Η Ανθρώπινη Διακυβέρνηση Ζυγίζεται στην Πλάστιγγα

Μέρος Έκτο: Μαύρα Χιτώνια και Αγκυλωτοί Σταυροί

Φασισμός: Δικτατορική διακυβέρνηση, που τη χαρακτηρίζει ο κρατικός έλεγχος της οικονομίας, η κοινωνική πειθαρχία και η ιδεολογία του φιλοπόλεμου εθνικισμού· Ναζισμός: Ο φασισμός όπως εφαρμόστηκε από το Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα του Χίτλερ.

Η ΛΕΞΗ «φασισμός» φέρνει στο νου τα ιταλικά στρατιωτικά αποσπάσματα των Μελανοχίτωνων, καθώς και τα γερμανικά Τάγματα Εφόδου με τις καφέ στολές και με έμβλημα τον αγκυλωτό σταυρό. Και άλλες χώρες, όμως, είχαν εμπειρίες με το φασισμό.

Στη δεκαετία του 1930, ο φασισμός σημείωσε άνοδο στην Ουγγαρία, στη Ρουμανία και στην Ιαπωνία. Κατά τη διάρκεια του Ισπανικού Εμφύλιου Πολέμου, η φασιστική υποστήριξη βοήθησε τον Φραντσίσκο Φράνκο να αποκτήσει τον έλεγχο της Ισπανίας, μολονότι οι περισσότεροι ιστορικοί δεν θεωρούν τη δικτατορία του Φράνκο (1939-1975) καθαρά φασιστική. Αντίθετα, η δικτατορία που ιδρύθηκε από τον Χουάν Ντ. Περόν (1943-1955) στην Αργεντινή ήταν φασιστική.

Λατρεία του Κράτους

Η λέξη «φασισμός» προέρχεται από την ιταλική λέξη φάσιο και αναφέρεται σ’ ένα αρχαίο ρωμαϊκό σύμβολο εξουσίας. Αυτό ονομαζόταν φάσες στα λατινικά και ήταν μια δέσμη ραβδιών από τα οποία εξείχε η λεπίδα ενός πέλεκυ—ταιριαστό σύμβολο της ενότητας του λαού κάτω από την υπέρτατη εξουσία του Κράτους.

Μολονότι μερικές από τις ρίζες του φασισμού φτάνουν πολύ πίσω χρονικά, στην εποχή του Νικολό Μακιαβέλι, μόλις το 1919, 450 χρόνια μετά τη γέννησή του, χρησιμοποιήθηκε αυτή η λέξη για πρώτη φορά από τον Μπενίτο Μουσολίνι. Ο Μακιαβέλι ισχυρίστηκε ότι η πολιτική διαφθορά των ημερών του μπορούσε να εξαλειφτεί μόνο από έναν αυταρχικό κυβερνήτη, κάποιον που θα μπορούσε να ασκήσει εξουσία αμείλικτα αλλά με φρόνηση.

Για να είναι αποτελεσματική η φασιστική διακυβέρνηση, χρειάζεται ακριβώς έναν τέτοιο ηγέτη που να είναι ισχυρός και χαρισματικός και να εκμεταλλεύεται κάθε ευκαιρία. Σε αρμονία μ’ αυτό, και ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ ήταν γνωστοί απλώς ως «ο ηγέτης»—Ιλ Ντούτσε και ντερ Φύρερ.

Ο φασισμός τοποθετεί το Κράτος πάνω από οποιαδήποτε άλλη εξουσία, είτε θρησκευτική είτε πολιτική. Ο Γάλλος νομομαθής του 16ου αιώνα Ζαν Μποντέν, ο Άγγλος φιλόσοφος του 17ου αιώνα Τόμας Χομπς, καθώς επίσης και οι Γερμανοί φιλόσοφοι του 18ου και 19ου αιώνα Γιόχαν Γκότλιμπ Φίχτε, Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ και Χάινριχ φον Τράιτσκε, όλοι τους ύμνησαν το Κράτος. Ο Χέγκελ δίδαξε ότι το Κράτος κατέχει την ανώτατη θέση και ότι το ύψιστο καθήκον του κάθε ατόμου είναι να υποστηρίζει το Κράτος με αφοσίωση.

