Buan Tamau ao Manga Reken Tamau Temanna

E BUNGIAKI tamau i Graz, i Austria, n 1899, mangaia are bon te roro n rikirake n tain te Moan Buaka Are Kabutaa Aonnaba. N te tai ae waekoa imwini moanakin te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba n 1939, e a tuangaki bwa e na kaaina te taanga ni buaka mai Tiaman. E boni mate n 1943 ngke e ira buakanakia kaain Rutia. E kananokawaki bwa anne aroni buan tamau ngke ai tibwa uoua au ririki. I bon aki roko n te kinaa ao I a rangi n nanokawaki ngkai akea tamau, ai moarara riki ngke I a ataia ae angiia ataeinimwaane n te reirei bon iai tamaia. Imwina riki ngke ai tebwi tabun au ririki, e a reke kabebetean nanou n reiakinan Tamara are i karawa, ae te Tama ae kakannato riki ae aki kona ni mate.—Abakuka 1:12.

BAIKA RIKI NAKOIU NGKE I KAAINA TE BOTAKI N TIKAUTI

I boni kaaina te Botaki n Tikauti ae te waaki ibukia rooro n rikirake ngke itiua au ririki. E moani kateaki ni kabutaa te aonnaba te Botaki n Tikauti n 1908 i Buritan iroun te mataniwi n tautia n ana taanga ni buaka Buritan ae Robert Stephenson Smyth Baden-Powell. N 1916 ao e moani katea te tikauti ibukia ataeinimwaane aika uarereke ake titeboo au ririki ma ngaiia ae aranaki bwa te Wolf Cubs (ke te Cub Scouts).

I kukukurei n ara tai ni kaembwa i buakonikai n taiani wikeen ike ti mamatu iai n umwanrianna, ti bwaini ara kaboraoi n tikauti ao ti borein ma tangitangin turam. I rangi ni kukurei riki n reken au tai ni bobotaki ma Tikauti ake tabeman riki, n ikotaki naba ma tekatekara ni katomimia te ai i tinaniku n te tairiki ao n anenene ao n takaakaro naba n te buakonikai. A boni bati naba baika ti reiakin ibukin te karikibwai ike I a kairaki iai bwa N na kakaitau ibukin ana mwakuri ara tia Karikiriki.

A boni kaungaaki kaain te Botaki n Tikauti bwa a na karaoi mwakuri aika raraoi ni katoabong. Aio aia kibu ni koora ni kabane. Ti kamaurira i marenara ma taeka aika “Bwaina te Tauraoi n Taai Nako.” E bon anaaki nanou iai. N ara kurubu ae e raka i aon tebubua iai mwaitira ataeinimwaane, tao iterana mai buakora kaain te Aro ni Katorika, iterana boni kaain te Aro ni Boretetanti ao temanna kaain te Aro ni Buddhist.

Ni moa man 1920, a a tia ni kakaraoaki boowi n Tikauti ke botaki ni bukamaru ni katoaa tenua te ririki ke e raka riki ni katobibia te aonnaba. I bon ira te kaitiua ni Bukamaru n Tikauti ni Katobibia te Aonnaba n te kaawa ae Bad Ischl i Austria, n Aokati 1951, ao te karuaiwa ni Bukamaru n Tikauti ni Katobibia te Aonnaba n te tabo ni kamaangang ae arana Sutton Park, i rarikini Birmingham, i Engiran n Aokati 1957. N te kabanea ni botaki ae nako ao tao 33,000 mwaitiia Tikauti aika a roko man aaba ao aono aika 85. A roko naba ni kawarira aomata aika tao 750,000 mwaitiia n ara botaki ni bukamaru n ikotaki naba ma te Ueannaine mai Engiran ae Queen Elizabeth. Irou ngai, titeboo te botaki aei ma te botaki n itaritari ae katobibia te aonnaba. I bon aki ataia ae n te tai ae waekoa, N nang kinaia kaain te botaki n itaritari ni katobibia te aonnaba ae rangi ni kakukurei riki aika maiuakina te onimaki ni koaua.

