Aron Karikirakean Te Aroaro Ae Moanibaan Te Riai Iroura
KAOTIOTAN te aroaro ae moanibaan te riai e nanona karaoan ao iangoan ae eti, bwa bon te aroaro ae raoiroi. Temanna te tia koroi rikitinare are arana Marvin R. Vincent, e taku bwa te taeka n Erene nikawai ae rairaki bwa “te aroaro ae moanibaan te riai,” e kaineti nakon “bwaai ni kabane aika moan te raoiroi.” E aki kamimi ngkanne ae aroaro n aron te karaurau n iango, te ninikoria, te taotaonaki n nano, te aki-inanonano, te nanoanga, te nanomwaaka, karaoan ae raoiroi n taai nako, te nanorinano, ao te kakaonimaki, bon bwaai ake a kamoamoaki bwa aaro aika moanibaan te riai, n te tai teuana ma te tai teuana. Te aroaro ae moanibaan te riai e a kabwarabwaraki naba bwa “karaoan ae boraoi ma te kaetieti ibukin ae eti.”
Ti riai ni kaboraoi arora ma ana kaetieti antai i aon ae moan te riai ma n eti? “N aron ae iangoaki irouia angiia taani karekeiango i aon te riai ake a maiu ngkai,” e taekinna te maekatin ae te Newsweek, “te nanououa ae riki man te waaki are arana te Kaoota, ae e karekea te iango ae bairean ae eti ao ae bure ni bwaai ni kabane, e a tii boto i aon ae e tangiraki iroun te aomata, nanona, ke ae e boraoi riki ma katein abana.” Ma te koaua bwa e raoiroi bwa bairean ae eti ao ae bure bwa e na boto i aon ae e tangiraki riki irouia aomata? Tiaki. Ngkana ti na karikirakea te aroaro ae moanibaan te riai iroura, ao ti kainnanoa te kaetieti ae kona n onimakinaki ibukin ae raoiroi ao ae buakaka—ae te kaetieti ae e kona ni kabonganaki ibukin motikan te mwakuri, te kaantaninga, ke te aroaro teuana, bwa e raoiroi ke e buakaka.
Nibwan Kaetieti Ibukin te Aroaro ni Maiu ae Riai ae Tii Ngaia ae Koaua
Bon tii teuana te Nibwa ni koaua ibukin kaetieti i aon te aroaro ni maiu ae riai—ae te tia Karika te botannaomata ae Iehova ae te Atua. Bon tii teutana te tai imwin karikan te moan aomata ae Atam, Iehova ae te Atua e katea te tua aei nakon te mwaane: “Ko kona n amamarake raoi mani kaai ni kabane aika kain te ne n aroka aei: ma ko na tai amarake man te kai n ata te raoiroi ma te buakaka: ba n te bong are ko amarake mai iai ao ko na boni mate.” (Karikani Bwaai 2:16, 17) Iehova ae te Atua e arana te kai arei n aron anne bwa e aonga ni kaota iai mwaakana n tii ngaia ni bairea ae raoiroi ao ae buakaka ibukia aomata ake e kariki. Ana kaetieti te Atua ibukin te raoiroi ao te buakaka a riki bwa bwaai ake a na motika ke a na bairea aron ana mwakuri, ana kaantaninga, ao aroaron te aomata. Ngkana akea kaetieti aikai, ao ti aki kona n ataa te kaokoro imarenan te raoiroi ao te buakaka.
Te tua ibukin te kai n ataa te raoiroi ao te buakaka e angania Atam ma Nei Ewa te rinerine are a riai ni karaoia—a na rinea te ongeaba, ke te aki-ongeaba. Irouia, te aroaro ae moanibaan te riai e nanonna bwa a na ongeaba n te tua anne. Imwin tabeua te tai, Iehova e kaotii riki bwaai aika a na kakukureia nanona ao bwaai aika a na aki, ao e baireia bwa a na koreaki taekan bwaai aikai n te Baibara. Ngkanne, karikirakean te aroaro ae moanibaan te riai iroura, e nanona kaboraoan aroarora ma ana kaetieti aika raraoi Iehova ake a koreaki n te Baibara.
Ataa Raoi Ana Kaetieti te Atua
Kioina ngke Iehova ae te Atua e a tia ni baireia bwa tera ae raoiroi ao tera ae buakaka ao e a tia ni kaotii kaetieti aikai nakoira n te Baibara, tiaki bwa e riai bwa ti na ataa raoi taekan bwaai aikai? E korea ae kangai te abotoro Bauro: “E anganaki te aba te Baibara ni kabanea iroun Tamnein te Atua, ao e manena nakon te reirei, ao nakoni kaotan ana buakaka te aomata nako ina, ao nakoni manga-kaetana, ao nakoni kawanawanana n te raoiroi: ba e aonga ni moan te raoiroi ana aomata te Atua, ao e na kabaneaki ni kataeaki nangina nakoni makuri aika raraoi ni bane.”—2 Timoteo 3:16, 17.