Από την ίδια τη φύση τους, όλες οι κυβερνήσεις πρέπει να ασκούν εξουσία. Όμως, τα φασιστικά καθεστώτα είναι σχεδιασμένα να την ασκούν στο έπακρο, απαιτώντας τυφλή υπακοή. Θεωρώντας τους ανθρώπους σχεδόν δούλους του Κράτους, ο Τράιτσκε είπε: «Δεν έχει σημασία τι σκέφτεσαι, αρκεί να υπακούς». Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός, ότι ο φασισμός αντικατέστησε την κραυγή «Ελευθερία, ισότητα, αδελφότητα» που ακουγόταν κατά τη Γαλλική Επανάσταση, με το ιταλικό σύνθημα «Πίστευε, υπάκουε, πολέμα».

Ο Φασισμός Εξυψώνει τον Πόλεμο

Να πολεμάμε; Ναι! «Μόνο ο πόλεμος εντείνει όλες τις ανθρώπινες δυνάμεις στο ανώτατο σημείο τους και βάζει τη σφραγίδα της ανωτερότητας στους λαούς που έχουν το κουράγιο να τον αντιμετωπίσουν», είπε κάποτε ο Μουσολίνι, προσθέτοντας: «Ο πόλεμος είναι για τον άντρα ό,τι είναι η μητρότητα για τη γυναίκα». Αποκάλεσε τη διαρκή ειρήνη «καταθλιπτική, καθώς και άρνηση όλων των βασικών αρετών ενός άντρα». Λέγοντας αυτά τα λόγια, ο Μουσολίνι αντανακλούσε απλώς τις απόψεις του Τράιτσκε, ο οποίος ισχυριζόταν ότι ο πόλεμος είναι αναγκαίος και ότι η εξάλειψή του από τον κόσμο, εκτός του ότι θα ήταν υπερβολικά ανήθικη, «θα οδηγούσε πολλές βασικές και ευγενείς λειτουργίες της ανθρώπινης ψυχής στην ατροφία».

Εφόσον υπάρχει ένα τέτοιο υπόβαθρο πολέμων και δικτατορίας, ίσως να μη μας προξενήσει έκπληξη η πληροφορία ότι, σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς, ο σύγχρονος φασισμός ξεκίνησε από τον Ναπολέοντα Α΄ της Γαλλίας. Αν και δικτάτορας στις αρχές του 18ου αιώνα, πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο ίδιος δεν ήταν φασίστας. Πολλές από τις μεθόδους του, όμως, όπως η ίδρυση ενός συστήματος μυστικής αστυνομίας και η έντεχνη χρήση προπαγάνδας και λογοκρισίας για τον έλεγχο του Τύπου, υιοθετήθηκαν αργότερα από τους φασίστες. Και σίγουρα, η σταθερή του απόφαση να αποκαταστήσει τη δόξα της Γαλλίας είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα της μανίας για εθνική υπεροχή, για την οποία έχουν γίνει γνωστοί οι ηγέτες του φασισμού.