MOANI KAITIBOOU MA TEMANNA ANA TIA KAKOAUA IEHOVA

N tain te kabuebue n 1958, ao e nangi bane au tai ni kataneiai ibukin te touati n te Grand Hotel Wiesler n te kaawa ae Graz i Austria. E bon uarongorongo nakoiu n te tai ae aki baireaki Rudolf Tschiggerl, ae raou ni mwakuri ikai ae tiibi kuuka ni karaoan taiani kabuki. I tuai man ongongo te bwai teuana ibukin te koaua. E moan taekina te reirei ae te Temanna n teniman ao ni kaotia ae bon tiaki te reirei man te Baibara. I kauntaeka bwa I tei ibukin te Temanna n teniman ao I kani kaotia nakoina bwa e kairua. I bon taatangira raou ni mwakuri aei ao I kan anaa nanona bwa e na okira te Aro ni Katorika.

E kani karekea Rudolf ae ti aranna bwa Rudi au Baibara. I kamatoaa au taeka nakoina bwa I tangira te Baibara ni Katorika. I moana warekana ao I a waekoa ni kunea bwa e a tia Rudi ni karina i nanona te turaeki ae boreetiaki irouia Ana Tia Kakoaua Iehova. I ribaa aei ibukina bwa I namakinna ae e kona te turaeki anne ni koreaki taekana n te aro are ngkana ko ongoraeia e taraa n eti ma e kona ni kairua. Ma I boni kukurei ni maroroakina te Baibara ma ngaia. E kaotia Rudi bwa e ota iai ao e aikoa anganai te bwai riki teuana ae e a tia ni boreetiaki. N taai tabetai ti boni mamaroro i aon te Baibara ni karokoa e a rangi ni bwakanako te tai n te tairiki i nanon tenua namwakaina.

Imwini banen au tai ni kataneiai n te outero n au kaawa ae Graz ao e a kabwakaa roou tinau bwa N na reita riki au reirei n te outero ibukin aron te kairiri. Ai ngaia are I a mwaing nakon Bad Hofgastein, ae te kaawa ni mwaruan Alps are e tei iai te reirei. Iai ana itoman te reirei anne ma te Grand Hotel are i Bad Hofgastein, ao n tabetai I mwakuri iai bwa I aonga ni mwaatai riki nakon are I reiakinna n te umwanreirei.

KAWARAKIU IROUIA MITINARE N AINE AIKA UOMAN

E a tia Rudi n anganai te atureti ae boou nakon te aobiti n tararua i Vienna, ao te aobiti n tararua e manga kanakoa nakoia uoman taari aine aika mitinare aika Ilse Unterdörfer ao Elfriede Löhr. N te bong teuana, e weteai teuare te tia butimwaeia aomata n te outero ao n tuangai bwa iai uoman aine aika a taningaai n aia kaa i tinaniku bwa a kani maroro ma ngai. I boni kubanako ibukina bwa I aki kinaia. Ma I bon nako n noria bwa antai ngaiia. I ataia imwina bwa a a tia ni beku bwa taani Kakoaua ake a karorokoi booki n te aro ae raba n tain te Nazi i Tiaman ngke e a katabuakaki aia waaki imwain te Kauoua ni Buaka Are Kabutaa Aonnaba. A boni katikaki naba imwaini moanakin te buaka irouia bureitiman ni karaba mai Tiaman (ae te Gestapo) ao ni kanakoaki nakon te tabo ni kaikain i Lichtenburg. Ao ngkanne ngke e a boo te buaka, a a manga kanakoaki nakon te tabo ni kaikain i Ravensbrück, i rarikin Berlin.

Titeboo aia ririki taari aine aikai ma tinau, ai ngaia are I a boni karineia. Anne bukina are I aki tangiria bwa e na banebuaka aia tai ni maroro ma ngai ao imwina tao N nang tuangia bwa I aikoa kan tomaa nako te maroro imwin tabeua te wiki. Ngaia are I a tuangia bwa a kona n tii anganai kiibu aika bati i aon reirein te Aro ni Katorika ni kaineti ma te onomwi irouia abotoro. I bon tuangia bwa N na uotia nakon te tama n au kaawa ao ni maroroakinna ma ngaia. N au iango, N nang ataa iai te koaua.