N aron anne, iangoa te kangaanga are e riki iroun Kunihito, are e taekinaki n te kaongora are imwain aei, ngke e kaota te nanorinano n te aro ae boraoi ma katein abana. Imwina riki, neneran riki kaetieti ake a mena n te Baibara e buokia bwa e na bwaina te kaantaninga ae raoiroi riki iai. Te Baibara e bon kaungaunga aron kaotan te nanorinano, ao e kabuakaka te kamoamoa ao te kainikatonga. (Taeka N Rabakau 11:2; Mika 6:8) Ma e ngae n anne, ngke e taekin bwaai ake a kataua te aomata bwa te “mataniwi,” te abotoro Bauro e taekina ‘karekean’ te beku anne. (1 Timoteo 3:1, NW) ‘Karekeana,’ e na aki tii karaoaki n akea te kamoamoa ke te kainikatonga iai, ma te tia uaiakina te nakoa anne e na aki kamangora taekana ibon irouna, n akea riaina.
Tera ana taeka te Baibara ibukin te aroaro ae moanibaan te riai ni kaineti man te waaki ni bitineti? Kabonganan aaro ni mwakuri aika a nanououa aomata iai n aron raoiroiia, ke te kabara bae n ira ana tua te tautaeka ao tua ibukin te angabwai, bon bwaai aika a kakaraoaki irouia taani bitineti ngkai. N aki ongea bwa tera ae a karaoia aomata tabemwaang, ma te kaetieti man te Baibara e taekinna bwa ti na “kakaraoa ae raoiroi nakoni bwaai ni kabane.” (Ebera 13:18) Mangaia are ti karikirakea te aroaro ae moanibaan te riai ngkana ti rawa ni babakanikawai ao ti aki inanonano nakoia taani kamwakuri, taani mwakuri, aomata aika a na bobwai iroura, ao tautaeka. (Te Tua-Kaua 25:13-16; I-Rom 13:1; Tito 2:9, 10) Kakaraoan ae raoiroi e karika te onimakinaki ao te nano raoi. Ao korean taeka ni boraraoi ake ti karaoi e tuka aron rikin kairua ao kangaanga ake a riki ibukin bwaai ‘aika a aki kaantaningaki.’—Te Minita 9:11; Iakobo 4:13, 14.
Kunnikai aika ti bwain ao aroaro ni katamaroai rabwatara naba, bon bwaai aika ti riai naba ni karikirakei iai aroaro aika moanibaan te riai iroura. A kaokoro nako kunnikai aika a bwainaki irouia aomata aika a kakaokoro nako kateia, ao aomata tabeman a kona n namakina kairoroakia bwa a na bwaini aaro aika a boou. Ma bukin tera bwa ti na kakairi n aaro nako aika boou aika a riiriki? Te Baibara e reireinira bwa ti na “tai katotonga aron aon te aba.” (I-Rom 12:2) E aki katei tua te abotoro Bauro, ma e korea ae kangai ngke e kairaki iroun te Atua: “Ao I tangiriia naba aine ba a na kunnikaiia n te kunnikai ae riai, ma te mata n aki kan taraki, ma te wanawana; ao a na tai katamaroaia n iranatuia aika biraki, ma te koora, ke moomi, ke n te kunnikai ae e bati boona; ma a na katamaroaia ni makuri aika raraoi, n te aro ae riai irouia aine aika a taku ba a tangira te Atua.” (1 Timoteo 2:9, 10) Te kaetieti aei e kaineti nakoia mwaane ao aine. A kona iai ni bwainaki aaro ni kunnikai aika kakaokoro aika moan te kantara aika boraoi naba ma kateia ao nanoia aomata.
Te Baibara e kaotii naba mwakuri aika kammaira aika a kabuakakaki iroun te Atua. N 1 I-Korinto 6:9, 10, ti wareka te reirei aei: “Kam aki ataiia aomata aika buakaka ba e aki reke uean te Atua i rouia? Kam na tai burebureaki: e aki reke uean te Atua irouia taani wene ni bure, ma taan taromauri boua, ma taani kimoa bun te aomata, ma mwaane aika baka ni kan aine, ao mwaane aika bo ma mwaane, ao taan ira, ma akana mataai ni kanibwaibwai, ma taan nim kamanging, ma taan taetaebuaka, ma taani babakanikawai.” Te kibu aei e buoka Nei Maria, are e taekinaki i eta, n noria bwa e bure ana iraorao ma Juan, bwa e bobuaka ma ana kaetieti te tia Karikia aomata ibukin te aroaro ae moanibaan te riai, ao e riai ni katokia ngkana e tangira akoana iroun te Atua. E teretere ngkanne bwa karikirakean te aroaro ae moanibaan te riai e kainnanoira bwa ti na ataa raoi ana kaetieti Iehova.
