Χημικές Ουσίες—Φίλος και Εχθρός;

ΠΑΙΡΝΟΥΜΕ πολλές αποφάσεις στη ζωή ζυγίζοντας τα υπέρ και τα κατά. Παραδείγματος χάρη, πολλοί άνθρωποι αγοράζουν αυτοκίνητο για τις ευκολίες που προσφέρει. Αλλά, παρά τις ευκολίες αυτές, πρέπει να υπολογίσουν το κόστος που συνεπάγεται η ιδιοκτησία του αυτοκινήτου—τα ασφάλιστρα, τα τέλη κυκλοφορίας, την απώλεια της αξίας του λόγω παλαιότητας—καθώς και το κόστος συντήρησής του. Πρέπει επίσης να λάβουν υπόψη τους τον κίνδυνο τραυματισμού ή θανάτου εξαιτίας κάποιου ατυχήματος. Το ίδιο ισχύει σε μεγάλο βαθμό και με τις συνθετικές χημικές ουσίες—πρέπει κανείς να ζυγίζει τα υπέρ και τα κατά. Πάρτε για παράδειγμα τη χημική ουσία που ονομάζεται MTBE (μεθυλο-τριτοταγής βουτυλαιθέρας), ένα πρόσθετο καυσίμων το οποίο ενισχύει την καύση και περικόπτει τις εκπομπές καυσαερίων από τα οχήματα.

Κατά ένα μέρος, χάρη στο MTBE ο αέρας σε πολλές πόλεις των Ηνωμένων Πολιτειών είναι πιο καθαρός από όσο ήταν εδώ και χρόνια. Αλλά ο καθαρότερος αέρας «έχει το τίμημά του», αναφέρει το περιοδικό Νέος Επιστήμονας (New Scientist). Αυτό συμβαίνει επειδή το MTBE είναι ενδεχομένως καρκινογόνος ουσία και έχει διαρρεύσει από δεκάδες χιλιάδες υπόγειες δεξαμενές βενζίνης μολύνοντας συχνά τα υπόγεια ύδατα. Ως αποτέλεσμα, μια πόλη πρέπει τώρα να προμηθεύεται το 82 τοις εκατό του νερού της από αλλού, πράγμα που κοστίζει 3,5 εκατομμύρια δολάρια (περ. 1 δισ. δρχ.) το χρόνο! Το ίδιο περιοδικό λέει ότι αυτή η καταστροφή «θα μπορούσε να εξελιχθεί σε μια από τις σοβαρότερες περιπτώσεις μόλυνσης των υπόγειων υδάτων οι οποίες παρουσιάστηκαν στις Η.Π.Α. εδώ και χρόνια».

Ορισμένες χημικές ουσίες έχουν απαγορευτεί και έχουν αποσυρθεί εντελώς από την αγορά εξαιτίας της βλάβης που προκαλούν στο περιβάλλον και στην υγεία. “Αλλά γιατί”, ίσως ρωτήσετε, “συμβαίνει αυτό; Δεν ελέγχεται επισταμένα η τοξικότητα όλων των νέων χημικών ουσιών προτού αυτές τεθούν σε κυκλοφορία;”

Προβλήματα με τις Τοξικολογικές Εξετάσεις

Στην πραγματικότητα, οι έλεγχοι της τοξικότητας των χημικών ουσιών είναι ένα μείγμα επιστήμης και εικασιών. «Οι ειδικοί που καλούνται να εκτιμήσουν τους κινδύνους δεν ξέρουν πώς να καθορίσουν με ακρίβεια τα όρια μεταξύ “ασφαλούς” και “επισφαλούς” έκθεσης σε οποιαδήποτε χημική ουσία», λέει ο Τζόζεφ Β. Ρόντρικς στο βιβλίο του Υπολογισμένοι Κίνδυνοι (Calculated Risks). Αυτό αληθεύει ακόμη και για τα φάρμακα, πολλά από τα οποία παρασκευάζονται συνθετικά. «Ακόμη και ο πιο προσεκτικός έλεγχος», λέει Η Παγκόσμια Εγκυκλοπαίδεια του Βιβλίου (The World Book Encyclopedia), «δεν μπορεί να καταδείξει πάντα την πιθανότητα που υπάρχει να παρουσιάσει ένα φάρμακο κάποια απροσδόκητη παρενέργεια».

