Κιθάρα—Ο Ήχος Εξαρτάται από την Κατασκευή

ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ Αντρές Σεγκόβια, Κάρλος Μεντόγια και Τσετ Άτκινς είναι γνωστά σε εκατομμύρια ανθρώπους παγκόσμια. Τι το κοινό έχουν αυτοί; Έχουν ψυχαγωγήσει ολόκληρα ακροατήρια παίζοντας ένα λεπτοκαμωμένο, ξύλινο, έγχορδο όργανο—την κιθάρα.

Ερασιτέχνες και επαγγελματίες σκορπίζουν τους ήχους της σε ολόκληρο τον κόσμο. Ένας απ’ αυτούς που συντέλεσαν στην αύξηση του γοήτρου της κιθάρας είναι ο εκλιπών Ισπανός κιθαρίστας συναυλιών Αντρές Σεγκόβια, ο οποίος έβγαλε την κιθάρα από την αφάνεια και τη μετέτρεψε σε όργανο κλασικών συναυλιών.

Γιατί είναι τόσο δημοφιλής η κιθάρα; Πιθανόν επειδή ο ήχος της, τόσο στα φλαμέγκο όσο και στην κλασική ή στη μοντέρνα μουσική δημιουργεί ποικίλες διαθέσεις. Άλλος ένας παράγοντας είναι η ευκολία με την οποία μεταφέρεται.

Άσχετα με τους λόγους της δημοτικότητάς της, ο τρόπος κατασκευής μιας κιθάρας έχει πολύ μεγάλη σημασία για τον ήχο. Οι καλύτερες κιθάρες φτιάχνονται συνήθως με πολλή αγάπη και μεράκι από τους τεχνίτες που κατασκευάζουν έγχορδα. Ας επισκεφθούμε το εργαστήριο ενός τέτοιου τεχνίτη στο Τενεσί των Η.Π.Α. και ας δούμε από κοντά πώς φτιάχνει μια κιθάρα.

Απαιτείται Ποιότητα

Καθώς μας υποδέχεται στο εργαστήριό του, αυτό που παρατηρούμε είναι η τεράστια ποσότητα ξύλων. Αλλά τα είδη των ξύλων δεν είναι τυχαία. Κάθε κομμάτι έχει επιλεχθεί προσεκτικά και είναι αποθηκευμένο για μελλοντικές κιθάρες. Ερυθρελάτη και τούγια για το καπάκι· ροδόξυλο, μαόνι και σφένδαμνος για τη ράχη και τις πλευρές· μαόνι και κέδρο για το βραχίονα. Στις κιθάρες φλαμέγκο χρησιμοποιείται συνήθως κυπαρίσσι και πλατάνι για τη ράχη και τις πλευρές. Καθώς παίρνουμε στα χέρια μας ένα κομμάτι, βλέπουμε σημειωμένη πάνω του μια ημερομηνία. Ο φίλος μας, ο τεχνίτης, εξηγεί: «Προτιμώ να μη χρησιμοποιώ ένα ξύλο αν δεν το αφήσω πρώτα περίπου πέντε χρόνια για να ξεραθεί φυσιολογικά». Γιατί γίνεται αυτό; «Επειδή χρόνια πείρας έχουν αποδείξει ότι η ηλικία του ξύλου, η ποιότητά του, καθώς και η επιδεξιότητα του τεχνίτη καθορίζουν τα τελικά χαρακτηριστικά της κιθάρας».

Ας σταθούμε λίγο πάνω από τον τεχνίτη καθώς φτιάχνει μια κλασική κιθάρα. Οι κιθάρες γενικά διακρίνονται σε δυο κατηγορίες: κλασική ή ισπανική, και κιθάρα με συρμάτινες χορδές. Ποιες είναι οι διαφορές τους; Ο τεχνίτης απαντάει: «Οι διαφορές ανάμεσά τους είναι πολλές, αλλά ο ευκολότερος τρόπος για να ξεχωρίσει κανείς τον κάθε τύπο είναι από το υλικό που επιλέγεται για τις χορδές. Όπως φανερώνει το όνομά της, η κιθάρα με συρμάτινες χορδές έχει χορδές μεταλλικές. Κατασκευάζεται σε πολλά μεγέθη και σχήματα. Από την άλλη μεριά, το υλικό που χρησιμοποιείται στην κλασική κιθάρα για τις τρεις χορδές είναι πλαστικό ή έντερα ζώου, ενώ για τις άλλες τρεις είναι μετάξι τυλιγμένο με σπειροειδές μέταλλο».

