Σύγχρονη Ιστορία των Μαρτύρων του Ιεχωβά
Μέρος Ι΄—Σύγχρονη Αποκατάστασις της Αληθινής Λατρείας (1919-1932)
ΟΠΩΣ έγινε κατά την αρχαία Πεντηκοστή έκχυσις του αγίου πνεύματος επάνω στο Ιουδαϊκό υπόλοιπο για την αναζωογόνησι του έργου της μαρτυρίας που είχε αρχίσει από τον Πρώτιστο μάρτυρα του Ιεχωβά, τον Ιησούν—για να επεκταθή κατόπιν σε παγκόσμια κλίμακα—έτσι και τώρα στην άνοιξι του 1919 έγινε μια έκχυσις του αγίου πνεύματος του Ιεχωβά με οργανωτικό τρόπο επάνω στο Χριστιανικό υπόλοιπο. Αυτό τους ανεζωογόνησε για ένα νέο, καλά ωργανωμένο, παγκόσμιο κήρυγμα των αγαθών νέων της εγκαθιδρυμένης βασιλείας.a (Πράξ. 1:8· Ματθ. 24:14) Τριάμισυ έτη μετά την Πεντηκοστή, δηλαδή στο 36 μ.Χ., για ν’ αυξηθή το προσωπικό που εκήρυττε, επήλθε το άγιο πνεύμα στον Ιταλό Κορνήλιο και στους μη Ιουδαίους συντρόφους του για να προστεθούν κι Εθνικοί στη διεθνή εκστρατεία κηρύγματος που άρχισε τότε. Έτσι, παράλληλα, έγινε κι άλλη έκχυσις πνεύματος με οργανωτικό τρόπο στο 1922, υποκινώντας χιλιάδες νέων κεχρισμένων μαρτύρων (γνωστών τότε ως τάξεων της «Ρουθ» και της «Εσθήρ») να ενωθούν κι αυτοί στην εκστρατεία του κηρύγματος με προχωρημένες οργανωτικές μεθόδους.b Όπως η αναζωπύρωσις που έγινε στην Πεντηκοστή του 33 μ.Χ. εσήμαινε διαλάλησι του ευαγγελίου σε πολλές γλώσσες, έτσι και μετά το έτος 1919 το έργον του κηρύγματος επροχώρησε σε πάνω από εκατό γλώσσες.
Η αποκατάστασις της γνησίας λατρείας του ζώντος Θεού στο 1919 δεν εσήμαινε τη σύναξι πληθών γηγενών ή φυσικών «ορθοδόξων» Ιουδαίων σε μια λεγόμενη «Αγία Γη» (την Παλαιστίνη) με το σύνθημα του «Σιωνισμού». (Ιωάν. 4:21-23) Πραγματικά, ένα τέτοιο γεγονός που ανεμένετο επί πολύν καιρό και διεκηρύχθη με λαοφιλή τρόπο, έγινε κατανοητόν από τους ζηλωτάς σπουδαστάς της Γραφής στο 1932 ότι δεν αποτελούσε την κατεύθυνσι του Ιεχωβά αλλά μόνο την κατεύθυνσι ανθρώπων που εξυπηρετούσαν τον εαυτό τους και ενεργούσαν ύπουλα για σκοπούς και οφέλη πλασμάτων. Με την εκδοσι του Β΄ τόμου του βιβλίου Διεκδίκησις εκείνο το έτος, οι μάρτυρες του Ιεχωβά μπόρεσαν να καταλάβουν ότι μια τέτοια κίνησις «επιστροφής στην Παλαιστίνη» προήρχετο από το πνεύμα του πρωτίστου εχθρού του Ιεχωβά, δηλαδή, του Σατανά, ο οποίος έχει εξαπατήσει, ολόκληρη την οικουμένη. Από τη Γραφική απόψι, οι