REIAKINAN TE TAMA AE KOAUA MA N TABU I KARAWA

E reirei te Aro ni Katorika bwa te onomwi irouia abotoro e boni moa mairoun te abotoro Betero ngke e oneaki mwina iroun te bobe temanna imwin temanna ni karokoa ngkai. (E bure rairan ana taeka Iesu irouia kaain te Aro aei aika ni Mataio 16:18, 19.) E taekinaki naba n te Aro ni Katorika bwa e aki kona ni kairua te bobe ngkana e anga ana reirei ibukin aia onimaki ke te aroaro ni maiu ae na touaki mwina i nanon aia Aro i tinanikun te umwantabu. I kakoauaa aei ao I iangoia bwa ngkai e taekinaki ae e aki kona ni kairua te bobe, are a weteia kaain te Aro ni Katorika bwa te Tama ae Tabu ibukin ana reirei nako ni kaineti ma te onimaki ao ngkai e a tia n taekinna teuanne bwa e koaua te Temanna n teniman, ngkanne e a boni koaua te reirei anne irou. Ma ngkana e kairua e na bae ni kairua te reirei anne. Maroaka ae e rangi ni kakawaki te reirei ae aia onomwi abotoro irouia kaain te Aro ni Katorika aika bati, kioina ngkai a bane n irekereke etin ao kairuan reirei riki tabeua man te Aro anne i aon aei!

Ngke I roko iroun te tama ao e bon aki kona ni kaekai au titiraki, ma e anaa bokin te reirei n te Aro ni Katorika ae kaineti ma te onomwi irouia abotoro. N aron are e tuangai, I bon uotia nakoni mwengau, I warekia ao n oki ma titiraki riki tabeua. N tokina, e a taku nakoiu ngke e aikoa kona ni kaekai au titiraki: “I aki kona ni karina au koaua iroum ao ko aki kona naba ni karina am koaua irou. . . . E na tekeraoi am bong!” E aikoa manga kani maroro riki ma ngai.

N te tai anne, I a tauraoi n reiakina te Baibara ma Ilse ao Elfriede. A bon reireinai baika bati ibukin te Tama ae koaua ma n Tabu i karawa ae Iehova ae te Atua. (Ioane 17:11) Bon akea ngkanne te ekaretia n te tabo anne, ngaia are a a kaira te botaki taari aine aika uoman aikai n te mwenga are a kan ongora kaaina. Bon tii tabeman ake a roko. A kaai ni maroroakin angiin reirei ake a rinanoaki taari aine aikai, kioina ngkai akea te tari te mwaane ae e a tia ni bwabetitoaki ae na kaira te botaki. N tabetai, e bon roko te tari te mwaane man te tabo riki teuana n anga te kabwarabwara ibukia aomata nako n te auti ae ti tangoia.

MOANAKIN AU MWAKURI NI MINITA

A moana aia reirei ma ngai n te Baibara Ilse ma Elfriede n Okitobwa 1958, ao I bwabetitoaki tenua te namwakaina imwina n Tianuare 1959. Imwaini bwabetitoau ao I titirakinia bwa I kona n iriia ke I aki n aia mwakuri man te auti ma teuana bwa N na tii nora aroni karaoan te mwakuri n uarongorongo. (Mwakuri 20:20) Imwin irakia n te moantai, I a titirakinia bwa I kona n anganaki au aono ae N na mwakuria ke I aki. A anganai teuana te kaawa ao I bon nanako iai n tii ngai n uarongorongo man te auti teuana ma teuana ao ni manga okiriia ake a kan ongora. Te tari te mwaane are I moan iria ni kawaran te auti teuana ma teuana n te mwakuri ni minita, bon te mataniwi n te aono ae uarereke are e a manga kawarira imwina riki.

Imwini banen au reirei n te touati n te outero n 1960, I a okira au kaawa ao ni kataia ni buokiia au koraki n reiakini koaua man te Baibara. Akea mai buakoia ae e a tia ni kaaina te koaua man te tai anne ni karokoa ngkai, ma iai tabeman aika a kaotiota te kan ongora teutana.

