Na Cava Era Vakacacani Kina na “Polish Brethren”?

Ena 1638, e tauca kina na palimedi e Poladi e dua na lewa kaukaua sara ina dua na matalotu lailai e vakatokai na Polish Brethren. E vakarusai e dua na valenilotu kei na valenitabaivola e taukena na matalotu oqo. E sogo na Univesiti o Raków, ra qai kau vakavesu na parofesa era veivakavulici kina.

Oti tale e 20 na yabaki, se baci yavala tale na matanitu. E vakarota mera biuta na matanitu na lewenilotu kece oqo, e sa na tiko beka na kedra iwiliwili ena 10,000 se sivia. E mai yaco tu vakacava na ka levu oqo ina dua na matanitu e rawa nida tukuna ni vakilai vakalevu duadua kina na bula galala ena vanua taucoko o Urope? Na cava era cakava na lewenilotu na Polish Brethren me yaco kina vei ira na ka vakaloloma oqo?

E TEKIVU ga ena gauna e tawase kina na Calvinist Church e Poladi. E dua vei ira na ka a vakavu veisei na ivakavuvuli ni Letoluvakalou. Era saqata e so na vakaitutu ena lotu na ivakavuvuli oqo ena nodra kaya ni sega ni yavutaki vakaivolatabu. Oqo e vakacudrui ira sara vakalevu na iliuliu ni lotu, mai tawasei koya kina e dua na ilawalawa.

O ira na lotu Calvanist era sa qai vakatokai ira na ilawalawa era kavida oqo ena yaca Arians,a ia era vinakata cake na ilawalawa oqo mera kacivi mera lotu Vakarisito se ra Polish Brethren. Era dau kacivi tale ga ena Socinians, na yaca oqo e vu mai vei Laelius Socinus, e dua na kai Itali a vakavulici koya o Servetus, e qai lako tale ga i Poladi na vugona o Faustus Socinus qai lai dua sara na duru ni ilawalawa oqo.

Ena gauna oya, e solia kina e dua na turaga rogo ni Poladi o Jan Sienieński na tikinivanua e vakatoka me “vanua vakadigagalu vinaka” me lai tauyavu vinaka kina na lotu vou oqo. Ni vakayagataka na galala sa solia tu na tui kei Poladi, sa qai tauyavutaka o Sienieński na tauni o Raków, na vanua e qai nodra itikotiko liu na lotu Socinian e Poladi. E levu na galala e solia o Sienieński vei ira na lewe i Raków, dua vei ira na galala ni sokalou.

Era tabili mai mera mai lewenikoro vou oqo na veimataqali matai, vuniwai, dauniwainimate, ira na vakaitutu ena veitauni, kei ira na tamata rawati ira era cavutu mai na duidui vakabauta. Kena ikuri nira tabili tale ga mai na italatala mai veivanua e Poladi, Lithuania, Transylvania, Varanise, kei Igiladi sara mada ga. Ia, sega ni o ira kece na tabili mai oqo era ciqoma na nodra ivakavuvuli na Socinian; ena tolu gona na yabaki e tarava, mai na 1569 ina 1572, e yaco kina o Raków me vanua e veiletitaki kina vakalevu sara na cioliji. Na cava e yaco kina?

Na Vale Tawase

Sa tawase na mataisoqosoqo na Socinian, dua na yasana o ira na yalodua, dua tale na yasana o ira era yalorawarawa toka. E dina nira duidui ena so na ka, ia e tautauvata na veika lelevu era vakabauta vata. Era sega ni vakabauta na Letoluvakalou; era sega ni via papitaisotaki ira na gonedramidrami; era sega ni dau tauri iyaragi se via taura na itutu ni veiliutaki vakamatanitu.b Era sega tale ga ni vakabauta ni dua tiko na vanua ni veivakararawataki e yacana o Eli. Na veika era vakabauta oqo era duidui kina mai na vakabauta vakalotu e takalevu tu ena gauna oya.

Era sa qai vakacacana vakaukaua sara na ilawalawa oqo o ira na italatala ni Calvinist kei ira na bete ni lotu Katolika, ia era dei tu ga na italatala ni lotu Socinian ena nodra vakayagataka vinaka na galala ni lotu era solia tu ena gauna oya na tui ni Poladi me vakataki Sigismund II, Augustus kei Stephen Báthory, mera vakatetea kina nodra ivakavuvuli.