Τα εργαστήρια έχουν εγγενείς περιορισμούς. Λόγου χάρη, δεν μπορούν να αναπαραγάγουν επακριβώς τη συμπεριφορά που θα έχει μια χημική ουσία στον πολυποίκιλο και περίπλοκο εξωτερικό κόσμο. Ο κόσμος έξω από το εργαστήριο βρίθει από εκατοντάδες, ίσως και χιλιάδες, διαφορετικές συνθετικές χημικές ουσίες, πολλές από τις οποίες μπορούν να αλληλεπιδράσουν μεταξύ τους καθώς και με τα έμβια όντα. Μερικές από αυτές τις χημικές ουσίες είναι ακίνδυνες από μόνες τους, αλλά αν ενωθούν, έξω από τα σώματά μας ή μέσα σε αυτά, μπορούν να παραγάγουν καινούριες, τοξικές ενώσεις. Ορισμένες χημικές ουσίες γίνονται τοξικές, ακόμη και καρκινογόνες, μόνο αφότου υποστούν επεξεργασία από το μεταβολισμό του σώματος.

Πώς μπορούν να καθορίσουν οι ειδικοί που καλούνται να εκτιμήσουν τους κινδύνους αν μια χημική ουσία είναι ασφαλής, εφόσον υπάρχουν τόσες δυσκολίες; Η καθιερωμένη μέθοδος συνίσταται στο να χορηγείται μια υπολογισμένη δόση της χημικής ουσίας σε πειραματόζωα και στη συνέχεια να γίνεται προσπάθεια να εφαρμοστούν τα αποτελέσματα στους ανθρώπους. Είναι αυτή η μέθοδος πάντα αξιόπιστη;

Είναι Αξιόπιστες οι Δοκιμές σε Ζώα;

Εκτός από τα ηθικά ζητήματα που εγείρονται σχετικά με την κακομεταχείριση των ζώων, οι δοκιμές τοξικότητας σε ζώα εγείρουν και άλλα ερωτήματα. Λόγου χάρη, διαφορετικά ζώα αντιδρούν πολλές φορές τελείως διαφορετικά στις χημικές ουσίες. Μια μικρή δόση διοξίνης, η οποία είναι πολύ τοξική, σκοτώνει ένα θηλυκό ινδικό χοιρίδιο, αλλά αυτή η δόση πρέπει να αυξηθεί 5.000 φορές για να σκοτώσει ένα χάμστερ! Ακόμη και είδη που συγγενεύουν στενά, όπως οι αρουραίοι και τα ποντίκια, αντιδρούν διαφορετικά σε πολλές χημικές ουσίες.

Αν, λοιπόν, η αντίδραση ενός είδους ζώου δεν αποτελεί βέβαιη ένδειξη για την αντίδραση κάποιου άλλου είδους, πόσο σίγουροι μπορούν να είναι οι ερευνητές ότι μια συγκεκριμένη χημική ουσία θα γίνει ανεκτή χωρίς προβλήματα από τους ανθρώπους; Η αλήθεια είναι ότι δεν μπορούν να είναι απόλυτα σίγουροι.

Το έργο των χημικών είναι οπωσδήποτε δύσκολο. Πρέπει να ικανοποιούν τους ανθρώπους που θέλουν τα παρασκευάσματά τους, να κατευνάζουν εκείνους που ανησυχούν για την ευημερία των ζώων και να καθησυχάζουν τη δική τους συνείδηση σε σχέση με την ασφάλεια των προϊόντων τους. Για αυτούς τους λόγους, ορισμένα εργαστήρια πειραματίζονται τώρα δοκιμάζοντας τις χημικές ουσίες σε καλλιέργειες ανθρώπινων κυττάρων. Μόνο ο χρόνος θα δείξει, όμως, αν κάτι τέτοιο καθιστά δυνατή την παροχή αξιόπιστων εγγυήσεων όσον αφορά την ασφάλεια.

