Η Ξεχασμένη Δόξα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας

ΣΕ ΜΕΡΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ, Η ΛΕΞΗ «ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ» ΥΠΟΝΟΕΙ ΡΑΔΙΟΥΡΓΙΑ, ΜΥΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΔΟΛΙΟΤΗΤΑ. ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ, ΩΣΤΟΣΟ, ΛΙΓΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΓΝΩΡΙΖΟΥΝ ΟΤΙ ΑΥΤΟ ΤΟ ΕΠΙΘΕΤΟ ΑΝΑΦΕΡΟΤΑΝ ΣΕ ΕΝΑ ΤΕΡΑΣΤΙΟ ΚΡΑΤΟΣ ΠΟΥ ΑΚΜΑΖΕ ΕΠΙ ΣΧΕΔΟΝ 12 ΑΙΩΝΕΣ.

ΑΠΟ τον Καύκασο μέχρι τον Ατλαντικό, από την Κριμαία μέχρι το Σινά, από το Δούναβη μέχρι τη Σαχάρα​—αυτή ήταν η επικράτεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας όταν βρισκόταν στην ακμή της. Πολλοί ιστορικοί λένε ότι διήρκεσε από τον 4ο ως το 15ο αιώνα Κ.Χ. Ήταν μια αυτοκρατορία που δεν διατήρησε απλώς τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό, αλλά επίσης έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση της αποκαλούμενης Χριστιανοσύνης. Ήταν εκείνη που δημιούργησε και συστηματοποίησε τις πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές δομές οι οποίες έχουν παραμείνει ζωντανές μέχρι σήμερα.

Εντούτοις, αυτή η ισχυρή αυτοκρατορία είχε ένα αξιοσημείωτα λιτό ξεκίνημα. Ιστορικά, η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν η συνέχιση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή. Η ημερομηνία της γέννησής της παραμένει αντικείμενο αντιλογίας. Κάποιοι ιστορικοί πιστεύουν ότι ο πρώτος αυτοκράτορας του Βυζαντίου ήταν ο Διοκλητιανός (περ. 245–περ. 316 Κ.Χ.), άλλοι ότι ήταν ο Κωνσταντίνος ο Μέγας (περ. 275-337 Κ.Χ.), ενώ άλλοι ότι ήταν ο Ιουστινιανός Α΄ (483-565 Κ.Χ.). Οι περισσότεροι, όμως, συμφωνούν ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία άρχισε να αποκτά δική της υπόσταση όταν ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος μετέφερε την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας του από τη Ρώμη στο Βυζάντιο το 330 Κ.Χ. Μετονόμασε την πόλη δίνοντάς της το όνομά του​—Κωνσταντινούπολη.

Είναι ενδιαφέρον ότι ούτε οι άρχοντες ούτε οι πολίτες της αυτοκρατορίας αυτοαποκλήθηκαν ποτέ Βυζαντινοί. Εκείνοι θεωρούσαν τους εαυτούς τους Ρωμαίους. Ο όρος «βυζαντινός» χρησιμοποιήθηκε μετά το 14ο αιώνα.

Περίλαμπρη Πρωτεύουσα

Κάποιος ιστορικός περιγράφει την αρχαία Κωνσταντινούπολη ως «πλούσια σε φήμη και ακόμη πλουσιότερη σε αποκτήματα». Εφόσον βρισκόταν στο σταυροδρόμι που ενώνει την Ευρώπη με την Ασία​—στον Πορθμό του Βοσπόρου—​η Κωνσταντινούπολη δέσποζε πάνω σε μια εξαιρετικά προστατευόμενη χερσόνησο και σε ένα ασφαλές λιμάνι, τον Κεράτιο Κόλπο. Το 657 Π.Κ.Χ., οι Έλληνες άποικοι ονόμασαν την περιοχή Βυζάντιο από το όνομα του θρυλικού τους ηγέτη, του Βύζαντος. Πάνω από δέκα αιώνες αργότερα, αυτή η πόλη θεωρούνταν η Νέα Ρώμη, στην οποία κατοικούσαν μισό εκατομμύριο άνθρωποι στις μέρες της δόξας της, ανάμεσα στον 6ο και στον 11ο αιώνα Κ.Χ.