Reirei ma Nanom
Te aroaro ae moanibaan te riai bon tiaki tii kakean ae buakaka. Ma bon te bwai ae mwaaka ni kaira aroaroni maiun te aomata. Te aomata ae iai irouna te aroaro ae moanibaan te riai, bon te aomata ae iai irouna te raoiroi. Te professor temanna e taekinna bwa “te aroaro ae moanibaan te riai e riai n reiakinaki man te nano, ao tiaki tii n te kaburoro.” Karikirakean te aroaro ae moanibaan te riai ngkanne, e nanona ae bati riki nakon tii ataakin raoi ana Taeka te Atua. E kainnanoa naba iaiangoan taekan bwaai ake a koreaki iai, bwa a aonga n onrake nanora n te kakaitau ibukin Iehova, ao ti a kairaki naba bwa ti na kamanenai ana reirei te Baibara inanoni maiura.
“Ai bati ra tangiran am tua i rou!” e kakatonga te tia areru. “Bon au bwai n iango te baei ni kabongnga.” (Taian Areru 119:97) Ao e korea ae kangai te Uea ae Tawita: “I uringi boong ake ngkoangkoa; I iangoi am makuri [te Atua] ni kabane: I taekina aia makuri baim i nanou.” (Taian Areru 143:5) Ngaira naba ti riai ni karaoa te tataro ao te iaiango, bwa kanoan naba ara reirei i aon te Baibara ao booki aika a kabwarabwara te Baibara.
Te koaua bwa e kona ni kangaanga kamwawan te tai ibukin te reirei raoi ae irianaki n te iaiango. Ma karekean iroura te aroaro ae moanibaan te riai e kainnanoira bwa ti na kauarerekea ara tai ni karaoi mwakuri tabeua. (I-Ebeto 5:15, 16) Aaron, ae ai 24 ana ririki ni maiu, e karekea ana tai ibukin karaoan anne ni katoa bong, ngke e moantaai riki n uti 30 te miniti imwain te tai are e tataneiai n uti iai rimoa. E karakina ae kangai: “N te moan tai, I kabongana te itera n aoa arei ibukin warekan te Baibara n tii ngaia. Ma n taai aikai, I a tibwa ataa kakawakin te iangomwaaka. Mangaia are ngkai I kabongana iteran te tai anne ibukin iaiangoan bwaai ake I a tibwa wareki. E a rangi ni uaana karaoan aei.” E kona n iangomwaaka te aomata n taai ake tabeua. E anene ni kangai Tawita nakon Iehova: “I iangoa arom n te tai n tei ni bong.” (Taian Areru 63:6) Ao e taekina ae kangai te Baibara: “E oti nako Itaaka ba e na iango n te tawana n te tairiki.”—Karikani Bwaai 24:63.
Moan te kakawaki te iangomwaaka ibukin karikirakean te aroaro ae moanibaan te riai, bwa e buokira bwa ti na nanona nanon Iehova ma n iango n aron ana iango. N aron anne, Nei Maria e ataia bwa te Atua e katabua te wene ni bure. Ma ngkana e na ‘ribaa ae buakaka ma n tangira ae raoiroi’ irouna, e riai moa n iango mwaaka i aon kiibu aika kakawaki man te Baibara. (I-Rom 12:9) E buokaki bwa e na nora riain bitan maiuna ngke e wareka I-Korote 3:5, are e kaungai nanora bwa ti na ‘kamate bwain rabwatara ni kaineti ma te wene ni bure, te kammaira, te kaibabaru, tangiran ae buakaka, ao te mataai ni kanibwaibwai.’ E riai n titirakinna ni kangai Nei Maria: ‘I riai ni kamatea tangiran te kaibabaru raa irou? Tera ae I riai ni kaki bwa I aonga n aki karika iai tangiran ae kammaira? Iai bitaki tabeua ake I riai ni karaoi n aroarou nakoia mwaane?’
Te iangomwaaka e nanona naba iangoan uaan te mwakuri teuana. Bauro e kaungai nanoia Kristian bwa a na rarawa nakon te wene ni bure ma ni taotaon nanoia, bwa e na aki “ri aon tarina te aomata temanna, ao e na tai burebureia.” (1 I-Tetaronike 4:3-7) Aikai titiraki aika a raoiroi aika a riai n iaiangoaki: ‘Tera te kangaanga ae N na karikia nakoiu, nakon au utu, ke nakoia aomata tabemwaang ngkana I karaoa te bwai aei? Tera aron rootakiu iai n te aro n taamnei, tera aron rootan nanou ao rabwatau iai? Tera mwina nakoia aomata tabemwaang ake a a urua ana tua te Atua iai ngkoa?’ Te iaiango n aron anne e kakorakora riki nanon Nei Maria, ao e na kona ni kakorakorai naba nanora.