Το 1922 οι φασίστες στην Ιταλία είχαν πια αρκετή δύναμη για να τοποθετήσουν τον Μουσολίνι στη θέση του πρωθυπουργού, θέση που εκείνος χρησιμοποίησε σύντομα σαν σκαλοπάτι για να γίνει δικτάτορας. Οι ιδιωτικές βιομηχανίες, όσον αφορά τους μισθούς, το ωράριο και τους στόχους της παραγωγής, ήταν κάτω από τον άκαμπτο κυβερνητικό έλεγχο. Στην πραγματικότητα, η ιδιωτική πρωτοβουλία ενθαρρυνόταν μόνο στο βαθμό που εξυπηρετούσε τα συμφέροντα της κυβέρνησης. Τα υπόλοιπα πολιτικά κόμματα, εκτός από το φασιστικό, τέθηκαν εκτός νόμου· τα εργατικά συνδικάτα απαγορεύτηκαν. Η κυβέρνηση ασκούσε έντεχνα έλεγχο στα μέσα μαζικής ενημέρωσης, κατασιγάζοντας τους αντιπάλους της μέσω λογοκρισίας. Δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στην κατήχηση των νέων, και οι ατομικές ελευθερίες περιορίστηκαν σημαντικά.

Το Γερμανικό Στιλ Φασισμού

«Παρά τη σύμπτωση των μεθόδων που ακολουθούσαν για εξουσία», λέει ο Α. Κάσελς στο βιβλίο του Φασισμός (Fascism), «ο ιταλικός φασισμός και ο γερμανικός ναζισμός είχαν αξιοσημείωτες διαφορές όσον αφορά την ιδιοσυγκρασία και τους οραματισμούς τους για το μέλλον».

Εκτός από τους Γερμανούς φιλόσοφους που προαναφέρθηκαν, οι οποίοι προετοίμασαν το δρόμο για τη φασιστική σκέψη, κι άλλοι επίσης, όπως ο Φρίντριχ Νίτσε, Γερμανός φιλόσοφος του 19ου αιώνα, βοήθησαν στη δημιουργία ενός αποκλειστικά γερμανικού τύπου φασισμού. Όχι ότι ο Νίτσε ήταν φασίστας, αλλά όντως τόνισε την ανάγκη για μια κυβερνητική ομάδα ‘εκλεκτών’, μια φυλή υπερανθρώπων. Κάνοντάς το αυτό όμως, δεν είχε στο μυαλό του κάποια συγκεκριμένη φυλή ή έθνος, και σίγουρα όχι τους Γερμανούς τους οποίους δεν συμπαθούσε ιδιαίτερα. Αλλά μερικές από τις ιδέες του ήταν πολύ κοντά σ’ αυτά που οι ιδεολόγοι του εθνικοσοσιαλισμού θεωρούσαν γερμανικά ιδεώδη. Οικειοποιήθηκαν, λοιπόν, αυτές τις ιδέες, ενώ άλλες, που δεν ταίριαζαν με τη ναζιστική ιδεολογία, τις απέρριψαν.

Ο Χίτλερ επηρεάστηκε, επίσης, βαθιά από το Γερμανό συνθέτη Ρίχαρντ Βάγκνερ. Με το φανατικό εθνικισμό και πατριωτισμό που τον διέκρινε, ο Βάγκνερ θεωρούσε ότι η Γερμανία ήταν προορισμένη να εκπληρώσει μια μεγάλη αποστολή στον κόσμο. «Για τον Χίτλερ και τους ιδεολόγους του ναζισμού ο Βάγκνερ αντιπροσώπευε τον τέλειο ήρωα», λέει η Εγκυκλοπαίδεια του Τρίτου Ράιχ (Encyclopedia of the Third Reich). Εξηγεί: «Ο συνθέτης εκπροσωπούσε το μεγαλείο της Γερμανίας. Κατά την άποψη του Χίτλερ, η μουσική του Βάγκνερ δικαίωνε το γερμανικό εθνικισμό».