KABWANINANI MAIU N TE MWAKURI NI MINITA

N 1961 ao a a warekaki n ekaretia reeta man te aobiti n tararua ni kaineti ma te kaungaunga ibukin te bwaiania. Bon akea kaainnabau ao I rangi ni marurung, ai ngaia are I a iangoia bwa akea bukina ae riai ae N na aki bwaiania iai. I maroro ma te mataniwi n te aono ae uarereke ae Kurt Kuhn bwa tera ana iango bwa I a tia n iangoia ae N na mwakuri ni kareketianti i nanon tabeua te namwakaina bwa e aonga n reke au kaa, are e na rangi ni bongana n te mwakuri ni bwaiania. Tera ana taeka? “E kainnanoa ngkoa te kaa Iesu ma ana abotoro ibukini kabwaninan aia tai n te mwakuri ni minita?” E kaukaki au iango n te taeka anne! I a baireia bwa N nang moana au bwaiania n te tai ae waekoa. Ma kioina ngke I boni mwakuri 72 te aoa ni katoa wiki n te tabo ni kaamwarake n te outero, I riai moa ni karaoi bitaki tabeua.

I butiia au mataniwi bwa e kariaia bwa N na mwakuri 60 te aoa n oneani mwin are I taneiai iai ke e aki. E boni kariaia au bubutii ma akea te bitaki nakon au bwakabwai. Tabeua te tai imwin anne, I a manga bubutiia bwa I kona ni mwakuri tii 48 te aoa n te wiki ke I aki. E butimwaea naba au bubutii anne ao e bon tiku au bwakabwai n arona. Imwina, I a manga bubutii riki bwa N na mwakuri tii 36 te aoa n te wiki, ke 6 te aoa ni katoabong i nanon 6 te bong, ao e boni kariaia naba. I rangi ni mimi bwa bon akea naba te bitaki nakon au bwakabwai! E taraa n ae e aki tangirai au mataniwi bwa N na kitanna. I boni moana au regular bwaiania man au babaire anne. N te tai anne, e kainnanoaki te aoa ae 100 n te namwakaina ibukin te bwaiania.

Aua te namwakaina imwina, I a anganaki te mwioko ae te special bwaiania ao te tabonibai n te ekaretia ae uarereke n aonon Carinthia n te kaawa ae Spittal an der Drau. N taai akanne, e kainnanoaki te aoa ae 150 n te namwakaina ibukin te special bwaiania. Bon akea raou ni bwaiania ma e rangi ni kakawaki irou boutokaau n te mwakuri ni minita iroun te tari te aine ae Gertrude Lobner, are e beku bwa te tia ibuobuoki n te ekaretia.a

WAEKOANI BITAKINI MWIOKOAU

N 1963, I a kaoaki bwa N na karaoa te mwakuri ni mwamwananga. N tabetai, I mwananga n te turein man te ekaretia teuana ma teuana, ma au bwauti aika rangi n tinebu. Bon akea aia kaa angiia taari, ngaia are akea ae kona ni butimwaeai n te tabo n tataninga n te turein. Ibukina bwa I aki kani “kamoamoa,” I bon aki karekea te taekiti ae na uotai nakon te mwenga are N na tiku iai mangaia are I a bon rianna nakoni mwengau.

E bon tuai naba n reke kaainnabau n 1965 ao I a kaoaki bwa N na ira te ka-41 n reirei n te Kuura ni Kireata. A bati naba mai buakoia raou n reirei aika akea buuia. I rangi ni mimi bwa imwin te angabeeba I a mwiokoaki bwa N na manga mwakuri i abau ae Austria ni waakina au mwakuri ni mwamwananga iai. Ma imwaini kitanakin te United States, I a tuangaki bwa N na irira te mataniwi n te aono ae uarereke i nanon aua te wiki. I rangi ni kakaitau ngke I a mwakuri ma Anthony Conte, ae te tari te mwaane ae tatangira ae mamate nanona n te mwakuri ni minita ao e rangi n uaana ana mwakuri. Ti kaai ni mwakuri i New York i meangin te kaawa ae Cornwall.