Karekea Reireiam man Katoto Tabeua
E kona n reiakinaki aron te aroaro ae moanibaan te riai n te tabo n reirei? Te titiraki aei e a tia ni kaminoi aia iango taani karekeiango inanon ririki aika ngaa ma ngaa mwaitiia. Te I-Erene ae te tia rabakau ni karekeiango ae arana Plato, e taku bwa e kona ni karaoaki anne. Ma n te itera teuana, Aristotle e taku bwa te aroaro ae moanibaan te riai e a reke man kamanenan te reirei inanon maiun te aomata. Te tia kareke rongorongo temanna e kabwarabwara aron te kaokoro aei ni kangai: “Ni koauana, te aroaro ae moanibaan te riai e aki kona n reke man te reirei n tii ngaia. E aki naba kona n reiakinaki man booki n reirei. Te aroaro ae riai e a reke irouia aomata ake a maiu ibuakoia aomata . . . ake a kaungaunga aron bwainan te aroaro ae moanibaan te riai, ao a kakabwaiaki aomata ake a kaotiotiia.” Ma ti na kunei iia ngkai aomata aika iai irouia te aroaro ae moanibaan te riai? Angiia botannaomata a kona n taekin katoto ibukin kaotiotan te aroaro ae moanibaan te riai, e ngae ngkana a tii karakinaki n aia karaki ni kawai aika oteaki, ma te Baibara e taekin katoto aika boni koaua aika mwaiti.
Te katoto ibukin te aroaro ae moanibaan te riai ae te kabanea n raoiroi, bon taekan Iehova. N taai nako e karaoa ae moanibaan te riai, ao e karaoa ae eti. Ti kona ni karikirakea te aroaro ae moanibaan te riai iroura ngkana ti ‘kakairi iroun te Atua.’ (I-Ebeto 5:1) Ao Natin te Atua ae Iesu Kristo e “katuka te aro ae ti na kakairi iai.” (1 Betero 2:21) Ao te Baibara e karakin rongorongoia aomata aika kakaonimaki aika mwaiti, n aroia Aberaam, Nei Tara, Ioteba, Ruta, Iobi, Taniera ao raona ake I-Ebera ake teniman. A aki riai ni mwanuokinaki aia katoto aika moanibaan te riai, irouia ana toro Iehova ake a maiu n taai aikai.
Ti Kona n Tokanikai Iai
Ti boni kona n tokanikai ni karaoa ae moanibaan te riai imatan te Atua? Kioina ngkai ti a itiuaki n te aki-kororaoi, n taai tabetai a buaka ara iango ao rabwatara—are a buaka iai kan karaoan ae moanibaan te riai ma aroarora aika bubure. (I-Rom 5:12; 7:13-23) Ma e kona n tokanikai te aba n te buaka anne n ana ibuobuoki te Atua. (I-Rom 7:24, 25) Iehova e a tia n anganira ana Taeka ao booki aika a kabwarabwara te Baibara. Ngkana ti karaua raoi n reirei n te Baibara ao ti tataro ma n iangomwaaka, ao a kona n itiaki nanora. Iango, taeka, ao mwakuri aika moanibaan te riai, a bane n nako man te nano ae itiaki. (Ruka 6:45) Ti kona ni karikirakea iroura aroarora ae boraoi ma aroaron te Atua ngkana ti kakairi n aia katoto Iehova ae te Atua ao Iesu Kristo. Ao a bati reireiara ae ti kona ni karekea mairouia aomata ake a kakaonimaki ni beku iroun te Atua ni boong aikai.
Te abotoro Bauro e kaungai nanoia taani wareware n ana reta bwa a na ‘iaiangoi’ te aroaro ae moanibaan te riai ao bwaai tabeua aika a riai ni kamoamoaki. Kakaraoan aei e na karekea te kakabwaiaki mairoun te Atua. (I-Biribi 4:8, 9) N ana ibuobuoki Iehova, ti kona n tokanikai ni karikirakea te aroaro ae moanibaan te riai iroura.
[Taamnei n iteraniba]
Karina naba am tai n iangomwaaka ibuakon am tai n ukeuke n reirei n te Baibara
[Taamnei n iteraniba]
Karikirakea iroum te aroaro ae boraoi ma aroaron te Atua n te aro ae ko na katotonga aroaron Kristo Iesu