Αυτή η μεγαλούπολη, η οποία ήταν σημαντικό σταυροδρόμι των εμπορικών οδών του κόσμου, ενέπνεε δέος στους επισκέπτες από τη Δύση. Το λιμάνι της ήταν γεμάτο σκάφη. Οι αγορές της πρόσφεραν μετάξι, γούνες, πολύτιμες πέτρες, αρωματικά ξύλα, λαξευμένο ελεφαντόδοντο, χρυσό, ασήμι, επισμαλτωμένα κοσμήματα και μπαχαρικά. Εύλογα, οι άλλες δυνάμεις φθονούσαν την Κωνσταντινούπολη, γι’ αυτό και προσπάθησαν επανειλημμένα να διαρρήξουν τα τείχη της. Πριν από την Οθωμανική κατάκτηση το 1453, μόνο μια φορά κατάφεραν να την κυριεύσουν επιδρομείς​—συγκεκριμένα οι «Χριστιανοί» της Τέταρτης Σταυροφορίας. «Από καταβολής κόσμου κανένας δεν είδε ούτε κέρδισε έναν τόσο μεγάλο θησαυρό», αναφώνησε ο σταυροφόρος Ροβέρτος ντε Κλαρί.

Κληρονομιά που Διαρκεί

Όσο απίστευτο και αν φαίνεται, η κυβέρνηση, οι νόμοι, οι θρησκευτικές απόψεις και η τελετουργική μεγαλοπρέπεια του Βυζαντίου εξακολουθούν να επηρεάζουν τη ζωή δισεκατομμυρίων ανθρώπων σήμερα. Λόγου χάρη, η περίφημη συλλογή των νομικών αρχών του Ιουστινιανού που ονομάζεται Σώμα Αστικού Δικαίου (Corpus Juris Civilis) αποτέλεσε το θεμέλιο του ρωμαϊκού δικαίου που ισχύει στην ηπειρωτική Ευρώπη σήμερα. Μέσω του Ναπολεόντειου Κώδικα, οι βυζαντινές νομικές αρχές μεταφέρθηκαν στη Λατινική Αμερική και σε άλλες χώρες, όπου ακόμη ασκούν επιρροή.

Επιπρόσθετα, οι αρχιτέκτονες του Βυζαντίου έμαθαν πώς να τοποθετούν έναν μεγάλο τρούλο πάνω σε τετράγωνο πλαίσιο​—τεχνοτροπία που εξαπλώθηκε μέχρι τη Ρωσία. Μερικοί μάλιστα ισχυρίζονται ότι οι κάτοικοι του Βυζαντίου ήταν εκείνοι που διέδωσαν τη χρήση πιρουνιών στο τραπέζι. Τον 11ο αιώνα, στη Βενετία, όταν κάποια πριγκίπισσα του Βυζαντίου χρησιμοποίησε πιρούνι με δύο δόντια αντί να τρώει με τα δάχτυλά της, οι παρευρισκόμενοι έμειναν έκπληκτοι! Αιώνες αργότερα, ωστόσο, το πιρούνι άρχισε να κερδίζει έδαφος ανάμεσα στους πλουσίους. Οι πάπες της Ρώμης επίσης παραδόθηκαν στην επιρροή του Βυζαντίου, φορώντας τιάρα σύμφωνα με το υπόδειγμα του Βυζαντινού αυτοκράτορα. Παρόμοια, οι μονάρχες της Αγγλίας αντέγραψαν τη σφαίρα και το σκήπτρο του αυτοκράτορα.

Νόμος και Τάξη

Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία άφησε επίσης πίσω της ένα εκπληκτικό σύνολο κυβερνητικών κανονισμών. Για παράδειγμα, οι φτωχοί προσλαμβάνονταν στα κρατικά αρτοποιεία και στους κήπους των αγορών. «Η απραξία οδηγεί στο έγκλημα», πίστευε ο Αυτοκράτορας Λέων Γ΄ (περ. 675-741 Κ.Χ.). Επειδή επικρατούσε η άποψη ότι η μέθη οδηγούσε σε ταραχές και εξεγέρσεις, οι ταβέρνες έκλειναν στις 8:00 μ.μ. Σύμφωνα με το περιοδικό Νάσιοναλ Τζεογκράφικ (National Geographic), «η αιμομειξία, η ανθρωποκτονία, η κατασκευή ή πώληση πορφύρας σε ιδιωτική βάση (η οποία προοριζόταν μόνο για τους βασιλιάδες) ή η διδασκαλία της ναυπηγικής σε εχθρούς μπορούσε να επισύρει την ποινή του αποκεφαλισμού, του ανασκολοπισμού​—ή του πνιγμού μέσα σε σάκο μαζί με ένα γουρούνι, έναν κόκορα, μια οχιά και έναν πίθηκο. Αν κάποιος παντοπώλης έκλεβε στο ζύγι, του έκοβαν το χέρι. Τους εμπρηστές τούς έκαιγαν».