Ο τεχνίτης που επισκεπτόμαστε προτιμάει να έρχεται ο κάθε πελάτης στο εργαστήριό του για να τον ακούσει να παίζει. Μ’ αυτόν τον τρόπο, μπορεί να φτιάξει την κιθάρα στα μέτρα του αγοραστή της. Πώς; Ο τεχνίτης εξηγεί: «Προσέχω πόσο δυνατά χτυπούν τις χορδές, το είδος του ήχου που παράγουν. Θέλω να ξέρω επίσης πώς θα χρησιμοποιήσουν την κιθάρα. Έτσι μπορώ να τροποποιήσω ελαφρώς τη διαδικασία κατασκευής ώστε να τους ταιριάζει προσωπικά. Παίζουν απαλά; Τότε κάνω κάποια τμήματα της κιθάρας πιο λεπτά ή πιο μικρά ώστε ο ήχος να παράγεται πιο εύκολα. Είναι τραχείς στο παίξιμό τους; Τότε η κιθάρα πρέπει να γίνει λίγο βαρύτερη».

Κατασκευή—Βήμα Προς Βήμα

Το καπάκι ή αρμονικό τραπέζι: Η κατασκευή αρχίζει με την επιλογή των ξύλων που θα χρησιμοποιηθούν. Ο τεχνίτης ψάχνει προσεκτικά σ’ ένα σωρό από κομμάτια ερυθρελάτης, και κατά διαστήματα φέρνει κάποιο κομμάτι κοντά στο αφτί του και το χτυπάει με το δάχτυλό του. Ακούγοντας, βγάζει πολλά συμπεράσματα: Είναι ο ήχος καθαρός, δυνατός, μουσικός και διαρκής ή μήπως ακούγεται ένας άχρωμος βρόντος; Σχεδόν κάθε καπάκι και κάθε ράχη ηχείου κατασκευάζεται από δυο κομμάτια ξύλο που ταιριάζουν μεταξύ τους. Αυτά τα κομμάτια φτιάχνονται από την ίδια σανίδα που πριονίζεται και ανοίγει σαν βιβλίο. Μ’ αυτόν τον τρόπο και τα δυο μισά μοιάζουν μεταξύ τους κι έχουν τις ίδιες μουσικές δυνατότητες.—Βλέπε φωτογραφία κάτω.

Ο ρόδακας: Ο τεχνίτης λεπταίνει το καπάκι ώσπου να γίνει το πάχος του περίπου 3 χιλιοστά, και η όμορφη ενίσχυση της οπής του ηχείου, δηλαδή ο ρόδακας, τοποθετείται προσεκτικά στην υποδοχή που έχει φτιαχτεί γι’ αυτόν το σκοπό. Ο ρόδακας κατασκευάζεται από πολλά κομμάτια ξύλο διαφορετικού χρώματος, και αποτελεί ένα μέρος όπου ο κατασκευαστής μπορεί να εκφράσει τις καλλιτεχνικές του ικανότητες. Συχνά απαιτείται ένα ολόκληρο μεροκάματο για την κατασκευή και την τοποθέτηση του ρόδακα. Όταν στεγνώσει τελείως η κόλλα του ρόδακα, ο τεχνίτης λεπταίνει κι άλλο το καπάκι, συνήθως ώσπου να γίνει το πάχος του περίπου 2,5 χιλιοστά. Τώρα κόβει το καπάκι σύμφωνα με το σχέδιο της κιθάρας και κολλάει όλες τις μπάρες που ενισχύουν το ηχείο στην εσωτερική επιφάνεια του καπακιού. Αυτές οι μπάρες είναι ουσιώδεις για την παραγωγή του ήχου και για την αντοχή της κιθάρας. Οι περισσότεροι τεχνίτες συμφωνούν πως το καπάκι παράγει το μεγαλύτερο μέρος του ήχου και πως είναι το κυριότερο τμήμα της κιθάρας.

Το ροδόξυλο βραζιλιανής προέλευσης έρχεται συνήθως πρώτο στην προτίμηση του τεχνίτη για την κατασκευή της ράχης και των πλευρών χάρη στα όμορφα σχέδια που δημιουργούν οι ίνες του, στην ποικιλία των χρωμάτων του και στα χαρακτηριστικά που έχει όσον αφορά την παραγωγή ήχου.

