E Maiu Ana Taeka Iehova
Reirei Aika Kakawaki man te Boki ae Warekaia Iteraera
IMWIN otinakoia tibun Iteraera mai Aikubita, ao a baireaki raoi ni karikaki bwa te natannaomata. E na bon reke angan rinia n te Aba ni Berita n te tai ae aki-maan teutana imwina, ma a aki roko n te rin iai. A bon ririanna naba n te maan ae kaania abwi te ririki n “te rereua are ababaki are kakamaku.” (Te Tua-Kaua 8:15) Bukin tera? E kaongoira te bwai ae riki, rongorongon rimoa ae mena ni bokin te Baibara ae Warekaia Iteraera. E riai ni katuruturuaki iai nakoira riain te aantaeka nakon Iehova ae te Atua ao karineaia te koraki ake a tei ibukina.
E koreaki te boki ae Warekaia Iteraera iroun Mote n te rereua ao n Abaia tibun Moaba ae Aoraoi. E taekini bwaai aika a riki i nanon te maan ae 38 te ririki ao 9 namwakaina, ni moa man 1512 B.C.E. n toki n 1473 B.C.E. (Warekaia Iteraera 1:1; Te Tua-Kaua 1:3) E reke arana man karaoan wareaomata aika uoua ibukia tibun Iteraera, ae 38 tabun te ririki te maan i marenan te moan ao te kauoua ni wareaomata. (Mwakoro 1-4, 26) E bwenaua te rongorongo nakon tenua mwakorona. Te moani mwakoro, e irekereke ma bwaai ake a riki n te Maunga are Tinai. Te kauoua, e taekini bwaai ake a riki n aia tai n ririanna I-Iteraera n te rereua. Ao te katenua, e taekini bwaai ake a riki i Abaia tibun Moaba ae Aoraoi. Ngkana ko wareka te rongorongo aei, ko kona n titirakiniko ni kangai: ‘Tera reireiau ae reke man bwaai aika riki aikai? Iai reirei aika mena n te boki aei, aika a na karekei kakabwaia nakoiu n te bong aei?’
N TE MAUNGA ARE TINAI
(Warekaia Iteraera 1:1–10:10)
Te moan wareaomata mai buakon ake uoua, e riki ngke a boni mena tibun Iteraera i rarikin te Maunga are Tinai. Mwaitiia mwaane ake 20 aia ririki ni waerake, n aki warekaki iai tibun Rewi, bon 603,550. E karaoaki te wareaomata anne ibukin kakaaeaia aika a tau ibukin te taanga ni buaka. Tao e raka i aon tenua te mirion mwaitiia kaain te koraki ni mwananga ni kabane n ikotaki ma aine, ataei, ao tibun Rewi.
Imwin te wareaomata, ao a karekea te kaetieti tibun Iteraera ni kaineti ma bairean te botannaomata ngkana a mwananga, rongorongon tabeia tibun Rewi ao te mwakuri n te umwa-n-rianna ae tabu, tuua ibukin kaokoroaia aomata ma bwaai bwa e aonga n aki ewewe te aoraki, ao tuua ni kaineti ma te bakantang ao ai berita aika karaoaki irouia I-Natiraite. Iai rongorongo ni mwakoro 7 ibukin te angakarea ae karaoaki irouia mataniwin taiani baronga n reitaki ma te kaukuki ibukin te baonikarea, ao mwakorona 9 e maroroakina kauringakin te Toa are te Riao. A anganaki naba kaain te botaki aei, kaetieti ibukin babairean katean aia maeka-n-rianna ao manga uruana ibukin te mwananga.
A Kaekaaki Titiraki i aon te Baibara:
2:1, 2—Baikara ‘manin baata’ ake a na katomimiaki irouia baronga ake tenua, ngkana a maeka n te rereua? E aki kaota kabwarabwarana te Baibara bwa baikara kanikina akanne. Ma, a aki iangoaki bwa kanikina aika tabu ao akea irekerekeia ma te taromauri. A kabonganaki maan akanne ibukin bwaai aika manena, n aron buokan te aomata bwa e na karekea nnena ae riai n te maeka-n-rianna.
5:27—Tera ae e nanonaki n ae ‘e na ngengenri babatin’ te aine ae reke n te bure ibukin ana wene ni bure? Te taeka ae kabonganaki ikai bwa “babatina” e nanoni bwaai ni kakariki. ‘Ngengenrin’ te babati, e nanona, mkan nako bwaai ni kakariki aikai, ai ngaia are e na aki manga kona iai ni kariki.