Na Cakacaka Levu Nei Budny

A vakayagataki vakalevu tiko ena gauna oya e dua nodra vakadewa ni iVolatabu na lotu Calvinist, ia era sega ni vakacegui kece tiko kina na dau wiliwili. Na vakadewa oqo e sega ni vakadewataki mai na vosa taumada a volai kina na iVolatabu, a vakadewataki ga mai na Latin Vulgate kei na dua na iVolatabu Vakavaranise. E kaya e dua na kenadau ena vakadewa iVolatabu ni kena sagai me rogorogo vinaka na vakadewa era sega ni kauaitaka kina na daunivakadewa mera vakadewa vakadodonu, mera yalodina tale ga ena ka era vakadewataka. Mai vakacurumi kina e levu na cala. Ena vuku ni ka oqo e sureti mai kina e dua na turaga vuku o Szymon Budny, me mai vakadodonutaka tale na vakadewa. Mani lewa o koya ni na rawarawa cake ke vakadewa vou tale mai na nona vakadodonutaka ga na vakadewa sa tu rawa. Rauta na 1567, sa tekivu cakacaka kina o Budny.

Ni vakadewa tiko o Budny, e vakalewa vakamatailalai na veivosa yadua kei na kedra duidui lalai, na ka e sega ni bau vakayacora e dua e Poladi. Ena vanua e dredre kina me vakadewataka vakapoladi e so na vosa vakaiperiu, sa qai dau biuta na vakadewa ni vosa yadua vakaiperiu oqori ena tutu ni taqa ni iVolatabu. E dau bulia e so na vosa vou ena vanua e veiganiti kina, e dau saga tale ga me vakayagataka na vosa ni veisiga e dau vakayagataki mai Poladi ena nona gauna. E nona inaki me vakarautaka vei ira na dau wili iVolatabu e dua na vakadewa ni iVolatabu e vinaka qai dodonu.

E qai taba ena 1572 na vakadewa taucoko ni iVolatabu i Budny. Ia, eratou veiveisautaka na dautabaivola na nona vakadewa ni iVolatabu Vakirisi. E sega ni yalolailai kina o Budny, se baci vakadodonutaka tale na nona vakadewa, vakacavara tale ni oti e rua na yabaki. Na vakadewa ni iVolatabu Vakirisi totoka i Budny e uasivia na vakadewa vakapoladi kece e se caka e liu. Kena ikuri ni vakalesuya mai o koya na yaca ni Kalou o Jiova ena levu na vanua.

Ena icavacava ni ika16 ni senitiuri kei na imatai ni 30 na yabaki ni ika17 ni senitiuri, e mai yaco kina o Raków me koro ni lotu, me itikotiko tale ga ni vuli. E ke sa ra qai mai vakaitikotiko kina na iliuliu ni lotu na Polish Brethren kei ira na kena dauvolavola. Sa qai taba tiko yani i ke na nodra ivola lalai kei na ivola lelevu.

Era Tokona na Vuli

Sa qai levu ga na nodra tabaivola na Polish Brethren ena yabaki 1600 ni sa qai dabe kina e Raków e dua na valenitabaivola. E taba tiko yani ena valenitabaivola oqo na tikidua lalai kei na ivola lelevu ena vica vata na vosa. Lakolako, sa yaco o Raków me dua vei ira na vanua ni tabaivola vinaka duadua e Urope taucoko. E vakabauti ni 200 na veimataqali ivola e taba e kea ena 40 tale na yabaki e tarava. E vakayagataka tiko na Polish Brethren na pepa totoka e caka ga mai na dua na nodratou vale ni caka pepa e toka voleka e kea.

Lakolako sa raica na Polish Brethren ni dodonu me vakavulici ira na lewenilotu, vaka kina o ira na tani. Ena vuku ni ka oqo, a tauyavu kina ena 1602 na Univesiti o Raków. Era vuli e kea na luvedra tagane na lewe ni Polish Brethren, wili tale ga kina o ira na gonetagane lotu Katolika kei ira na lotu Tawase. E dina ni koronivuli ni lotu, ia e sega ni vakavulici duadua ga e kea na ka e baleta na lotu. E vulici tale ga e kea na vosa, itovo, veivoli, itukutuku makawa, lawa, yalomatua, saenisi, fika, wainimate, kei na qito na gymnastic. E dua tu na valenivola levu ni univesiti oqo, qai levu tiko ga mai na lewena ena vuku ni tabaivola e caka tiko ena valenitabaivola e kea.