Η Λεπτή Επεξεργασία του Ξύλου

Οι πλευρές του ηχείου: Κατόπιν ο τεχνίτης λεπταίνει τις πλευρές της κιθάρας, οι οποίες είναι φτιαγμένες από ροδόξυλο, ώσπου να γίνει το πάχος τους περίπου 2,4 χιλιοστά. Τώρα ακολουθεί ένα από τα δυσκολότερα στάδια, δηλαδή η καμπύλωση των πλευρών της κιθάρας σύμφωνα με το σχήμα της. Ο τεχνίτης συνήθως μουλιάζει τις πλευρές από ροδόξυλο μέσα σε νερό επί ένα 24ωρο και κατόπιν τις λυγίζει για να πάρουν το κατάλληλο σχήμα πιέζοντάς τες πάνω σ’ έναν καυτό σωλήνα. Το νερό που έχει εισχωρήσει στο ξύλο μετατρέπεται σε ατμό, πράγμα που μαλακώνει το ξύλο και το κάνει αρκετά εύπλαστο ώστε να πάρει το επιθυμητό σχήμα. «Βέβαια», λέει ο τεχνίτης που παρακολουθούμε, «έσπασα μερικές τον καιρό που μάθαινα». Οι τεχνίτες που φτιάχνουν λίγες μόνο κιθάρες προτιμούν να καμπυλώνουν τις πλευρές μ’ αυτή τη μέθοδο, γιατί αυτή τους επιτρέπει να τροποποιούν ελαφρά την καμπύλη των πλευρών σε κάθε κιθάρα· έτσι σπάνια δυο κιθάρες φτιαγμένες από τον ίδιο τεχνίτη έχουν το ίδιο ακριβώς σχήμα.

Ο Βραχίονας: Τώρα ξεκινάει ο αρχικός σχηματισμός του βραχίονα. Το ξύλο που χρησιμοποιείται τις περισσότερες φορές είναι μαόνι και κέδρο. Αυτά τα ξύλα επιλέγονται επειδή έχουν αντοχή, σταθερότητα και σχετικά μικρό βάρος. Εφόσον η κιθάρα που κατασκευάζουμε είναι κλασική, θα φτιαχτεί σύμφωνα με τις προδιαγραφές της ισπανικής σχολής, πράγμα που σημαίνει ότι οι πλευρές θα κολληθούν μέσα στις εγκοπές που έχουν ανοιχτεί στο βραχίονα, κι έτσι ο βραχίονας δεν θα μπορεί να αποσπαστεί, όπως γίνεται με άλλες κιθάρες. Θα πάρει την τελική του μορφή αφού ολοκληρωθεί η συγκόλληση όλων των μερών της κιθάρας.

Τώρα γίνεται η συγκόλληση του καπακιού με τις πλευρές, αλλά επειδή οι πλευρές είναι πολύ λεπτές, ο τεχνίτης δίνει το κατάλληλο σχήμα σε μια λωρίδα ξύλου, τη λεγόμενη επένδυση, και την κολλάει στις πλευρές. Μερικές φορές το ξύλο που επιλέγεται γι’ αυτόν το σκοπό είναι η ιτιά, επειδή είναι ελαφριά και λυγίζει εύκολα όταν μουλιάσει στο νερό.

Η ράχη: Στη συνέχεια, ο τεχνίτης αρχίζει την κατεργασία της ράχης, η οποία είναι από ροδόξυλο βραζιλιανής προέλευσης. Οι περισσότεροι τεχνίτες προτιμούν να χρησιμοποιούν για τη ράχη κάποιο ξύλο που να ταιριάζει όσο γίνεται με το χρώμα και τις ίνες των πλευρών. Ακούστε προσεκτικά καθώς ο τεχνίτης λεπταίνει λίγο τη ράχη, την κρατάει στα χέρια του και δοκιμάζει τη σκληρότητά της λυγίζοντάς την, τη χτυπάει και ακούει τον ήχο της, και στη συνέχεια τη λεπταίνει λίγο ακόμη. Όταν το ξύλο έχει λεπτύνει αρκετά, ο ήχος μοιάζει μ’ αυτόν που βγαίνει όταν χτυπήσουμε ένα φύλλο μετάλλου. Κατόπιν ο τεχνίτης κολλάει τις τρεις σταυρωτές μπάρες. Αυτές κατασκευάζονται συνήθως από ερυθρελάτη ή μαόνι, τα οποία προτιμούνται για την αντοχή τους, το μικρό τους βάρος και τη σταθερότητα που παρουσιάζουν στις διακυμάνσεις της υγρασίας. Η αντοχή τους είναι ζωτικής σημασίας, εφόσον η ράχη είναι τόσο λεπτή. Στο επόμενο στάδιο, γίνεται η συγκόλληση της ράχης ακριβώς όπως είχε γίνει και στο καπάκι.