κεχρισμένοι υμνηταί του Ιεχωβά, οι ψάλλοντες φρουροί, του «εκ παντός έθνους και φυλών και λαών και γλωσσών», ήσαν πνευματικοί Ιουδαίοι, αληθινοί Ισραηλίτες, και ήσαν εκείνοι που αποκατεστάθησαν στον άγιο τόπο της ευνοίας του Ιεχωβά. Με την υποκίνησι και ενθάρουνσι του πνεύματος Του που εξεχύθη και πάλι (Ιωήλ 2:28· Ησ. 52:7, 8· 60:1-3), αυτοί συνήχθησαν με προθυμία, ιδιοτέλεια και ενότητα γύρω από τον Βασιλέα Του, το «Σημείον» που ετέθη από τον ίδιο τον Ιεχωβά αόρατα και αμετακίνητα επάνω στον λόφο της ουρανίας Σιών, για να άρχη ακατανίκητα μεταξύ των απανταχού της γης εχθρών του. (Ησ. 11:10· Ψαλμ. 2:1-12· 1 Κορ. 15:24-28) Το γεγονός ότι οι συνηγμένοι αυτοί γνήσιοι λάτρεις έλαβαν την ορθή κατανόησι, παρά την πρόοδο της κοσμικής Σιωνιστικής κινήσεως, ωφείλετο στην πραγματική αποκατάστασι του πνευματικού Ισραήλ από τον Θεό, η οποία αποκατάστασις άρχισε στο έτος 1919.c
Τα έτη 1919-1922 απεδείχθησαν έτη νέας οργανωτικής ανοικοδομήσεως για το κεχρισμένον υπόλοιπον του Ιεχωβά. Η Εταιρία Σκοπιά για πρώτη φορά απεφάσισε να εκτυπώνη η ίδια όλα τα έντυπά της ακόμη και τα μεγάλα βιβλία μελέτης της Γραφής. Εξησφαλίσθη χώρος για τυπογραφεία στη Μυρτλ Άβενιου του Μπρούκλυν της Νέας Υόρκης, και εγκατεστάθη μεγάλο τυπογραφικό συγκρότημα για την ανεξάρτητη αυτή υπηρεσία. Εισήχθησαν πρόσθετοι εθελονταί μέσα στο Μπέθελ, και απετελέσθη σύνολον 107 ολοχρονίων εργατών που θ’ ανελάμβαναν την παραγωγή καλυτέρων, περισσοτέρων και πιο φθηνών δημοσιευμάτων. Η Σκοπιά της 1ης Φεβρουαρίου 1920 αποτελούσε το πρώτο τεύχος που εξετυπώθη στο ιδιόκτητο πιεστήριο της Εταιρίας. Στο 1920 εχρησιμοποιήθησαν τριάντα οκτώ φορτηγά αυτοκίνητα χάρτου για την παραγωγή τεσσάρων εκατομμυρίων αντιτύπων του νέου περιοδικού Ο Χρυσούς Αιών, χωρίς να υπολογισθή και πολλή άλλη εκτυπωτική εργασία που επετελέσθη το έτος εκείνο.d Η εκστρατεία με το νέο βιβλίο Εκατομμύρια Ήδη Ζώντων Ουδέποτε θ’ Αποθάνωσι! διεξήχθη τότε με σθένος και απήτησε την εκτύπωσι και διανομή μεγάλου αριθμού αντιτύπων. Πάνω σ’ αυτό το ίδιο θέμα έγιναν δημόσιες ομιλίες, με πολλές διαφημήσεις σε εφημερίδες, σε όλο τον κόσμο.e Πράγματι, η εκστρατεία έκαμε τόση εντύπωσι ώστε κι αυτός ο τίτλος παρέμεινε ιστορικός μεταξύ πολλών Αμερικανών και Ευρωπαίων ίσαμε σήμερα.