Ο συγγραφέας Γουίλιαμ Λ. Σίρερ προσθέτει: «Δεν ήταν, όμως, τα πολιτικά του συγγράμματα [του Βάγκνερ], αλλά οι επιβλητικές του όπερες, οι οποίες έφερναν τόσο ζωντανά στη μνήμη τον κόσμο της γερμανικής αρχαιότητας—με τους ηρωϊκούς μύθους της, με τους πολεμοχαρείς ειδωλολατρικούς θεούς και ήρωές της, με τα πνεύματα και τους δράκους της, με τις αιματηρές βεντέτες και τους πρωτόγονους φυλετικούς κανόνες της, με την αντίληψή της περί πεπρωμένου—του μεγαλείου της αγάπης και της ζωής, καθώς και της μεγαλοπρέπειας του θανάτου· αυτές οι όπερες ήταν που ενέπνευσαν τους μύθους της σύγχρονης Γερμανίας και της έδωσαν μια γερμανική Βελτανσάουνγκ [κοσμοθεωρία] την οποία ο Χίτλερ και οι ναζιστές, με κάποιες τροποποιήσεις, έκαναν δική τους».

Η σκέψη του Νίτσε, καθώς και του Βάγκνερ, διαμορφώθηκε από τον Κόμη Ζοζέφ Αρτίρ ντε Γκομπινό, Γάλλο διπλωμάτη και εθνολόγο, ο οποίος, μεταξύ του 1853 και 1855, έγραψε το Δοκίμιο περί Ανισότητας των Ανθρώπινων Φυλών (Essai sur l’inégalité des races humaines). Αυτός ισχυρίστηκε ότι η μοίρα του κάθε πολιτισμού καθορίζεται από τη φυλετική του σύνθεση. Προειδοποίησε ότι αν νοθεύονταν τα φυλετικά χαρακτηριστικά των άριων κοινωνιών, αυτό θα τις οδηγούσε αναπόφευκτα στην πτώση τους.

Ο ρατσισμός και ο αντισημιτισμός που αναπτύχθηκαν απ’ αυτές τις ιδέες ήταν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του γερμανικού φασισμού. Και οι δυο αυτές τάσεις ήταν λιγότερο έντονες στην Ιταλία. Μάλιστα, πολλοί Ιταλοί πίστευαν ότι τα σημάδια αντισημιτισμού στην Ιταλία αποτελούσαν ένδειξη του ότι ο Χίτλερ αντικαθιστούσε τον Μουσολίνι ως την κυριαρχούσα δύναμη του φασισμού. Πραγματικά, καθώς περνούσε ο χρόνος, η επιρροή του Χίτλερ στην πολιτική του ιταλικού φασισμού μεγάλωνε.

Στον αγώνα τους για εθνική υπεροχή, ο ιταλικός φασισμός και ο γερμανικός φασισμός είχαν στραμμένο το βλέμμα τους σε αντίθετες κατευθύνσεις. Ο συγγραφέας Α. Κάσελς εξηγεί ότι «ενώ ο Μουσολίνι προέτρεπε τους συμπατριώτες του να μιμηθούν τους άθλους των αρχαίων Ρωμαίων, η ναζιστική πνευματική επανάσταση στόχευε να υποκινήσει τους Γερμανούς, όχι μόνο να κάνουν αυτά που είχαν κάνει οι μακρινοί Τεύτονες γίγαντες, αλλά επίσης να γίνουν οι ίδιοι εκείνοι ήρωες των αρχαίων φυλών μετενσαρκωμένοι στον εικοστό αιώνα». Με άλλα λόγια, ο ιταλικός φασισμός επιδίωκε να ανακτήσει την περασμένη δόξα σπρώχνοντας, σαν να λέγαμε, την Ιταλία, μια βιομηχανικά υπανάπτυκτη χώρα, στον 20ό αιώνα. Η Γερμανία, από την άλλη πλευρά, επιδίωκε να ανακτήσει την παλιά της δόξα οπισθοχωρώντας σ’ ένα μυθικό παρελθόν.

