Ο Μακρύς Ύπνος της Μητέρας Αρκούδας

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΦΙΝΛΑΝΔΙΑ

ΤΑ ΑΠΟΔΗΜΗΤΙΚΑ πουλιά προαγγέλλουν αλάνθαστα τον ερχομό του φθινοπώρου στο Βορρά. Σμήνη από ψαρόνια που φτερουγίζουν χαρούμενα και μεγαλοπρεπείς γερανοί σε σφηνοειδείς σχηματισμούς διασχίζουν τον ουρανό ταξιδεύοντας νότια για να αποφύγουν την παγωνιά. Συγχρόνως, στο έδαφος, η καφέ αρκούδα που βηματίζει αργά αντιμετωπίζει και αυτή τον κρύο χειμωνιάτικο καιρό. Πώς θα επιβιώσει όταν θα ξεραθεί η βλάστηση, θα παγώσει το έδαφος και τα πάντα θα καλυφτούν από ένα στρώμα χιονιού; Τα πουλιά είναι εύκολο να φύγουν, αλλά η καφέ αρκούδα δεν μπορεί να τρέξει γρήγορα μέσα από τα δάση και τους ερημότοπους για να πάει σε θερμότερο κλίμα.

Η λύση είναι πολύ πρακτική. Η αρκούδα θα φάει στη διάρκεια του καλοκαιριού την τροφή που θα χρειαστεί το χειμώνα και κατόπιν θα πέσει σε νάρκη μέχρι την άνοιξη. Αυτό, ωστόσο, δεν είναι τόσο εύκολο όσο ίσως ακούγεται. Φανταστείτε πώς θα ήσασταν εσείς αν δεν τρώγατε ούτε πίνατε επί μισό χρόνο. Ας εξετάσουμε μερικά εντυπωσιακά χαρακτηριστικά του χειμερινού ύπνου της μητέρας αρκούδας.

Πολυάσχολη το Καλοκαίρι

Για να μπορεί η μητέρα να μείνει νηστική αρκετούς μήνες, πρέπει να αποθηκεύσει ενέργεια εκ των προτέρων. Έτσι λοιπόν, δεν ανησυχεί για τη σιλουέτα της. Κύριος στόχος της είναι να έχει πολύ λίπος κάτω από το δέρμα της, σε μερικά σημεία ως και 8 εκατοστά. Μολονότι οι πλούσιοι σε σάκχαρα σαρκώδεις καρποί είναι η αγαπημένη της τροφή, δεν είναι ιδιότροπη​—βολεύεται με οτιδήποτε. Τρώει ρίζες, μικρά θηλαστικά, ψάρια και μυρμήγκια. Τελικά, το φθινόπωρο το βάρος της μπορεί να έχει αυξηθεί από 130 σε 160 κιλά, από τα οποία το ένα τρίτο περίπου είναι λίπος (τότε το αρσενικό μπορεί να ζυγίζει ως και 300 κιλά). Προτού έρθει η ώρα να αποσυρθεί στη χώρα των ονείρων, σταματάει να τρώει και αδειάζει τα έντερά της. Θα φάει, θα ουρήσει ή θα αφοδεύσει περίπου μισό χρόνο αργότερα.

Κατάλληλο μέρος για κρησφύγετο είναι μια σπηλιά, μια εγκαταλειμμένη μυρμηγκοφωλιά ή κάποια κοιλότητα κάτω από ρίζες δέντρων, αρκεί να έχει ησυχία—άλλωστε, κανένας δεν θέλει να τον ενοχλούν όταν κοιμάται. Η αρκούδα συγκεντρώνει κλαδιά ερυθρελάτης, βρύα, τύρφη και άλλα υλικά για να τα στρώσει στο κρησφύγετό της και να το κάνει όσο γίνεται πιο ζεστό και άνετο. Το κρησφύγετο δεν είναι πολύ μεγαλύτερο από το γεροδεμένο σώμα της αρκούδας. Όταν φτάσει ο χειμώνας, το χιόνι θα σκεπάσει το κρησφύγετο, και το μόνο που θα μπορούσε να διακρίνει ένας οξυδερκής παρατηρητής είναι η τρύπα από την οποία παίρνει αέρα η αρκούδα.