Τον Νοέμβριο του 1921, ανηγγέλθη η έκδοσις του πρώτου βιβλίου μιας νέας σειράς μεγάλων βιβλίων του Δικαστού Ι. Φ. Ροδερφορδ, με τίτλον Η Κιθάρα του Θεού.f Αυτό το βιβλίο, που εξετυπώθη έξω στην αρχή και αργότερα στο τυπογραφείο της Εταιρίας στο Μπρούκλυν, έτυχε καλής υποδοχής από το κοινόν και, με την πάροδο των ετών, είχε ευρεία κυκλοφορία κατά εκατομμύρια. Άλλα βιβλία της σειράς αυτής ήσαν τα εξής: Απελευθέρωσις, έκδοσις 1926. Δημιουργία, έκδοσις 1927, Καταλλαγή και Κυβέρνησις, έκδοσις 1928. Το Βιβλίο του Έτους 1927 ήταν το πρώτο της σειράς Ετησίων Βιβλίων που συνεχίσθη ως τώρα. Οι νέες αυτές τυπογραφικές εργασίες, που ολοένα επεξετείνοντο, απήτησαν μεγαλυτέρους χώρους τυπογραφικών Εγκαταστάσεων, πρώτα στο 1922 με τη μεταφορά του εργοστασίου της Εταιρίας Σκοπιά σ’ ένα εξαώροφο κτίριο της Κόνκορντ Στρητ 18, του Μπρούκλυν (Νέας Υόρκης), και ύστερα στο 1927 με τη μετακόμισι του εργοστασίου της Εταιρίας στο νέο μεγάλο συγχρονισμένο οκταώροφο κτίριό της, στην Άνταμς Στρητ 117.g Ο Οίκος Μπέθελ επίσης ανοικοδομήθη και διηυρύνθη τότε.h
Η λογοκρισία τύπου στα έντυπα της Σκοπιάς κατηργήθη στον Καναδά την 1ην Ιανουαρίου 1920. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα στους Σπουδαστάς των Γραφών στον Καναδά ν’ αρχίσουν μια δραστήρια προσπάθεια αναγγελίας της Βασιλείας.i Λίγο αργότερα, όταν η κυβέρνησις των Ηνωμένων Πολιτειών έθεσε τελικά τέρμα στην καταδίωξί της εναντίον του Ρόδερφορδ και των επτά συντρόφων του, αθωώνοντας τους έτσι στις 5 Μαΐου 1920, ο πρόεδρος της Εταιρίας μπόρεσε να επισκεφθή την Ευρώπη για να αναδιοργανώση σθεναρά τη μαρτυρία σ’ εκείνο το μέρος του αμπελώνος του Ιεχωβά.j Έγιναν μεγάλες συνελεύσεις στο Λονδίνο, στη Γλασκώβη και σε άλλα Βρεττανικά κέντρα.k Εκεί, και σε μεταγενέστερες Αμερικανικές συνελεύσεις, εδόθησαν Γραφικά επιχειρήματα που απεδείκνυαν ότι στο 1918 είχε συμπληρωθή ένα προκαταρκτικό έργον. Τώρα επρόκειτο ν’ αναληφθή ένα νέο έργον από τον λαό του Ιεχωβά σε μια εκστρατεία μεγαλυτέρων ακόμη διαστάσεων. Εφόσον οι καιροί των εθνών έληξαν στο 1914 και η ουράνια Βασιλεία ιδρύθη τότε, ήταν πιο επείγον από κάθε άλλη φορά να κηρυχθή «τούτο το ευαγγέλιον της βασιλείας». Εφάνη ότι υπήρχε «έργον δι’ όλους», το δε «ενώπιον μας έργον» έγινε σαφές.l
Με την προώθησι του νέου έργου της μαρτυρίας και τη συγκρότησι μιας πιο συγκεντρωμένης οργανώσεως που εχρειάζετο για να συνδέση τους μάρτυρας σε μια στερεή δρώσα δύναμι, αντιμετωπίσθη σημαντική αντίστασις από τους μη προοδευτικούς «δι’ εκλογής πρεσβυτέρους» στις κατά τόπους εκκλησίες του λαού του Ιεχωβά. Πολλοί απ’ αυτούς επέμεναν να ζουν στο παρελθόν—στην εποχή του Πάστορος Ρώσσελ, ο οποίος, κατά τους ισχυρισμούς των, αποτελούσε τον μόνο αγωγό Γραφικής διαφωτίσεως, και τον οποίον αυτοί αποκαλούσαν ως τον «δούλον εκείνον» του κατά Ματθαίον 24:45. Η Σκοπιά της 1ης Απριλίου 1920 (σελ. 100, στην Αγγλική) και οι μετέπειτα μελέτες κατέδειξαν σαφώς ότι και αυτός ο Αδελφός Ρώσσελ στο 1884 και μετέπειτα συνεχώς ετόνιζε ότι η Εταιρία Σκοπιά αποτελούσε το όργανον ή αγωγόν που εχρησιμοποιείτο από τον Ιεχωβά για τη διδασκαλία του λαού του επάνω στη γη.a Τώρα που υπήρχε πολύ νέο πνευματικό φως που εξεπέμπετο από τον ουράνιο ναό του Ιεχωβά, αυτοί οι «κατ’ εκλογήν πρεσβύτεροι» δεν έπρεπε να καθυστερούν ή παρεμποδίζουν τις κατά τόπους εκκλησίες από το να συμβαδίζουν με το επιταχυνόμενο έργον της μαρτυρίας.b Ετονίζετο ορθώς ότι η Εταιρία ήταν ο εκδότης στον καιρό του Αδελφού Ρώσσελ και θα εξακολουθούσε να είναι ο εκδότης που εχρησιμοποιείτο τώρα από τον Ιεχωβά. Εδόθη προειδοποίησις να μη γίνωνται δεκτές ατομικές ερμηνείες και να μην ακολουθούνται τυφλά οι αυτοκαλούμενοι ηγέται στο σκότος. Μάλλον, έπρεπε όλοι να συμβαδίζουν με την Εταιρία που εχρησιμοποιήθη από την αρχή τόσο καταπληκτικά στο παρελθόν. Οι ανθρωπάρεσκοι έπρεπε ν’ αποφεύγωνται.c Εν τούτοις εκείνο τον καιρό η Εταιρία στην ακριβή της θέσι ως οργάνου του Ιεχωβά δεν επεξέτεινε την πλήρη δικαιοδοσία της στα διοικητικά ζητήματα των κατά τόπους εκκλησιών.d
Το σπέρμα της θεοκρατικής κατευθύνσεως πραγματικά άρχισε την εκδήλωσί του το φθινόπωρο του 1919 με την εξαπόλυσι του έργου του «Χρυσού Αιώνος», το οποίον νέον περιοδικόν εξεδόθη τον Οκτώβριο του 1919.
«Το έργον του “Χρυσού Αιώνος” είναι έργον από σπίτι σε σπίτι με το άγγελμα της βασιλείας, που διακηρύττει την ημέρα της εκδικήσεως του Θεού μας και παρηγορεί τους πενθούντας. Εκτός από το έργο αναζητήσεως συνδρομητών, πρέπει ν’ αφεθή από ένα αντίτυπο του Χρυσού Αιώνος σε κάθε σπίτι, είτε ληφθή συνδρομή είτε όχι. . . . Οι εργάται τάξεων προμηθεύωνται τα δείγματά τους από τον Διευθυντήν.»e
Οι εκκλησίες που ήθελαν να συμμετάσχουν στη νέα υπηρεσία του αγρού που διηνοίγετο τώρα με την εκστρατεία του Χρυσού Αιώνος, παρεκλήθησαν να εγγραφούν ως υπηρεσιακές οργανώσεις συνεργαζόμενες με την Εταιρία. Όταν ελήφθη απάντησις σ’ αυτό το αίτημα, η Εταιρία θεοκρατικά διώρισε έναν από τους επιτοπίους αδελφούς για να υπηρετή ως εντεταλμένος της Εταιρίας και ο οποίος ήταν γνωστός ως «διευθυντής», χωρίς να υπόκειται σε τοπική ετησία εκλογή. Τώρα για πρώτη φορά άρχισε ν’ αφαιρήται η εξουσία από τις δημοκρατικά διοικούμενες εκκλησίες από τους «κατ’ εκλογήν πρεσβυτέρους» των, για να παραμένουν αμεσώτερα κάτω από τη διεθνή επίβλεψι της Εταιρίας. Έτσι άρχισε μια μερική θεοκρατική επίβλεψις της υπηρεσίας αγρού της εκκλησίας από την Εταιρία, η οποία λειτουργούσε παράλληλα προς το σώμα των «κατ’ εκλογήν πρεσβυτέρων» που εξακολουθούσαν να ελέγχουν τις μελέτες των εκκλησιών και τις διαλέξεις με τρόπο δημοκρατικό.