Πώς Έγινε Αυτό Δυνατό

Στις περισσότερες χώρες, οι φασίστες ήρθαν στην εξουσία μετά από μια εθνική καταστροφή, μια οικονομική κατάρρευση ή μια στρατιωτική ήττα. Αυτό συνέβη και στην Ιταλία και στη Γερμανία. Μολονότι ανήκαν σε αντίπαλα στρατόπεδα κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, και οι δυο βγήκαν από αυτή τη σύρραξη σημαντικά εξασθενημένες. Η εθνική δυσαρέσκεια, η οικονομική αποδιοργάνωση και η αυξανόμενη ένταση της πάλης των τάξεων έπληττε και τις δυο χώρες. Στη Γερμανία ο πληθωρισμός κάλπαζε και η ανεργία αυξανόταν. Οι δημοκρατικές αρχές είχαν κι αυτές εξασθενήσει, καθώς συναντούσαν ακόμη αντίσταση από την πρωσική παράδοση της στρατοκρατίας και του αυταρχισμού. Και παντού διαγραφόταν απειλητικό το φάσμα του σοβιετικού μπολσεβικισμού.

Η ιδέα του Κάρολου Δαρβίνου περί εξέλιξης και φυσικής επιλογής αποτέλεσαν άλλον ένα σημαντικό παράγοντα στην άνοδο του φασισμού. Το βιβλίο Η Παγκόσμια Ιστορία της Κολούμπια (The Columbia History of the World) μιλάει για την «αναβίωση του κοινωνικού δαρβινισμού στην ιδεολογία του φασισμού, την οποία εξέφρασε και ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ».

Η Εγκυκλοπαίδεια του Τρίτου Ράιχ συμφωνεί μ’ αυτή την εκτίμηση, εξηγώντας ότι ο κοινωνικός δαρβινισμός ήταν «η ιδεολογία που κρυβόταν πίσω από την τακτική γενοκτονίας που εφάρμοζε ο Χίτλερ». Σε αρμονία με τις διδασκαλίες της δαρβινικής εξέλιξης, «οι Γερμανοί ιδεολόγοι υποστήριξαν ότι το σύγχρονο κράτος, αντί να αφιερώνει τους πόρους του στην προστασία των αδυνάμων, θα έπρεπε να απορρίψει τον κατώτερο πληθυσμό του, προς όφελος των ισχυρών και υγιών στοιχείων». Ισχυρίστηκαν ότι ο πόλεμος είναι κάτι φυσιολογικό στον αγώνα για την επιβίωση του ισχυροτέρου· ότι «η νίκη είναι με το μέρος του ισχυρού, και οι αδύναμοι πρέπει να εξοντωθούν».

Έχουμε Πάρει το Μάθημά μας;

Έχει περάσει πια η εποχή που χαρακτηρίστηκε από τα ιταλικά στρατιωτικά αποσπάσματα των Μελανοχίτωνων και από τα γερμανικά Τάγματα Εφόδου με τις καφέ στολές και τους αγκυλωτούς σταυρούς. Κι όμως, υπολείμματα του φασισμού παραμένουν ακόμη και στο 1990. Πριν από δυο χρόνια, το περιοδικό Νιούζγουικ (Newsweek) προειδοποίησε ότι, ουσιαστικά σε όλα τα δυτικοευρωπαϊκά έθνη, «οι δυνάμεις της άκρας δεξιάς αποδεικνύουν για άλλη μια φορά ότι ο σχεδόν απροκάλυπτος ρατσισμός και η έκκληση στις αξίες του εθνικισμού και του αυταρχισμού μπορούν ακόμη και σήμερα να συγκεντρώσουν εντυπωσιακή υποστήριξη». Χωρίς αμφιβολία, ένα από τα πιο δυναμικά κινήματα αυτού του είδους είναι το Εθνικό Μέτωπο του Ζαν-Μαρί Λε Πεν στη Γαλλία, που έχει ένα μήνυμα βασικά «ίδιο μ’ αυτό του εθνικοσοσιαλισμού».