Είναι ενδιαφέρον ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία παρείχε επίσης στους πολίτες φροντίδα εφ’ όρου ζωής η οποία έμοιαζε πολύ με αυτήν που παρέχει το σημερινό κράτος πρόνοιας. Οι αυτοκράτορες και οι πλούσιοι πολίτες κατέβαλλαν μεγάλες προσπάθειες χρηματοδοτώντας νοσοκομεία, πτωχοκομεία και ορφανοτροφεία. Υπήρχαν οίκοι για μετανοημένες πόρνες​—μερικές από τις οποίες έγιναν «αγίες»—​ακόμη και σωφρονιστήριο για παραστρατημένες αριστοκράτισσες.

Αυτοκρατορία Βασισμένη στο Εμπόριο

Αυτή η γενναιοδωρία αντανακλούσε την ευημερία που απολάμβανε η αυτοκρατορία. Το κράτος έλεγχε τις τιμές, τους μισθούς και τα ενοίκια. Κρατούσαν απόθεμα σιταριού για να αντισταθμίζουν τις φτωχές σοδειές. Αξιωματούχοι επιθεωρούσαν τα καταστήματα για να ελέγχουν τα μέτρα και τα σταθμά, τα λογιστικά βιβλία και την ποιότητα των εμπορευμάτων. Όσοι απέκρυπταν εμπορικά αγαθά, οι λαθρέμποροι, οι απατεώνες, οι παραχαράκτες και οι φοροφυγάδες αντιμετώπιζαν σοβαρή τιμωρία.

Ο ίδιος ο αυτοκράτορας ήταν ο πιο εξέχων έμπορος και κατασκευαστής στην αυτοκρατορία, έχοντας το μονοπώλιο στην κοπή νομισμάτων, στα όπλα και στα περίφημα πολυτελή αντικείμενα του Βυζαντίου. Ο Ιουστινιανός ίδρυσε τη φημισμένη βιοτεχνία μεταξιού της αυτοκρατορίας εισάγοντας παράνομα από την Κίνα αβγά μεταξοσκώληκα.

Αναπτύχθηκαν επίσης ασφαλιστικές και πιστωτικές υπηρεσίες. Οι τράπεζες ελέγχονταν εξονυχιστικά. Ο χρυσός σόλιδος, το νόμισμα που εισήγαγε ο Κωνσταντίνος, διατήρησε την αξία του επί δέκα αιώνες! Ήταν το πιο σταθερό νόμισμα της ιστορίας.

Η Αυλή του Βυζαντίου

Πώς, λοιπόν, κατέληξε η λέξη «βυζαντινός» να σχετίζεται με τη ραδιουργία, τη μυστικότητα και τη δολιότητα; Σύμφωνα με τον ιστορικό Γουίλιαμ Λέκι, πίσω από το αστραφτερό προσωπείο της αυλής του Βυζαντίου, διαπλεκόταν «μια επαναλαμβανόμενη ιστορία γεμάτη με ραδιουργίες ιερέων, ευνούχων και γυναικών, γεμάτη με δηλητηριάσεις, συνωμοσίες, απαράλλακτη αγνωμοσύνη, διαρκείς αδελφοκτονίες».

Ο συγγραφέας Μέρλι Σέβερι τονίζει: «Περικυκλωμένος από υποψήφιους σφετεριστές και δολοφόνους, κανένας αυτοκράτορας που στερούνταν ικανοτήτων δεν εξακολουθούσε να είναι ο αντιπρόσωπος του Θεού πάνω στη γη επί πολύ καιρό. Από τους 88 αυτοκράτορες, από τον Κωνσταντίνο Α΄ ως τον ΙΑ΄, 13 μπήκαν σε μοναστήρι. Τριάντα άλλοι πέθαναν με βίαιο τρόπο​—ύστερα από στέρηση τροφής, δηλητηρίαση, τύφλωση, ξυλοδαρμό, στραγγαλισμό, μαχαίρωμα, διαμελισμό, αποκεφαλισμό. Το κρανίο του Νικηφόρου Α΄ κατέληξε να γίνει επάργυρο κύπελλο με το οποίο ο Κρούμμος, ο ηγεμόνας των Βουλγάρων, έκανε πρόποση στους βογιάρους [ευγενείς] του».