Στο 1921 η Εταιρία άρχισε ν’ αποτρέπη την ιδέα που προωθούσαν μερικοί τοπικοί «κατ’ εκλογήν πρεσβύτεροι» με σκοπό ν’ αποτελέσουν ένα τοπικό «διοικητικό συμβούλιο» που θα μπορούσε ν’ ακολουθή ανεξαρτήτους δημοκρατικούς τρόπους χωριστά από την οργάνωσι του κέντρου. Έγινε μια προσπάθεια να ορισθή σαφέστερα η σχέσις των κατά τόπους πρεσβυτέρων με την εκκλησία.f Επί πλέον, έγινε μια έκκλησις για παγκόσμια ενότητα και ομοιομορφία του λαού του Ιεχωβά στην εκτέλεσι του έργου της διακυρύξεως. Οι Βρεττανοί σύντροφοι ενουθετήθησαν ν’ αναλάβουν το έργον με τον ίδιο τρόπο που διεξήγετο και στην Αμερική.g Μια έξαρσις της ευθύνης του κηρύγματος άρχισε στο έτος 1920 με την απαίτησι από τον καθένα στην εκκλησία ο οποίος συμμετείχε στο έργο της μαρτυρίας, να υποβάλλη εβδομαδιαία έκθεσι. Πριν από το έτος 1918, μόνον από τους σκαπανείς απητείτο να υποβάλλουν έκθεσι της δράσεώς των στην υπηρεσία. Τώρα έγιναν θετικοί προσδιορισμοί τομέων στις εκκλησίες για τη δράσι τους στον αγρό. Αληθινά οι εκκλησίες ετέθησαν «υπό τον ζυγόν» της υπηρεσίας. Το πρώτο έτος της υποβολής εκθέσεων, το 1920, υπήρχαν 8.052 «εργάται τάξεων» και 350 σκαπανείς.h Από τις 1.200 και πλέον συνταυτισμένες εκκλησίες, 980 ανεφέρθησαν στο 1922 ως πλήρως αναδιοργανωμένες για ν’ ασχοληθούν σε υπηρεσία αγρού με 8.270 «εργάτας τάξεων».i Από το έτος 1923 μερικές Κυριακές διετέθησαν για «παγκόσμια μαρτυρία», για την υποκίνησι ενωμένων προσπαθειών σε όλο τον κόσμο προς διοργάνωσιν ταυτοχρόνων δημοσίων συναθροίσεων με θέμα ομιλίας «Εκατομμύρια Ήδη Ζώντων Ουδέποτε θ’ Αποθάνωσι» , καθώς και για ενιαία συμμετοχή στη διαφήμισι των διαλέξεων.j
Αρχίζοντας από 1ης Μαΐου 1923, η πρώτη Τρίτη κάθε μηνός διετέθη ως «ημέρα υπηρεσίας», στην οποία όλοι οι ευαγγελιζόμενοι εκκλησιών έπρεπε να δαπανούν λίγες ώρες «πωλώντας βιβλία» υπό τη διεύθυνσι του «διευθυντού υπηρεσίας».k Από τότε και έπειτα, οι συναθροίσεις προσευχής των εκκλησιών έπρεπε ν’ αφιερώνουν το ήμισυ του χρόνου της εβδομαδιαίας των συναθροίσεως, που εγίνετο κάθε Τετάρτη βράδυ, σε πείρες σχετικές το έργο της υπηρεσίας. Παρεμπιπτόντως αναφέρομε ότι ο χαρακτηρισμός «διευθυντής υπηρεσίας» άλλαξε στο 1936 κι έγινε «υπηρέτης ομάδος»l και κατόπιν στο 1953 έγινε «υπηρέτης εκκλησίας».a Έτσι, η εμφάνισις στο 1919 μιας συγκεντρωμένης και μερικώς θεοκρατικής διευθύνσεως του λαού του Ιεχωβά άρχισε να καρποφορή ακριβώς στον κατάλληλο καιρό για να εξαρτίση τους αυξάνοντας αριθμούς ευαγγελιζομένων ανά τον κόσμον όλον για μια σθεναρή διακήρυξι των «γεγραμμένων κρίσεων» του Ιεχωβά. Το υπηρεσιακό