Ni sa vakacagau na ika17 ni senitiuri, e kena irairai nira sa na qai lewe levu ga na lewe ni Polish Brethren. Ia, a sega ni mani yaco vaka kina.

Ravu Lesu na Lotu kei na Matanitu

E vakamacalataka o Zbigniew Ogonowski mai na koronivuli ni saenisi na Polish Academy of Science: “Ena icavacava ni ika30 ni yabaki ni ika17 ni senitiuri, sa qai leqataki ga na kedra ituvaki na Arian e Poladi.” Oqo e vu vakalevu ena nodra veivakacacani doudou na bete ni lotu Katolika. Era saga na bete na ka kece ga era rawata, wili kina na lasu, kei na nodra vola e so na ivola lasulasu mera vakarogorogocataki kina na Polish Brethren. Sa ra qai doudou ga vakalevu na veivakacacani tiko oqo ena veisau ni draki vakapolitiki e Poladi. Na tui vou kei Poladi, o Sigismund III Vasa, e dau sevaki ira na Polish Brethren. O ira tale ga na kena isosomi, vakauasivi o John II Casimir Vasa, e tokona tale ga na nona saga na lotu Katolika mera kawaboko na Polish Brethren.

Sa qai ca ga vakalevu na ituvaki oqo ena nodra beitaki e so na gonevuli mai Raków nira nakita mera beca na kauveilatai. Na ka e yaco oqo e sa qai ulubale ni kena vakarusai na nodra koroturaga na Polish Brethren. E beitaki itaukei kei Raków na mataveilewai e ra ni ‘tokona na ca’ ena nona vakailavotaka na Univesiti kei Raków kei na kena valenitabaivola. E beitaki na Polish Brethren ni via vuaviri, beitaki nira dau marau vakalialia, kei na ivalavala vakasisila. Lewa na palimedi me sa sogo na Univesiti e Raków, me vakarusai tale ga na valenilotu kei na valenitabaivola e taukena na Polish Brethren. Ra vakatalai tani mai na nodra koro na lewenilotu. Ra vakaroti na parofesa ni univesiti mera biubiu mai na vanua oya, ke sega era na vakamatei. Era mani toki e so na Polish Brethren ina veivanua era nanuma ni vinaka cake, me vakataki Silesia kei Slovakia.

Ena 1658, e vakaroti ira kece kina na lewe ni Polish Brethren na palimedi mera volitaka nodra vanua mera biuta na matanitu ena loma ni tolu na yabaki. Sega ni dede e qai vakalekalekataki tale na gauna yalataki ina rua ga na yabaki. Ena vakamatei e dua vei ira e laurai ni yalodina tiko ena nona lotu.

E so na Socinian era toki i Necaladi, ra qai lai tomana tiko mai kea na nodra veiqaravi vakalotu kei na nodra tabaivola. Mai Transylvania, a tiko mai kea e dua na ivavakoso me yacova sara mai na itekitekivu ni ika18 ni senitiuri. Ena nodra soqoni vakalotu e dau yaco vakatolu e veimacawa, era dau laga same, rogo vunau, era dau wilika tale ga e dua na ivola e sa vakarautaki me vakamacalataka na nodra ivakavuvuli. Me rawa ni savasava tiko ga na nodra ivavakoso, e dau caka kina ena lotu na veivakadodonutaki, na veivakasalataki, kei na veivakasivoi, ke veiganiti.

Era gonevuli ni Vosa ni Kalou na Polish Brethren. Era raica rawa e so na ka dina totoka, era qai sega ni dau tu vakasuka mera vakatetea yani vei ira na tani. Ia, era a qai dui se yani ina vanua taucoko o Urope, mai dredre kina mera duavata tiko ga. Lakolako, sa sega ni qai kune tale e dua na Polish Brethren.

[iVakamacala e ra]

[iYaloyalo ena tabana e 23]

Na vale a taukena e dua na italatala ni Socinian

[iYaloyalo ena tabana e 23]

E cake: O Raków nikua; toka ena imatau na itikotiko ni bete a tauyavu ena 1650 me vakawabokotaka na ivakatakilakila kece ni “Arianism” e basika; e ra: Na vanua oqo era vakaduria kina na bete ni lotu Katolika e dua na kauveilatai me rawa nira vakavuvala kina vei ira na Polish Brethren

[iTaba ni Credit Line ena tabana e 21]

Title card of Biblia nieświeska by Szymon Budny, 1572