Είναι λογικό να θέτουμε την εμπιστοσύνη μας στα νεοφασιστικά κινήματα; Μήπως οι ρίζες του φασισμού—η δαρβινική εξέλιξη, ο ρατσισμός, η στρατοκρατία και ο εθνικισμός—σχηματίζουν ένα υγιές θεμέλιο πάνω στο οποίο θα μπορούσε να βασιστεί η καλή διακυβέρνηση; Δεν συμφωνείτε ότι, όπως όλα τα άλλα είδη ανθρώπινης διακυβέρνησης, έτσι και ο φασισμός ζυγίστηκε στην πλάστιγγα και βρέθηκε ελλιπής;

[Πλαίσιο στη σελίδα 26]

Φασισμός—Είναι το Θεμέλιό του Γερό;

Δαρβινική Εξέλιξη: «Ολοένα και περισσότεροι επιστήμονες, και κυρίως ολοένα και περισσότεροι εξελικτές . . . υποστηρίζουν ότι η δαρβινική εξελικτική θεωρία δεν είναι καν γνήσια επιστημονική θεωρία».—Νέος Επιστήμονας (New Scientist), 25 Ιουνίου 1981, Μάικλ Ρας.

Ρατσισμός: «Το χάσμα μεταξύ των ανθρώπινων φυλών και των λαών, όπου υπάρχει, είναι ψυχολογικό και κοινωνικό· δεν είναι γενετικό!»—Τα Γονίδια και ο Άνθρωπος (Genes and the Man), Μπέντλεϊ Γκλας, καθηγητής.

«Τα ανθρώπινα όντα όλων των φυλών . . . κατάγονται από τον ίδιο πρώτο άνθρωπο».—Κληρονομικότητα και Άνθρωποι (Heredity and Humans), Άμραμ Σάινφελντ, συγγραφέας επιστημονικών έργων.

Στρατοκρατία: «Η ευφυΐα, ο κόπος και οι θησαυροί που δαπανούνται γι’ αυτή . . . την τρέλα, αφήνουν πραγματικά κατάπληκτο το νου. Αν τα έθνη έπαυαν να μαθαίνουν τον πόλεμο, δεν θα υπήρχε τίποτα που να μην μπορούσε να κάνει ο άνθρωπος».—Χέρμαν Γουκ, Αμερικανός συγγραφέας και κάτοχος του βραβείου Πούλιτζερ.

Εθνικισμός: «Ο εθνικισμός διαιρεί την ανθρωπότητα σε μέρη που δείχνουν αμοιβαία έλλειψη ανεκτικότητας. Ως αποτέλεσμα, οι άνθρωποι σκέφτονται πρώτα ως Αμερικανοί, Ρώσοι, Κινέζοι, Αιγύπτιοι ή Περουβιανοί και κατόπιν ως άνθρωποι—αν σκέφτονται καθόλου ως άνθρωποι».—Διαμάχη και Συνεργασία Μεταξύ Εθνών (Conflict and Cooperation Among Nations), Ίβο Τούχασεκ.

«Πάρα πολλά από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα οφείλονται ή προέρχονται από εσφαλμένες αντιλήψεις—μερικές από τις οποίες έχουν υιοθετηθεί σχεδόν ασυναίσθητα. Μεταξύ αυτών είναι και η αντίληψη του στενού εθνικισμού—‘η πατρίδα μου, είτε έχει δίκιο είτε άδικο’».—Ου Θαντ, πρώην Γενικός Γραμματέας του Ο.Η.Ε.

[Εικόνες στη σελίδα 25]

Αρχαία θρησκευτικά σύμβολα, όπως ο αγκυλωτός σταυρός και το σύνθημα «Ο Θεός Μαζί Μας», δεν έσωσαν τη διακυβέρνηση του Χίτλερ

Το φάσες, σύμβολο που χρησιμοποίησε ο Μουσολίνι για το φασισμό, υπάρχει σε μερικά κέρματα των Η.Π.Α.