φύλλον οδηγιών που ετιτλοφορείτο «Δελτίον» εξεδίδετο τώρα κατά μήνα μετά τον Οκτώβριο του 1922, ενθαρρύνοντας όλους ως «ανδρείους πολεμιστάς» ν’ αποστηθίζουν μαρτυρίες προπαρασκευασμένες από την Εταιρία, που αρχικά ελέγοντο «σχέδιο επισκέψεων», για την προσφορά των Γραφικών εντύπων. (Τον Οκτώβριο του 1935, αυτό το μηνιαίο μέσον υπηρεσίας ωνομάσθη «Διευθυντής», και τελικά τον Ιούλιο του 1936, του εδόθη ο σημερινός τίτλος «Πληροφορητής».) Αυτά τα οργανωτικά μέσα συνέβαλαν πολύ στην προώθησι μιας ομοιόμορφης παγκόσμιας εκστρατείας και στην παροχή μιας συγκεντρωμένης θεοκρατικής κατευθύνσεως.
Βαθμιαίως σε μια εικοσαετή περίοδο από το 1919 οι μάρτυρες εξεπαιδεύθησαν και κατηρτίσθησαν για να δεχθούν ένα θεοκρατικό σύστημα εκκλησιαστικής οργανώσεως. Καθ’ όλον αυτό το διάστημα ωρισμένοι «κατ’ εκλογήν πρεσβύτεροι» εξεδηλώθησαν ως εναντιούμενοι στη νέα ηγεσία που έγινε κατά θείαν πρόβλεψιν. Δεν μπόρεσαν να διακρίνουν ότι το άγιο πνεύμα ή η ενεργός δύναμις του Ιεχωβά ενεργούσε οργανωτικά για να επιφέρη μια διοικητική μεταβολή που ωδηγούσε σε μια θεοκρατική ή διευθυνόμενη από τον Θεό κοινωνία Νέου Κόσμου. Σχεδόν σε κάθε έτους έκθεσι μετά το 1922 ανεφέρετο το θέμα «οργάνωσις», και τηρούσε τους διαγγελείς της Βασιλείας σε εκτίμησι του ζητήματος αυτού.b Τους εδόθη επίσης να εννοήσουν ότι ο Σατανάς έχει μια ισχυρή εχθρική οργάνωσι. Κατόπιν στο 1932 τα τεύχη της Σκοπιάς 15 Αύγουστου και 1ης Σεπτεμβρίου (στην Αγγλική) εδημοσίευσαν σειρά δύο άρθρων με τίτλο «Η Οργάνωσις του Ιεχωβά», όπου απεδεικνύετο ότι τα αξιώματα «πρεσβυτέρου» και «διακόνου» που κατελαμβάνοντο με εκκλησιαστική εκλογική ψήφο δεν υπάρχουν Γραφικώς. Μάλλον όλοι οι πνευματικά ώριμοι στα όμματα του Θεού είναι πρεσβύτεροι και μπορούν και πρέπει να ενεργούν ως επόπται (επίσκοποι) και διακονικοί υπηρέται (διάκονοι). Από όλο τον κόσμο οι πνευματικά άγρυπνες εκκλησίες έστειλαν στο κέντρον της Εταιρίας ψηφίσματα καταργήσεως των «αξιωμάτων» αυτών από ανάμεσά τους. Εξέφρασαν αμέσως την εμπιστοσύνη τους στον «διευθυντήν υπηρεσίας» που διωρίζετο από την Εταιρία, εξέλεξαν δε με ψήφο έναν εισηγητήν της ομάδος και μια υπηρεσιακή επιτροπή που δεν υπερέβαινε τους δέκα, για να αντικαταστήσουν τους «κατ’ εκλογήν πρεσβυτέρους» και να βοηθήσουν την επιτόπιο διευθυντή υπηρεσίας της Εταιρίας.c Πολλοί από τους πρώην «κατ’ εκλογήν πρεσβυτέρους» οι οποίοι είχαν αρνηθή να συμμετάσχουν στην επεκτεινόμενη υπηρεσία του αγρού (και αντί τούτου περιόριζαν τη δράσι τους απλώς στο τοπικό εκκλησιαστικό κήρυγμα) εγκατέλειψαν τότε τις τάξεις των μαρτύρων.