Ngke I a okira Austria, I a mwiokoaki n te mwakuri ni mwamwananga ike I a kaitiboo iai ma te tari te aine ae kakateke aroarona ae akea buuna ae Tove Merete. E boni kaikawaaki n te koaua ma ngke nimaua ana ririki. Ngkana a titirakinira taari bwa ti kanga ni kaitiboo, ti boni manikangare ni kaeka ni kangai: “E baireaki kaitiboora man te aobiti n tararua.” Ti mare teuana te ririki imwina n Eberi 1967, ao ti kariaiakaki ni kaai ni waakinaanako te mwakuri ni mwamwananga.

N te ririki are imwina, I a ataia bwa ibukin ana akoi ae rianako Iehova, e a rineai bwa natina n taamnei. Ni kaineti ma anne, I a moana au iraorao ae okoro ma Tamau are i karawa, n ikotaki naba ma aomata ni kabane ake a taekinaki n I-Rom 8:15 ake a “takarua ni kangai: ‘Aba, Tamara!’”

I teimatoa ma Merete ni kaai ni karaoa te mwakuri ni mwamwananga n te aono ae uarereke ao ae bubura ni karokoa 1976. N tabetai n tain te kamwaitoro, ti boni matu n ruu aika rangi ni mwaitorotoro aika akea iai te bwai ni kaabue. Ngkana ti uti, ti a noria bwa ara burangketi are irarikin ubura e a maekeeke ao ni mainaina man ikeikera ae riao mwaitorona. N tokina, ti a iangoia bwa ti na uouota ara bwai ni kaabuea te ruu ae maiu man te iti ae uarereke bwa ti aonga ni kaitaraa te mwaitoro n te tairiki. N taabo tabeua, ngkana ti na kamanena te roki n te tairiki, n angiin te tai ti na bae n nakonako ribuakon te tino nakon te auti ae mena i tinaniku. Bon akea te ruu ibukira ai ngaia are ni katoa Moanibong, ti bon tiku naba n te auti anne, n te tabo are ti mwakuri iai i nanon te wiki. Imwina, ti a mwananga nakon te ekaretia are imwina n ingabongin te Kauabong.

I kukurei n taekinna bwa e rangi ni boutokaai buu ae tangiraki irou n taai nako i nanon ririki aika bati. E taatangira te mwakuri ni minita n te aro are bon akea te tai ae tao I kaungaa iai bwa e na karaoia. E tangiriia naba raoraora ao e rangi n tabeakinia aomata nako. E rangi ni korakora buokau irouna n aei.

N 1976, ti a kaoaki bwa ti na mwakuri n te aobiti n tararua i Austria i Vienna, ao I a rineaki bwa kaain te Komete n te Aobiti n Tararua. N te tai anne, e bon tararuaaki te mwakuri n aaba aika kakaokoro n aonon Eurobe ake i Mainiku man te aobiti n tararua i Austria ao e bairei raoi aron rokoni booki n aaba akanne. E kaira te waaki n aei Brother Jürgen Rundel ao e noraki bwa e babaire raoi. I kakabwaiaaki ngkai I mwakuri ma ngaia ao imwina riki I a kaoaki bwa N na mataniwi n te mwakuri n rairai ibukin taetae n aban Eurobe ake i Mainiku aika tebwina. A teimatoa ni kakaonimaki ni beku bwa special bwaiania i Tiaman Jürgen ma buuna ae Gertrude. A moanna kaain te aobiti n tararua i Austria ni karin taamnei n taiani maekatin n 1978, ao ni boreeti nakon taetae aika onoua n taian mitiin ni boreeti aika uarereke. Ti kanakoi naba taian booma ni bubutii nakon aaba aika kakaokoro ake a tangiri. E a mataniwi ngkai ni mwakuri aikai Otto Kuglitsch ma buuna ae Ingrid ake a a beku n te aobiti n tararua i Tiaman.

A boni katauraoi naba aia boki taari ake n aonon Eurobe Mainiku i aon abaia ni kabonganaan te aeka ni mitiin rimoa ae karaoi katotongani booki ke manga karaoani katotongani booki mani bwaai ake a kawakinaki iai rongorongo. Ma e ngae n anne, a boni kainnanoa naba boutokaaia mai tinanikun abaia. E boni kamanoa te mwakuri aei Iehova, ao n te aobiti n tararua ti a moanna n tangiriia taari ake a a tia ni beku i aan aaro aika kangaanga ao ni katabuakaki i nanon ririki aika bati.

