. Αυτή είναι ακριβώς η ίδια τακτική που μας έσπρωξε στον πόλεμο».

Αλλά θα πρέπει απλώς η συμπεριφορά και ο τρόπος λατρείας που ασκούν οι γύρω μας να καθορίζουν τη δική μας συμπεριφορά και ιδιαίτερα το ποιον εμείς λατρεύουμε; Σκεφτείτε τα εκατομμύρια άτομα, των οποίων οι αβάσιμες θρησκευτικές δοξασίες έγιναν αιτία να χάσουν τη ζωή τους σε μάταιους πολέμους! Είναι σαφές ότι το να ακολουθεί κανείς τυφλά το πλήθος μπορεί να αποβεί ολέθριο. Αν αναλογιστούμε αυτά τα ιστορικά γεγονότα, θα διδαχτούμε ότι το να λατρεύουμε ‘εκείνο το οποίο δεν ξέρουμε’ μπορεί πράγματι να αποδειχτεί μοιραίο. (Ιωάννης 4:22) Πόσο ζωτικό είναι, λοιπόν, να εξετάσουμε αν λατρεύουμε αυτό που πραγματικά ξέρουμε!

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνες στη σελίδα 8, 9]

Χιλιάδες άτομα πέθαναν στο όνομα του αυτοκράτορα

[Ευχαριστίες]

Επάνω: Επίσημη φωτογραφία του Ναυτικού των Η.Π.Α.

[Εικόνα] Ο Χιροχίτο ομολόγησε στο Στρατηγό Ντάγκλας Μακ Άρθουρ την ευθύνη που έφερε για τον πόλεμο

[Ευχαριστία]

Δεξιά: Στρατός των Η.Π.Α.