Η Ανάπαυση

Ορισμένα μικρά θηλαστικά, όπως οι σκαντζόχοιροι, οι νυχτερίδες και οι μυωξοί, ονομάζονται γνήσιοι διαχειμαστές επειδή κατά το μεγαλύτερο μέρος του χειμώνα βρίσκονται σε μια κατάσταση όμοια με θάνατο, καθώς η θερμοκρασία του σώματός τους είναι όση περίπου η θερμοκρασία του περιβάλλοντος. Ωστόσο, η θερμοκρασία του σώματος της αρκούδας μειώνεται μόνο κατά 5 βαθμούς Κελσίου περίπου, και συνεπώς ο ύπνος της δεν είναι πολύ βαθύς. «Δεν είναι σαν να έχει χάσει τις αισθήσεις της. Σηκώνει το κεφάλι της και αλλάζει θέση σχεδόν κάθε μέρα», εξηγεί ο καθηγητής Ράιμο Χίσα, ο οποίος διεξάγει μελέτες για το χειμερινό ύπνο των αρκούδων πολλά χρόνια στο Πανεπιστήμιο της Όουλου στη Φινλανδία. Ωστόσο, η αρκούδα σπάνια βγαίνει από το κρησφύγετό της στο καταχείμωνο.

Στη διάρκεια της χειμερίας νάρκης της, ο οργανισμός της υπολειτουργεί. Οι καρδιακοί της παλμοί πέφτουν σε λιγότερους από δέκα το λεπτό, και ο ρυθμός του μεταβολισμού της μειώνεται. Όταν η μητέρα αρκούδα αρχίσει να ροχαλίζει ανέμελα, ξεκινάει μια σημαντική διαδικασία καύσης του λίπους. Το λίπος διασπάται προμηθεύοντας στο σώμα της αρκούδας τις αναγκαίες θερμίδες και υγρά. Παρ’ όλο, όμως, που οι ζωτικές της λειτουργίες είναι μειωμένες, ο μεταβολισμός έχει ως αποτέλεσμα τη συγκέντρωση άχρηστων ουσιών. Πώς θα απαλλαχτεί από αυτές διατηρώντας, συγχρόνως, το κρησφύγετό της καθαρό; Αντί να αποβάλλει τις άχρηστες ουσίες, το σώμα της τις ανακυκλώνει!

Ο καθηγητής Χίσα εξηγεί: «Τα αζωτούχα προϊόντα της ουρίας απορροφούνται εκ νέου από τα νεφρά και την κύστη και μεταφέρονται μέσω του κυκλοφορικού συστήματος στα έντερα, όπου τα βακτήρια μετατρέπουν την ουρία σε αμμωνία με τη βοήθεια νερού». Ακόμη πιο εντυπωσιακό είναι ότι αυτή η αμμωνία επιστρέφει στο συκώτι, όπου χρησιμοποιείται για το σχηματισμό νέων αμινοξέων, που είναι το βασικό συστατικό των πρωτεϊνών. Μετατρέποντας, λοιπόν, τα άχρηστα προϊόντα σε δομικά υλικά, το σώμα της αρκούδας τρέφεται στη διάρκεια της μακράς περιόδου παραμονής της στο κρησφύγετο!

Παλιότερα, οι άνθρωποι συνήθιζαν να κυνηγούν αρκούδες στα κρησφύγετά τους. Ομολογουμένως, μια κοιμισμένη αρκούδα ήταν εύκολη λεία. Πρώτα εντόπιζαν το κρησφύγετο και κατόπιν το περικύκλωναν σιγά σιγά σκιέρ, οι οποίοι σχημάτιζαν ολόγυρα έναν κλοιό. Έπειτα ξυπνούσαν την αρκούδα και τη σκότωναν. Ωστόσο, σήμερα το χειμερινό κυνήγι της αρκούδας έχει απαγορευτεί σε όλη σχεδόν την Ευρώπη, επειδή θεωρείται βάναυσο.