Ακόμη και ο «αγιοποιημένος» Κωνσταντίνος ο Μέγας σκότωσε το μεγαλύτερο γιο του και έπνιξε τη σύζυγό του στο μπάνιο της. Η Αυτοκράτειρα Ειρήνη (περ. 752-803 Κ.Χ.) διακατεχόταν τόσο πολύ από το πάθος για τη διατήρηση της εξουσίας της ώστε τύφλωσε το γιο της και του πήρε τον τίτλο του αυτοκράτορα.

Η Πορεία προς την Πτώση

Δεν ήταν, όμως, η πολιτική ραδιουργία αυτό που οδήγησε στην πτώση της αυτοκρατορίας. Η ευρωπαϊκή Δύση άρχισε να μεταμορφώνεται με την Αναγέννηση, τη Μεταρρύθμιση και το Διαφωτισμό, καθώς και με την πρόοδο της επιστήμης. Από την άλλη πλευρά, στο Βυζάντιο οποιαδήποτε αλλαγή θεωρούνταν όχι μόνο αίρεση αλλά, τελικά, ακόμη και έγκλημα εναντίον του Κράτους.

Επιπρόσθετα, οι άνεμοι των πολιτικών αλλαγών άσκησαν καθοριστική επίδραση. Τον έβδομο αιώνα, ο Ισλαμισμός έθεσε υπό τον έλεγχό του την Αντιόχεια, την Ιερουσαλήμ και την Αλεξάνδρεια. Οι σλαβικές επιδρομές στα Βαλκάνια και οι κατακτήσεις των Λομβαρδών στην Ιταλία επέφεραν το διαχωρισμό της Ρώμης από την Κωνσταντινούπολη. Η Ρώμη, έχοντας χάσει την αυτοκρατορική υποστήριξη, ένωσε την τύχη της με την ανερχόμενη γερμανική Δύση. Η συρρικνούμενη αυτοκρατορία της Κωνσταντινούπολης γινόταν ολοένα και πιο ελληνική. Έπειτα, το 1054, ο Έλληνας Ορθόδοξος πατριάρχης και ο Ρωμαιοκαθολικός πάπας αφόρισαν ο ένας τον άλλον εξαιτίας θεολογικών διαφορών, προκαλώντας ένα σχίσμα ανάμεσα στην Ορθόδοξη και στην Καθολική εκκλησία το οποίο δεν έχει αποκατασταθεί μέχρι σήμερα.

Το έτος 1204 σήμανε μεγαλύτερες συμφορές για την αυτοκρατορία. Στις 12 Απριλίου, στρατεύματα της Τέταρτης Σταυροφορίας που κατευθύνονταν προς την Ιερουσαλήμ διέπραξαν, σύμφωνα με τον ιστορικό Σερ Στίβεν Ράνσιμαν, «το μεγαλύτερο έγκλημα της ιστορίας»​—λεηλάτησαν την Κωνσταντινούπολη. Καίγοντας, λαφυραγωγώντας και βιάζοντας στο όνομα του Χριστού, οι σταυροφόροι κατέστρεψαν την πόλη και μετέφεραν τα λάφυρά τους στη Βενετία, στο Παρίσι, στο Τορίνο και σε άλλα κέντρα της Δύσης.

Πέρασαν πάνω από 50 χρόνια μέχρι να ανακτηθεί τελικά η Κωνσταντινούπολη. Η αυτοκρατορία είχε γίνει πια μια απλή σκιά του παλιού της εαυτού. Οι Βενετοί και οι Γενοβέζοι ασκούσαν ασφυκτικό έλεγχο στο εμπόριό της. Και προτού περάσει πολύς καιρός η Βυζαντινή Αυτοκρατορία άρχισε να δέχεται πιέσεις από τους Ισλαμιστές Οθωμανούς.

Αυτή η πίεση οδήγησε στον αναπόφευκτο θάνατο της αυτοκρατορίας. Στις 11 Απριλίου 1453, ο Σουλτάνος Μωάμεθ Β΄ πολιόρκησε την πρωτεύουσα, αναπτύσσοντας 100.000 άντρες και έναν ισχυρό στόλο. Οι λιγοστοί υπερασπιστές της Κωνσταντινούπολης, μόλις 8.000, άντεξαν εφτά εβδομάδες. Ύστερα, στις 28 Μαΐου, οι εισβολείς εισχώρησαν από μια μικρή πύλη που δεν φυλασσόταν καλά στην τάφρο της πόλης. Ως την επόμενη ημέρα, η πρωτεύουσα είχε περιέλθει σε άλλα χέρια. Ο Μωάμεθ​—κατακτητής πλέον—​λέγεται ότι έκλαψε και θρήνησε: «Τι θαυμάσια πόλη λεηλατήσαμε και καταστρέψαμε!» Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία είχε πέσει. Αλλά η επιρροή της παραμένει μέχρι σήμερα.