(Ακολουθεί)
[Υποσημειώσεις]
a Σκοπιά 1920, σελ. 200· Σκοπιά 1946, σελ. 235 (στην Αγγλική).
b Η Βασιλεία Εγγύς, σελ. 312 (στην Αγγλική).
c Με τη Χαραυγή της Χιλιετηρίδος, Τόμ. 3 (1891) (στην Αγγλική), σελ. 243-300, παραβάλατε Σκοπιάν 1910, σελ. 329, 330 (εικών) (στην Αγγλική)· Σκοπιά 1921, σελ. 9-15 (στην Αγγλική)· Διεκδίκησις, Τόμος Β΄, σελ. 266-271, 346, 347· Σκοπιά 1949, σελ. 243-253 (στην Αγγλική).
d Σκοπιά 1920, σελ. 371· Σκοπιά 1921, σελ. 371 (στην Αγγλική).
e Σκοπιά 1920, σελ. 127 (στην Αγγλική).
f Σκοπιά 1921, σελ. 351 (στην Αγγλική).
g Σκοπιά 1922, σελ, 98· Βιβλίον του Έτους 1928, σελ. 42· Αγγελιαφόρος, 12 Αυγούστου 1946, σελ. 15 (όλα στην Αγγλική).
h Βιβλίον του Έτους 1928, σελ. 25-28, 37-44 (στην Αγγλική).
i Σκοπιά 1920 σελ. 36 (στην Αγγλική).
j Σκοπιά 1920, σελ. 162 (στην Αγγλική).
k Σκοπιά 1920, σελ. 242, 307-311 (στην Αγγλική).
l Σκοπιά 1920, σελ,. 195-200 (στην Αγγλική).
a Σκοπιά 1909, σελ. 293· Σκοπιά 1923, σελ, 72 (στην Αγγλική).
b Σκοπιά 1920, σελ, 99-103 (στην Αγγλική).
c Σκοπιά 1920, σελ. 5 (στην Αγγλική).
d Σκοπιά 1920, σελ. 104 (στην Αγγλική).
e Σε Ποιον Είναι Εμπιστευμένο το Έργον (1919, φυλλάδιο της Εταιρίας Σκοπιά), σελ. 1.
f Σκοπιά 1921, σελ. 265, 343 (στην Αγγλική).
g Σκοπιά 1921, σελ. 343 (στην Αγγλική).
h Σκοπιά 1920, σελ. 372 (στην Αγγλική).
i Σκοπιά 1922, σελ. 389 (στην Αγγλική).
j Σκοπιά 1923, σελ. 24, 50 (στην Αγγλική).
k Σκοπιά 1923, σελ, 104, 105 (στην Αγγλική).
l Πληροφορητής Ιουλίου 1936.
a Πληροφορητής Μαΐου 1953.
b Σκοπιά 1922, σελ. 389· Σκοπιά 1923, σελ. 371 (στην Αγγλική).
c Σκοπιά 1932, σελ. 266 (στην Αγγλική)· Δελτίον Νοεμβρίου 1932.