Καινούρια Ζωή

Η αρσενική αρκούδα ξεκουράζεται όλο το χειμώνα, αλλάζοντας απλώς πλευρό, αλλά η μητέρα αρκούδα έχει και άλλες ασχολίες. Οι αρκούδες ζευγαρώνουν στις αρχές του καλοκαιριού, αλλά τα γονιμοποιημένα ωάρια μέσα στη μητέρα παραμένουν σε αδράνεια μέχρι αυτή να πέσει στο χειμερινό ύπνο. Κατόπιν τα έμβρυα εγκαθίστανται στο τοίχωμα της μήτρας και αρχίζουν να αναπτύσσονται. Έπειτα από δύο μόλις μήνες, το Δεκέμβριο ή τον Ιανουάριο, η θερμοκρασία του σώματος της μητέρας αρκούδας αυξάνεται λίγο, και γεννάει δύο ή τρία μικρά. Κατόπιν η θερμοκρασία του σώματός της πέφτει, αν και όχι τόσο χαμηλά όσο πριν τη γέννα. Ο πατέρας των μικρών δεν είναι παρών κατά τη γέννα, αλλά αν ήταν θα ένιωθε απογοητευμένος. Το ρωμαλέο αρσενικό μετά δυσκολίας θα αναγνώριζε ως δικά του παιδιά αυτά τα μικρά, αδύναμα ζωάκια, που ζυγίζουν λιγότερο από 350 γραμμάρια το καθένα.

Η μητέρα αρκούδα τρέφει τα μικρά της με το θρεπτικό της γάλα, πράγμα που εξαντλεί ακόμη περισσότερο τις δυνάμεις της. Τα μικρά αναπτύσσονται γρήγορα, και την άνοιξη τα μαλλιαρά αρκουδάκια ζυγίζουν ήδη περίπου πέντε κιλά. Αυτό σημαίνει ότι υπάρχει αυξημένη κίνηση μέσα στη μικρή φωλιά της μητέρας αρκούδας.

Άνοιξη

Μάρτιος. Ο κρύος χειμώνας πέρασε, το χιόνι λιώνει και τα πουλιά επιστρέφουν από το νότο. Στο τέλος του μήνα, οι αρσενικές αρκούδες βγαίνουν νωχελικά από το χειμερινό κρησφύγετό τους. Οι θηλυκές αρκούδες, όμως, ξεκουράζονται λίγες εβδομάδες ακόμη. Ίσως τα μικρά τους να τις έχουν κουράσει αρκετά.

Έπειτα από αυτόν το μακρύ ύπνο, η μητέρα αρκούδα έχει μείνει πετσί και κόκαλο σε σύγκριση με τη γεροδεμένη εμφάνιση που είχε το φθινόπωρο. Μαζί με το χιόνι, έχει λιώσει και το λίπος της. Κατά τα άλλα, η ευκινησία της είναι εντυπωσιακή​—δεν έχει ούτε πληγές από την κατάκλιση ούτε κράμπες ούτε οστεοπόρωση. Βγαίνει από το κρησφύγετο και έπειτα από λίγο αφοδεύει μια κοπρώδη «σκούρα μάζα» άχρηστων προϊόντων μεταβολισμού, η οποία έφραζε το έντερό της. Συνήθως αρχίζει να τρώει έπειτα από δύο ή τρεις εβδομάδες περίπου, καθώς η αποκατάσταση του οργανισμού απαιτεί κάποιον χρόνο. Στο μεταξύ, όπως είναι φυσικό, «πεινάει σαν αρκούδα». Ωστόσο, εφόσον η φύση μόλις έχει αρχίσει να ξυπνάει στο κάλεσμα της άνοιξης, στην αρχή δεν υπάρχει πολλή τροφή διαθέσιμη στο δάσος. Τρέφεται με κάμπιες και σκαθάρια, γδέρνει παλιά πτώματα, και ίσως κυνηγήσει μερικούς τάρανδους.