TE MWANANGA AE OKORO NAKO ROMANIA

N 1989 ao e a reke au tai n ira Brother Theodore Jaracz ae kaain te Rabwata n Tautaeka n nako Romania. Bukin te mwananga aei, bwa a na raoiakinaki taari aika rangi ni bati bwa a na manga katiteuanaaki ma te botaki. Ni moan 1949, a a bati bukina aika kakaokoro ngkai a aikoa reitaki ma te botaki ao a a katei oin aia ekaretia. Ma e ngae n anne, a teimatoa n uarongorongo ao ni bwabetitoia aomata. A boni kabureaki naba ibukin aroia ni Kristian n tei i nuka, n aron are a karaoia taari ake kaain te botaki ae kariaiakaki mani kautun aia botaki Ana Tia Kakoaua Iehova n te aonnaba. E bon teimatoa naba ni katabuakaki te mwakuri i aon Romania, ngaia are ti karabaira ni bobotaki ni mwengan Brother Pamfil Albu, ma ara mataniwi aika unimwaane ake aman ao taan tei aika kariaiakaki irouia Kometen te aba ae Romania. Ti bon airi naba ma ara tia raitaeka mai Austria ae Rolf Kellner.

N ara kauoua n tairiki ni maroro, ao e a kaungaia raona n unimwaane Brother Albu bwa a na katiteuanaaki ma ngaira ngke e kangai: “Ngkana ti aki karaoa aei ngkai, e kona n aki manga reke ara tai.” Ibukin anne, a a katiteuanaaki tao 5,000 mwaitiia taari i nanon te botaki ae tii teuana. Bon aei te tokanikai nakon Iehova ao te konaaki nakon Tatan!

N raatokin 1989 ao imwaini bwakan te Komuniti i Eurobe Mainiku, I a kaoaki ma kaainnabau man te Rabwata n Tautaeka bwa ti na mwaing nakoni kautun te botaki n te aonnaba i New York. Ti rangi ni mimi n aei. Ti boni moana ara mwakuri n te Betaera i Brooklyn n Turai 1990. N 1992, I a rineaki bwa te tia ibuobuoki n te Komete Ibukin te Mwakuri n te Rabwata n Tautaeka, ao ni moa man Turai 1994, I a kakabwaiaaki bwa I a beku n te Rabwata n Tautaeka.

IAIANGOAN TAAI AIKA NAKO AO KANTANINGAAN TAAI AIKA A NA ROKO

A a tia n rangi ni bwakanako taai ake I beku iai bwa te touati n te outero. I a kukurei ngkai n te kakabwaia ae uataboani katauraoan ao tibwaakin amwarake n taamnei nakoia kaain ara botaki n itaritari ni katobibia te aonnaba. (Mataio 24:45-47) Ngkana I uringi taai aika bwakanako aika raka i aon 50 te ririki ake I a tia ni kabwanina iai au tai ni beku, I kona ni kaota au kakaitau ae moan te korakora ao kimwareireiu ibukin ana kakabwaia Iehova i aon ara botaki n itaritari ni katobibia te aonnaba. I rangi ni kan iriri ara bwabwaro ibukin aaba aika kakaokoro ake a kaatuuaki iai reiakinan taekan Tamara ae Iehova ao te koaua man te Baibara.

I tatataro bwa a na reiakina te Baibara ao ni butimwaea te koaua aomata aika mirion ma mirion riki mwaitiia ao ni beku ibukin Iehova ma kaain ara botaki n itaritari ni Kristian ni katobibia te aonnaba. (1 Betero 2:17) I kakantaningaa naba te tai are N na mataku iai mai karawa n nora te mangauti i aon te aba ao ni kabaneana N nang nora tamau n te aro n rabwata. Au kantaninga bwa a na bane ni kan taromauria Iehova n te Bwaretaiti tamau, tinau ao au koraki riki tabeman aika tangiraki irou.