Reireiara:
6:1-7. A na rawa I-Natiraite nakon uaan te kurebe ao bwaai aika karaoaki mai iai ao te kamanging n aekakina nako. E na kainnanoaki iai taonan nanoia man bwaai ake a tangiri oin nanoia. A na kamwarairai irannatuia bwa kanikinaean te aantaeka nakon Iehova, n ai aroia aine n aantaeka nakoia buuia ke tamaia. A na teimatoa n itiaki I-Natiraite rinanon teiraroaia man rabwatan te mate, ke bon rabwatan aia koraki ae mate. Tooro aika kabwanina aia tai ni beku ni boong aikai, a kaota te nano n anga boni ngaiia, n aroia n taona nanoia man bwaai aika a tangiri ao n aantaeka nakon Iehova ao ana babaire. Mwioko tabeua, a kona n nanona te nako nakon te aba ae raroa kinokino, are tao e na angabuaka iai ke e na aki kona n reke iai okiia nako abaia, ibukin iran taunakin temanna kaain aia utu ae mate.
8:25, 26. Ibukin kakoauan raoi ae a bon tau aia konabwai nakon aia beku tibun Rewi ao ibukin tabeakinan rikiraken karaia, a tuangaki unimwaane iai, bwa a na motirawa man mwakuri aika akea inaaomataia iai. Ma a kona n anga nanoia ni buokiia tibun Rewi ake tabeman. E ngae ngke akea te motirawa man te mwakuri n tataekina rongorongon te Tautaeka n Uea n ara tai aikai, ma e reke reireiara man te boto-n-reirei ibukin te tua aei. Ngkana e aki kona ni kakoroi bukin mwiokoana te Kristian temanna ibukina bwa e a kara, e kona ni karaoi aeka ni mwioko riki tabeua, ake e tau ana konabwai ni karaoi.
MAN TE TABO TEUANA NAKON TEUANA N TE REREUA
(Warekaia Iteraera 10:11–21:35)
Ngke e a riirikirake te nang i etan te umwa-n-rianna ae tabu, ao a moana naba riannaia tibun Iteraera are e na karokoia n rereuan abaia tibun Moaba ae aoraoi imwin koron 38 te ririki, ao teuana ke uoua te namwakaina imwina. Ko kona ni kunea bwa e ibuobuoki riki norakin kawaia i aon te mwabe ae mena n iteraniba 9 n te boroutia ae “See the Good Land,” ae boretiaki irouia Ana tia Kakoaua Iehova.
I aon te kawai nako Kateti, n Rereuani Baran, ao e riki iai te ngurengure ae tenua aekana. E moan katokaki are te moan, ngke e karokoa te ai Iehova ni kabuekiia iai aomata tabeman mai buakoia. Te kauoua e kaineti ma te tai are a tang iai tibun Iteraera ibukin te iriko ni man, ao e kaamwarakeia n irikon te mannikiba ae te kuere. Ngurengureia Miriam ma Aaron ni kaitaraa Mote, e karika reberan Miriam n te tai ae aki-maan.
Ngke a maeka n rianna i Kateti, ao e kanakoia 12 mwaane Mote bwa a na tuoa te Aba ni Berita, ao a karairaki imwin 40 te bong. Ngke a kakoauaa tibun Iteraera buakakan aia rongorongo ake tengaun mai buakoia taan tutuo, ao a kani karebana Mote ma Aaron n ikotaki ma taan tutuo ake a kakaonimaki ake Iotua ma Kareba. E kaota unna Iehova ni kan tiringia n te aoraki ae kamamate, ma e kataia Mote n tuka rikin anne. E tua ngkanne te Atua bwa a na ririanna n te rereua i nanon 40 te ririki ni karokoa a bane ni mate kaain te moan wareaomata.
E a manga anga riki tuua Iehova. A karitei Kora ao raona ni kaitaraia Mote ao Aaron, ao a kamaunaki n te ai ke a ribunako i aan tano. A bane ni ngurengure nikiraia kaain te botaki n te bong are imwina, ni kaitaraia Mote ao Aaron. N tokina, a mate 14,700 man te rekenikai are e karokoa Iehova i aoia. Ibukin ataakin ana rinerine ni kaineti ma te ibonga ae rietata, ao te Atua e karika okon Aaron bwa e na ue. E a manga anga Iehova riki tuua ni kaineti ma mwiokoaia tibun Rewi ao kaitiakaia aomata. Kabonganan mannangin te kao ae uraura, e kaikonaka taekan te kaitiakaki rinanon ana karea ni kaboomwi Iesu.—Ebera 9:13, 14.