Τώρα αρχίζει να μοιάζει με κιθάρα. Ο τεχνίτης άφησε επίτηδες το καπάκι και τη ράχη λίγο μεγαλύτερα από το κανονικό, κι έτσι τώρα τα κόβει δίνοντάς τους το τελικό σχήμα. Για να προστατεύονται τα άκρα της κιθάρας, κολλάει λεπτές λωρίδες ξύλου γύρω από τις άκρες του καπακιού και της ράχης. Συνήθως γι’ αυτόν το σκοπό επιλέγεται το ροδόξυλο λόγω της ομορφιάς του και της αντοχής του.

Εκεί που Αρχίζει η Μουσική

Η ταστιέρα και ο καβαλάρης: Τώρα μένει να κολληθεί μόνο η ταστιέρα που είναι εβένινη και ο καβαλάρης που είναι από ροδόξυλο. Ο τεχνίτης λεπταίνει την ταστιέρα ώσπου να γίνει το πάχος της 6 χιλιοστά και την πριονίζει δίνοντάς της την τελική της μορφή. Έπειτα τοποθετεί τα μεταλλικά τάστα στις εγκοπές που έχουν γίνει πάνω στην ταστιέρα ανά επακριβώς καθορισμένα διαστήματα. Η θέση των διαστημάτων καθορίζεται από ένα μαθηματικό τύπο, και η ακρίβεια στην τοποθέτησή τους είναι ζωτικής σημασίας. Αν τοποθετηθούν λανθασμένα, το αφτί θα συλλάβει αμέσως το λάθος και η κιθάρα θα είναι άχρηστη. Ο τεχνίτης λοιπόν κολλάει την ταστιέρα στον ημιτελή βραχίονα και αρχίζει την επεξεργασία του τελευταίου σπουδαίου τμήματος, του καβαλάρη.

Ο καβαλάρης είναι ένα μικρό κομμάτι από ροδόξυλο, κολλημένο πάνω στο αρμονικό τραπέζι, και σ’ αυτόν δένονται οι χορδές. Η θέση του είναι εξίσου σπουδαία με τον καθορισμό των διαστημάτων ανάμεσα στα τάστα και ορίζεται από τον ίδιο μαθηματικό τύπο. Όχι, ο τεχνίτης που παρακολουθούμε δεν κάνει τον υπολογισμό αυτό για κάθε κιθάρα που φτιάχνει. Απλούστατα κατασκευάζει όλες τις κιθάρες στο ίδιο μέγεθος και χρησιμοποιεί σε καθεμιά απ’ αυτές τα ίδια διαστήματα. Η μέθοδος συγκόλλησης του καβαλάρη έχει μεγάλη σημασία. Μερικοί κιθαρίστες είχαν μια δυσάρεστη εμπειρία—ξεκόλλησε ο καβαλάρης της κιθάρας τους! Πράγμα καθόλου παράξενο, αν σκεφτεί κανείς ότι οι τεντωμένες χορδές της κιθάρας μπορούν να ασκήσουν δύναμη που ξεπερνάει τα 45 κιλά, στην οποία πρέπει να προσθέσει κανείς τη δύναμη που παράγεται από τις δονήσεις των χορδών.

Λουστράρισμα

Αλλά σαν να βιαστήκαμε λίγο. Θυμάστε τον ημιτελή βραχίονα; Ο τεχνίτης πρέπει να τον σκαλίσει για να του δώσει το τελικό του σχήμα. Ο ίδιος εξηγεί: «Σ’ αυτό το στάδιο, θέλω να είναι παρών ο μελλοντικός ιδιοκτήτης της κιθάρας για να εγκρίνει το σχήμα του βραχίονα, επειδή ένας καλός κιθαρίστας μπορεί να αντιληφθεί διαφορά ενός χιλιοστού στο πάχος!»