Όταν Αποτυχαίνουν οι Εργαστηριακοί Έλεγχοι

Το παρασιτοκτόνο DDT, το οποίο βρίσκεται ακόμη ευρέως στο περιβάλλον, αποτελεί παράδειγμα χημικής ουσίας που εσφαλμένα χαρακτηρίστηκε ασφαλής όταν τέθηκε για πρώτη φορά σε κυκλοφορία. Αργότερα, οι επιστήμονες έμαθαν ότι το DDT έχει την τάση να παραμένει στους οργανισμούς για μεγάλο διάστημα, πράγμα που ισχύει και για άλλες ουσίες οι οποίες ενδεχομένως είναι τοξικές. Ποιες είναι οι τραγικές συνέπειες αυτού του γεγονότος; Η τροφική αλυσίδα, η οποία αποτελείται από εκατομμύρια μικροσκοπικά πλάσματα, στη συνέχεια από τα ψάρια και τελικά από τα πουλιά, τις αρκούδες, τις ενυδρίδες και τα λοιπά, γίνεται μια ζωντανή χοάνη, μέσω της οποίας οι τοξίνες συγκεντρώνονται στους τελικούς καταναλωτές. Σε κάποια περίπτωση, ένας πληθυσμός από βουτηχτάρες, κάποιο είδος υδρόβιων πουλιών, δεν μπόρεσε να εκκολάψει ούτε ένα πουλάκι επί δέκα και πλέον χρόνια!

Αυτές οι βιολογικές χοάνες είναι τόσο αποτελεσματικές ώστε μερικές χημικές ουσίες, οι οποίες μόλις και μετά βίας ανιχνεύονται στο νερό, παρουσιάζουν απίστευτα υψηλές συγκεντρώσεις στους τελικούς καταναλωτές. Κλασικό παράδειγμα είναι οι φάλαινες μπελούγκα που ζουν στον ποταμό Σεν Λοράν της Βόρειας Αμερικής. Τα τοξικά τους επίπεδα είναι τόσο υψηλά ώστε, όταν πεθαίνουν, πρέπει να έχουν την ίδια αντιμετώπιση με τα επικίνδυνα απόβλητα!

Έχει διαπιστωθεί ότι ορισμένες χημικές ουσίες που υπάρχουν σε πολλά ζώα μεταμφιέζονται σε ορμόνες. Και μόνο πρόσφατα άρχισαν να ανακαλύπτουν οι επιστήμονες την ύπουλη τοξική επίδραση που μπορούν να έχουν αυτές οι χημικές ουσίες.

Χημικές Ουσίες που Μιμούνται τις Ορμόνες

Οι ορμόνες είναι σημαντικοί χημικοί αγγελιοφόροι στο σώμα. Μεταφέρονται μέσω της κυκλοφορίας του αίματός μας σε άλλα μέρη του σώματός μας, όπου είτε διεγείρουν είτε καταστέλλουν κάποια λειτουργία, όπως τη σωματική ανάπτυξη ή τους κύκλους της αναπαραγωγής. Είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι, σύμφωνα με όσα δηλώνει ένα έντυπο που εξέδωσε πρόσφατα η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (WHO), «ένας ταχύτατα αυξανόμενος όγκος επιστημονικών αποδείξεων» πιστοποιεί πως ορισμένες συνθετικές χημικές ουσίες, όταν εισέρχονται στο σώμα, παρεμποδίζουν το έργο των ορμονών είτε με το να τις μιμούνται με επιβλαβή τρόπο είτε με το να τις δεσμεύουν.

Στις εν λόγω χημικές ουσίες συγκαταλέγονται τα PCB,a οι διοξίνες, τα φουράνια και μερικά παρασιτοκτόνα, στα οποία περιλαμβάνονται τα υπολείμματα του DDT. Αυτές οι χημικές ουσίες, που ονομάζονται ενδοκρινικοί απορρυθμιστές, μπορούν να απορρυθμίζουν τις φυσιολογικές λειτουργίες του ενδοκρινικού συστήματος του σώματος, το οποίο είναι η πηγή των ορμονών.

Μια ορμόνη που μιμούνται αυτές οι χημικές ουσίες είναι το οιστρογόνο, η ορμόνη του θηλυκού φύλου. Κάποια μελέτη που δημοσιεύτηκε στο ιατρικό περιοδικό Παιδιατρική (Pediatrics) υποδεικνύει ότι η όλο και συχνότερη εμφάνιση πρόωρης ήβης σε πολλά κορίτσια θα μπορούσε να σχετίζεται με προϊόντα περιποίησης μαλλιών που περιέχουν οιστρογόνο, καθώς και με χημικές ουσίες του περιβάλλοντος οι οποίες μιμούνται το οιστρογόνο.