A okira Kateti kaain Iteraera, ike e a toki iai maiun Miriam. A a manga ngurengure naba kaain te botaki ni kaitaraa Mote ao Aaron. Tera bukin ngurengureia? Bon taren te ran. Ma ibukina ngke a aki katabua aran Iehova ngke a karekea te ran n te kakai, ao a kabuaa iai kabwaiaia ibukin rinia n te Aba ni Berita. A kitana Kateti I-Iteraera ao e mate Aaron n te Maunga are Ora. Ngke a tabe ni mwananga n ri mainikun Etom, ao a kua tibun Iteraera ao a manga ngurengure naba ni kaitaraa te Atua ao Mote. E karokoia naeta aika boitin Iehova ni katuuaeia iai. E a manga riki naba bwa te tia raoi Mote, ao te Atua e tuangnga bwa e na karaoa te naeta ae te biti ao ni kanimmwa n te boua, bwa e aonga ni kamaiuaki te aomata are e taraia. Bannan te naeta are te biti arei, e tei ibukin taurakin Iesu Kristo ibukin kakabwaiakira ae akea tokina. (Ioane 3:14, 15) E konaia uean Amoraite Iteraera, aika Taion ma Oka ao e anai abaia.
A Kaekaaki Titiraki i aon te Baibara:
12:1—Bukin tera bwa a ngurengure Miriam ma Aaron ni kaitaraa Mote? Bukin raoi ngurengureia, bwa e tangiria Miriam n taua te nakoa ae kakannato riki. Ngke e iri bun Mote are Nei Tibora n te rereua, ao tao e nanououa Miriam bwa e nang aki manga iangoaki bwa te tia kairiri n aine ngaia i buakon te koraki ni mwananga.—Te Otinako 18:1-5.
12:9-11—Bukin tera ngke e rebera Nei Miriam? E kaantaningaki bwa boni ngaia are e kauekea te ngurengure ao e anaa nanon Aaron bwa e na boutokaia. E kaotiota te aroaro ae eti Aaron rinanon kaotan raraomana n ana bure.
21:14, 15—Tera te boki ngkoa ae taekinaki ikai? Te Baibara e taekini booki aika kakaokoro ake a kabonganai taani korea te Baibara, are ngaia ae boutokai aia rongorongo. (Iotua 10:12, 13; 1 Uea 11:41; 14:19, 29) “Te boki ae Ana Buaka nako Iehova” boni ngaia te boki anne. Iai i nanona rongorongo nikawai ibukin aia buaka ana aomata Iehova.
Reireiara:
11:27-29. E katauraoa te katoto ae moanibaan te raoiroi Mote, ni kaineti ma arora ae ti riai ni karaoia ngkana a karekei mwiokoaia tabeman n ana beku Iehova. E kukurei Mote ngke a mwakuri Eretata ma Metata bwa burabeti, n onean mwin are e na bakantang n ukoukora te neboaki ibukina.
12:2, 9, 10; 16:1-3, 12-14, 31-35, 41, 46-50. E kaantaningaia taan taromauria Iehova bwa a na kaota karineaia te koraki ake a mwiokoaki iroun te Atua.
14:24. Te bwai ae kakawaki ibukin totokoan ana waaki ni katikitiki te aonnaba nakon karaon ae bure, bon karikirakean “te nano ae kaokoro” ke te iango ae okoro. E riai n riki ni kaokoro ma nanon te aonnaba.
15:37-41. Te etete ae kaokoro ni maninganingani kunikaiia I-Iteraera, e karaoaki ibukin kauringakia bwa ngaiia aomata aika kaokoroaki ibukin taromauriakin te Atua ao n aantaeka nakon ana tua. Tiaki bwa e riai bwa ngaira naba ti na maiuakina ana tua te Atua ao n ataaki bwa ti tei n okoro ma te aonnaba?
N ABAIA TIBUN MOABA AE AORAOI
(Warekaia Iteraera 22:1–36:13)
Ngke a katea aia maeka-n-rianna I-Iteraera n rereuan abaia tibun Moaba ae aoraoi, ao a bati ni maaku tibuni Moaba irouia. Ma Uean Moaba are Baraka, e kabooa Baraam bwa e na karereantiia I-Iteraera. Ma e kairoroa Baraam Iehova bwa e na katekeraoiia I-Iteraera. Ainen Moaba ao Mirian, a kakabonganaki ibukin kamwaneakia mwaanen Iteraera nakon karaoan te wene ni bure ao taromauriakin bouannanti. Mwin anne, e kamaunaia 24,000 taani karaoa ae bure Iehova. E roko n tokina te rekenikai ngke e karaoa iai te bwai teuana Bineati ni kaotia bwa e aki kariaia te kairiribai nakon Iehova.
Te kauoua ni wareaomata, e kaotia bwa akea te mwaane temanna ae warekaki n te moan wareaomata ae e teimatoa ni maiu, ma tii Iotua ao Kareba. E mwiokoaki Iotua bwa e na onea mwin Mote. A karekei kaetieti tibun Iteraera ibukin angakarea aika kakaokoro ao kaetieti ni kaineti ma karaoan te berita. Kaain Iteraera naba a kabooa mwin kaia nakoia I-Mirian. Reuben, Kata, ao te itera ni baronga ae Manate, a taua mainikun te Karaanga ae Ioretan. E anganaki Iteraera te kaetieti ibukin te mwananga rinanon te karanga ae te Ioretan ao tauan te aba n iterana are teuana. E kabwarabwaraki raoi rongorongon tian te aba anne. E na tibwaki te aba ni kaiwaki. A mwiokoaki tibun Rewi bwa a na taui kaawa aika 48 mwaitiia, ao 6 mai buakoia, a riki bwa kaawa ni kamaiu.