Η κιθάρα μας είναι τώρα σχεδόν έτοιμη. Απομένει μόνο το τελικό καθάρισμα και η λείανση με γυαλόχαρτο. Μόλις ο τεχνίτης δει ότι το έργο του είναι αρκετά λείο και έχει το σωστό σχήμα, το περνάει μ’ ένα βερνίκι που προστατεύει την κιθάρα.

Οι τεχνίτες που κατασκευάζουν έγχορδα έχουν διάφορες απόψεις σχετικά με το ποιο είναι το καλύτερο βερνίκι για την κιθάρα. Ωστόσο, οι περισσότεροι τεχνίτες σήμερα χρησιμοποιούν ένα ψεκαζόμενο βερνίκι που στεγνώνει γρήγορα. Αφού γίνει το λουστράρισμα με το βερνίκι, το όργανο είναι έτοιμο για να παίξει κανείς σε δυο εβδομάδες. Ποιες μέθοδοι λουστραρίσματος έχουν το καλύτερο ηχητικό αποτέλεσμα για την κιθάρα; Ο φίλος μας απαντάει: «Οι απόψεις διαφέρουν, αλλά πολλές από τις παλιές καλές ισπανικές κιθάρες είχαν λουστραριστεί με γαλλικό βερνίκι. Ωστόσο, μ’ αυτό το βερνίκι, το λουστράρισμα πρέπει να γίνεται κάθε πέντε περίπου χρόνια».

Επιτέλους Μουσική!

Ο ενθουσιασμός μας κορυφώνεται καθώς φτάνει η ώρα της αλήθειας! Οι χορδές δένονται από τη μια μεριά στον καβαλάρη και από την άλλη στα κλειδιά που βρίσκονται στην κεφαλή της κιθάρας. Τελικά έρχεται η ώρα για τη δοκιμή του ήχου. Οι χορδές παύουν να χαλαρώνουν και παραμένουν σωστά κουρδισμένες, δίνοντας τις σωστές νότες. Επιτέλους, έπειτα από μια μακρά διαδικασία που απαίτησε υπομονή, έχουμε στα χέρια μας μια κιθάρα!

Αλλά δεν είναι ακόμη έτοιμη για επαγγελματική χρήση. Ο τεχνίτης εξηγεί: «Συνήθως για να φτάσει μια καινούρια κιθάρα στο ζενίθ της απόδοσής της πρέπει προηγουμένως να έχει χρησιμοποιηθεί περίπου έξι μήνες. Γενικά, μπορεί κανείς να καταλάβει πολλά για τις δυνατότητες της κιθάρας λίγο καιρό μετά την ολοκλήρωσή της. Έχουν οι χαμηλές νότες ήχο γεμάτο και βαθύ; Κουδουνίζουν οι ψιλές νότες σαν μικρές, γυάλινες καμπάνες; Ακούγεται ο ήχος της κιθάρας ισορροπημένος ανεξάρτητα από το σημείο της ταστιέρας στο οποίο παίζουμε; Η ποιότητα των ήχων που θα παράγει ο μουσικός θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από την επιδεξιότητα που είχε ο τεχνίτης σε ό,τι αφορά την επιλογή των καλύτερων υλικών και τη συναρμολόγησή τους με τρόπο που να μεγιστοποιεί όλες τις δυνατότητές τους».

Την επόμενη φορά, λοιπόν, που θα ακούτε γοητευμένοι κάποιο βιρτουόζο κιθαρίστα, θυμηθείτε ότι ο ήχος που παράγει η κιθάρα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την κατασκευή της, δηλαδή από την επιλογή των υλικών και την επιδεξιότητα του τεχνίτη.—Από συνεργάτη.

[Εικόνες στη σελίδα 15]

Αριστερά: Το ξύλο από το οποίο κατασκευάζονται τα δυο μισά του αρμονικού τραπεζιού

Δεξιά: Τοποθετείται ο ρόδακας και διαμορφώνονται οι πλευρές

[Εικόνες στη σελίδα 16]

Πάνω: Τοποθετούνται οι μπάρες στο καπάκι του ηχείου

Κάτω: Τοποθετούνται οι σφιχτήρες στις πλευρές

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Τοποθετούνται τα τάστα στο βραχίονα