Η έκθεση ενός αρσενικού όντος σε ορισμένες χημικές ουσίες, σε εποχή κρίσιμη για την ανάπτυξή του, μπορεί να έχει δυσμενείς επιδράσεις. «Διάφορα πειράματα έχουν δείξει», λέει μια έκθεση στο περιοδικό Ντισκάβερ (Discover), «ότι η επαφή με PCB σε κάποια συγκεκριμένη στιγμή στη διάρκεια της ανάπτυξής τους μπορεί να μετατρέψει τις αρσενικές χελώνες και τους αρσενικούς αλλιγάτορες σε θηλυκά ή ερμαφρόδιτα ζώα».

Επιπρόσθετα, οι χημικές τοξίνες καταστέλλουν το ανοσολογικό σύστημα, αφήνοντας τα ζώα πιο ευάλωτα στις ιογενείς λοιμώξεις. Πράγματι, οι ιογενείς λοιμώξεις φαίνεται ότι εξαπλώνονται ευρύτερα και ταχύτερα από ποτέ άλλοτε, ιδιαίτερα μεταξύ των ζώων που βρίσκονται ψηλά στην τροφική αλυσίδα, όπως είναι τα δελφίνια και τα θαλασσοπούλια.

Σε σχέση με τους ανθρώπους, τα παιδιά είναι εκείνα που επηρεάζονται περισσότερο από τις χημικές ουσίες οι οποίες μιμούνται τις ορμόνες. Πριν από μερικά χρόνια, στην Ιαπωνία, παιδιά που γεννήθηκαν από γυναίκες οι οποίες είχαν καταναλώσει ρυζέλαιο μολυσμένο από PCB «έπασχαν από καθυστέρηση της φυσικής και της διανοητικής ανάπτυξης, αντιμετώπιζαν προβλήματα συμπεριφοράς όπως είναι η μειωμένη κινητική δραστηριότητα και η υπερκινητικότητα, είχαν αφύσικα μικρό πέος και ο δείκτης νοημοσύνης τους ήταν πέντε βαθμούς κάτω από το μέσο όρο», αναφέρει το περιοδικό Ντισκάβερ. Εξετάσεις που έγιναν στην Ολλανδία και στη Βόρεια Αμερική σε παιδιά τα οποία είχαν εκτεθεί σε υψηλά επίπεδα PCB έδειξαν παρόμοιες δυσμενείς επιδράσεις στη φυσική και στη διανοητική τους ανάπτυξη.

Σχετική με αυτές τις χημικές ουσίες, αναφέρει η WHO, ίσως να είναι και η αύξηση που παρουσιάζουν μεταξύ αντρών και γυναικών οι «ορμονικά ευαίσθητοι» καρκίνοι, όπως ο καρκίνος του μαστού, του όρχεος και του προστάτη. Εκτός από αυτό, σε αρκετές χώρες, η αποδεδειγμένα συνεχιζόμενη μείωση της κατά μέσο όρο περιεκτικότητας του σπέρματος των αντρών σε σπερματοζωάρια, καθώς και της ποιότητας του σπέρματος, μπορεί να σχετίζεται με την αυξημένη χρήση χημικών ουσιών. Σε ορισμένες χώρες, η κατά μέσο όρο περιεκτικότητα του σπέρματος σε σπερματοζωάρια έχει σχεδόν υποδιπλασιαστεί μέσα σε 50 χρόνια!

Στο προηγούμενο άρθρο παρατέθηκαν τα λόγια κάποιας γιατρού, σύμφωνα με την οποία είμαστε «μια πειραματική γενιά». Φαίνεται ότι έχει δίκιο. Βέβαια, είναι αλήθεια ότι πολλά από τα χημικά μας παρασκευάσματα αποδείχτηκαν επωφελή, αλλά δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για άλλα. Είναι σοφό, λοιπόν, να αποφεύγουμε την περιττή έκθεση σε χημικές ουσίες που μπορούν να μας βλάψουν. Προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι πολλές από αυτές μπορεί να βρίσκονται μέσα στα σπίτια μας. Το επόμενο άρθρο μας εξετάζει τι μπορούμε να κάνουμε για να προστατευτούμε από ενδεχομένως επικίνδυνες χημικές ουσίες.

[Υποσημειώσεις]

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Αυτές οι φάλαινες είναι τόσο τοξικές που, όταν πεθαίνουν, θεωρούνται επικίνδυνα απόβλητα

[Ευχαριστίες]

©George Holton, The National Audubon Society Collection/PR