Φυσιολογικά, η μητέρα αρκούδα πρέπει να αναθρέψει τα μικρά της έτσι ώστε να μάθουν να συμπεριφέρονται ως αρκούδες, και τα προσέχει σαν τα μάτια της. Μια αρχαία παροιμία λέει: «Ας ανταμώσει τον άνθρωπο μια αρκούδα που έχει χάσει τα μικρά της παρά ένας άφρονας με την ανοησία του». (Παροιμίες 17:12) Με άλλα λόγια, ούτε το ένα αντάμωμα είναι επιθυμητό ούτε το άλλο. «Η μητέρα αρκούδα έχει πολλά να κάνει για τη φροντίδα των μικρών της. Αν πλησιάσει αρσενική αρκούδα, η μητέρα στέλνει αμέσως τα μικρά της σε κάποιο δέντρο, επειδή το αρσενικό θα μπορούσε να τα βλάψει, ακόμη και [αν] είναι ο πατέρας τους», εξηγεί ο Χίσα.

Τον επόμενο χειμώνα, η μητέρα αρκούδα παίρνει μαζί της τα μικρά στη φωλιά της. Την άλλη χρονιά, τα απογαλακτισμένα μικρά θα πρέπει να βρουν δικά τους κρησφύγετα, εφόσον θα έχει έρθει ο καιρός να γεννήσει η μητέρα αρκούδα μια νέα γενιά από μικρά αρκουδάκια.

Έχουμε μάθει πολλά για τα περίπλοκα και θαυμαστά φαινόμενα που συνδέονται με το χειμερινό ύπνο της αρκούδας, αλλά πολλές εντυπωσιακές πτυχές του παραμένουν μυστήριο. Γιατί νυστάζει η αρκούδα το φθινόπωρο και χάνει την όρεξή της; Γιατί δεν παθαίνει οστεοπόρωση; Δεν είναι εύκολο να μάθουμε τα μυστικά της αρκούδας, και δικαιολογημένα. Ο καθένας δικαιούται να έχει τα μυστικά του!

[Πλαίσιο στη σελίδα 20]

Μελέτη του Χειμερινού Ύπνου των Αρκούδων

Το Τμήμα Ζωολογίας του Πανεπιστημίου της Όουλου κάνει εδώ και χρόνια έρευνες φυσιολογίας γύρω από τους μηχανισμούς με τους οποίους προσαρμόζονται τα ζώα στο κρύο. Η μελέτη της ευρωπαϊκής καφέ αρκούδας άρχισε το 1988 και από τότε έχουν παρατηρηθεί συνολικά 20 αρκούδες. Στο ζωολογικό κήπο του πανεπιστημίου έχει κατασκευαστεί για αυτές ένα ειδικό ερευνητικό κρησφύγετο. Με τη βοήθεια κομπιούτερ, εργαστηριακών πειραμάτων και μιας βιντεοκάμερας, αποκαλύπτονται στοιχεία όπως η θερμοκρασία του σώματος, ο μεταβολισμός και οι δραστηριότητές τους, καθώς και οι αιματολογικές και ορμονικές αλλαγές που υφίστανται στη διάρκεια του χειμερινού ύπνου. Υπάρχει συνεργασία με πανεπιστήμια άλλων χωρών, ακόμη και της μακρινής Ιαπωνίας. Οι ερευνητές ελπίζουν ότι τα αποτελέσματα θα φέρουν στο φως πληροφορίες οι οποίες μπορεί να βοηθήσουν ακόμη και στην επίλυση προβλημάτων που σχετίζονται με την ανθρώπινη φυσιολογία.

[Εικόνα στη σελίδα 18]

Το κρησφύγετο της μητέρας αρκούδας

[Εικόνα στη σελίδα 18]

Σαρκώδεις καρποί πλούσιοι σε σάκχαρα