A Kaekaaki Titiraki i aon te Baibara:
22:20-22—Bukin tera bwa e ura unin Iehova nakon Baraam? E a tia Iehova n tuanga te burabeti are Baraam bwa e na aki riai ni karereantiia tibun Iteraera. (Warekaia Iteraera 22:12) Ma e nako te burabeti aei ma ana aomata Baraka ibukin nanona ni kani karereantiia I-Iteraera. E tangiria Baraam ni kakukureia uean Moaba ao ni karekea kaniwangana iai. (2 Betero 2:15, 16; Iuta 11) Ngke e kairoroaki Baraam bwa e na katekeraoiia Iteraera n onean mwin are e na karereantiia, ao e ukoukora ana akoi te uea rinanon taekinan are a na kabonganaki aine aika tataromauria Baara, ibukin kamwaneaia mwaanen Iteraera. (Warekaia Iteraera 31:15, 16) Mangaia are bukin unin te Atua nakon Baraam, bwa ngaia te burabeti ae tii iaiangoia i bon irouna.
30:6-8—E kona te mwaane ae te Kristian ni kakeaa bonganan ana berita buna? Ni kaineti ma taian berita, e a mwakuri ngkai Iehova ma temanna imwin temanna irouia taan taromauria. N te katoto, te katabu nakon Iehova, bon te bwai ae e motikia mai nanona te aomata i bon irouna. (I-Karatia 6:5) Akea mwaakan te buu te mwaane ni kakeaa ke ni kamauna te aeka ni berita anne. Ma te buu te aine ngkanne, e riai ni kararoaa man karaoan te berita are e na kauntabaa ana Taeka te Atua ke ana beku nakon buna.
Reireiara:
25:11. Ai raoiroi ra te banna ni katoto are e kateia ibukira Bineati ni kaineti ma te ingaingannano ibukin taromaurian Iehova! Tiaki te koaua bwa e riai nanora ni kani kawakina itiakin te ekaretia ni kairira bwa ti na ribootin aeka ni bure aika kammaira nakoia unimwaanen te ekaretia?
35:9-29. Te koaua, are e na kitana mwengana te tia tiringa te aomata n te ukinta ao ni biri nakon te kaawa ni kamaiu teuana i nanon te tai ae uarereke, e reireinira bwa e tabu te maiu, ai ngaia are ti riai ni karinea.
35:33. Te aonnaba ae kamwaraeaki ni katutuan raraaia aika akea aia bure, e kona ni kabwaraki ana bure ibukin te raraa ae katutuaki nako aona, ti man raraaia te koraki ake a katinakoi raraaia aomata. Ai bon raoiroi ra bwa Iehova e na kamaunaia aomata aika buakaka imwain onean te aonnaba aei nakon te baretaiti!—Taeka N Rabakau 2:21, 22; Taniera 2:44.
E Mwaaka Ana Taeka te Atua
Ti riai ni kaota te karinerine ibukin Iehova ao ibukia te koraki ake a mwiokoaki bwa a na kairiri i buakoia ana aomata. Te boki ae Warekaia Iteraera, e katereterea raoi te koaua aei. Ai kakawaki ra te reirei ibukin kateimatoan te raoi ao te katiteuanaki n te ekaretia ni boong aikai!
Rongorongo ake a kaotaki ni Warekaia Iteraera, a kaota aron bebeten kai karaoan te kairua irouia te koraki ake a kaakeai bongan bwaai n taamnei, n aron te ngurengure, te wene ni bure, ao taromauriakin boua. Tabeua katoto ao reirei aika reke man bokin te Baibara aei, a kona n riki bwa aan te reirei ibukin kainnanoia kaain te ekaretia, are a kaakaraoaki n te Botaki Ibukin te Uarongorongo n aia ekaretia Ana tia Kakoaua Iehova. Ni koauana, “ana taeka te Atua e maiu, ao e mwaka” n roti maiura.—Ebera 4:12.
[Taamnei n iteraniba 19]
Rinanon te nang n te aro ni kakai ae rabuna te umwa-n-rianna ae tabu, Iehova e kaira iai katean aia maeka-n-rianna tibun Iteraera ao manga uruakana ibukin te mwanaga
[Taamnei n iteraniba 20]
E riai bwa ti na ongeaba iroun Iehova ao e kaantaningaira bwa ti na karineia taan tei ibukina