[Πλαίσιο/Εικόνες στη σελίδα 13]

Η ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ΚΑΙ Η ΑΓΙΑ ΓΡΑΦΗ

Ο μοναχισμός ήταν μία από τις πιο ισχυρές θρησκευτικές τάσεις στην αυτοκρατορία. Τα μοναστήρια ήταν κέντρα αντιγραφής και διατήρησης χιλιάδων Βιβλικών χειρογράφων. Τρία από τα πιο σπουδαία και πιο ολοκληρωμένα υπάρχοντα Βιβλικά χειρόγραφα​—το Βατικανό 1209, το Σιναϊτικό (ένθετη φωτογραφία) και το Αλεξανδρινό (φόντο)—​ίσως παράχθηκαν ή διαφυλάχτηκαν στα μοναστήρια και στις θρησκευτικές κοινότητες του Βυζαντίου.

[Ευχαριστίες]

Και τα δύο χειρόγραφα: Φωτογραφία με την ευγενή παραχώρηση του British Museum

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 15]

Η ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Σχολιάζοντας το στενό δεσμό που υπήρχε ανάμεσα στην Εκκλησία και στο Κράτος, ο Νόρμαν Ντέιβις γράφει στο βιβλίο του Μια Ιστορία της Ευρώπης (Europe​—A History): «Το κράτος και η εκκλησία αποτελούσαν ένα αδιαχώριστο σύνολο. Ο Αυτοκράτορας . . . και ο Πατριάρχης θεωρούνταν ο κοσμικός και ο εκκλησιαστικός στύλος της θεϊκής εξουσίας. Η Αυτοκρατορία υπερασπιζόταν την Ορθόδοξη Εκκλησία, και η Εκκλησία εξυμνούσε την Αυτοκρατορία. Αυτός ο “Καισαροπαπισμός” δεν είχε όμοιό του στη Δύση».

[Εικόνα]

Η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη​—κάποτε ο μεγαλύτερος ναός του Βυζαντίου, μετατράπηκε σε τζαμί το 1453 και σε μουσείο το 1935

[Πίνακας στη σελίδα 14]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

286 Ο Διοκλητιανός αρχίζει να κυβερνάει από τη Νικομήδεια της Μικράς Ασίας

330 Ο Κωνσταντίνος κάνει το Βυζάντιο πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, μετονομάζοντας την πόλη σε Κωνσταντινούπολη

395 Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία διαιρείται μόνιμα σε Ανατολική και Δυτική

1054 Ένα θρησκευτικό σχίσμα χωρίζει την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία από τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία

1204 Στρατεύματα της Τέταρτης Σταυροφορίας λεηλατούν την Κωνσταντινούπολη

1453 Η Κωνσταντινούπολη και η αυτοκρατορία πέφτουν στους Τούρκους

[Χάρτης στη σελίδα 12]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

ΜΑΥΡΗ ΘΑΛΑΣΣΑ

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ

Νικομήδεια

Νίκαια

Έφεσος

Αντιόχεια

Ιερουσαλήμ

Αλεξάνδρεια

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

Τα σκιασμένα μέρη δείχνουν την αυτοκρατορία στην ακμή της (527-565 Κ.Χ.)

[Εικόνες στη σελίδα 12]

Οι λόγιοι διαφωνούν σχετικά με το αν ο πρώτος αυτοκράτορας του Βυζαντίου ήταν (1) ο Διοκλητιανός, (2) ο Κωνσταντίνος ο Μέγας ή (3) ο Ιουστινιανός Α΄

[Ευχαριστίες]

Musée du Louvre, Paris

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Ζωγραφική σε χειρόγραφο που αναπαριστά την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 1204

[Ευχαριστίες]

© Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Χρυσός σόλιδος του 321 Κ.Χ. τοποθετημένος στο κέντρο κάποιου κρεμαστού κοσμήματος

[Ευχαριστίες]

Φωτογραφία με την ευγενή παραχώρηση του British Museum