Te Manga-uti Te Kaantaninga ae Kamimi
E A taabangaki kakoauaan te manga-uti. Iai n aia boki ae tabu te Aro n Islam ae te Koran, te mwakoro ae bwanin ae kabwarabwaraa te manga-uti. E taku te kibu ae Surah 75: “I taetae n tuea n te Bong ni Manga-uti . . . E taku i nanona te aomata bwa, Ti aki kona n ikotii riina? . . . E titiraki ni kangai: ‘N ningai te Bong ni Manga-uti?’ Tiaki te koaua bwa iai Irouna te mwaaka . . . n anga te maiu nakoia maate?”—Surah 75:1-6, 40.
E taku te New Encyclopædia Britannica: “Te Aro ae te Zoroastrianism, e kakoauaa te kabanea n tai are e na kamaunaki iai te Buakaka, manga utiia ake a raoiroi ao ake a buakaka, te Kabanea ni Motikitaeka, ao manga kaokan aron te aonnaba aei nakon te raoiroi.”
E kabwarabwaraa te Encyclopaedia Judaica bwa te manga-uti, bon “te onimaki are a na manga kautaki iai aomata ni bon rabwataia ao ni manga maeka i aon te aba.” E taekinna naba te boki anne, bwa te reirei are e butimwaeaki n te Aro n Iutaia are a taku iai bwa iai taamnein te aomata ae aki-mamate, e a karika te kangaanga. E taku: “Reirei aika uoua aikai ibukin te manga-uti ao taamnein te aomata are aki-mamate, a boni kauntaba.”
E reirei te Aro n Hindu bwa e rinanon mwaneka aika bati te aomata ibukin te manga bungiaki ke oneakin rabwatana nakon aeka n rabwata riki tabeua. Ngkana te koaua aei, ao nanona bwa e riai te aomata n iai taamneina ae aki-mamate are e na maiu imwin maten rabwatana. E taku te boki n Hindu ae tabu ae te Bhagavad Gita: “Te bwai are i nanon rabwatan te aomata, e aki kona ni kamaunaki. Akea temanna ae e kona ni kamaunaa te bwai ane e aki kona ni mauna anne.”
E kaokoro te Aro ae te Buddhism ma te Aro ae te Hinduism bwa e aki kakoauaa te taamnei are aki-mamate. Ma e ngae n anne, ni boong aikai a mwaiti kaain te Aro ae te Buddhist n te aono ae te Far East aika a kakoauaa mwanangan te taamnei are aki-mamate n rin i nanon te rabwata teuana.a
Mangaongaon te Reirei i aon te Manga-uti
Ni botaki n taunimate aika karaoaki n Aaro aika aongkoa Kristian ngaiia, e aki toki n taekinaki iai ae iai te bwai ae maiu nako imwin maten te rabwata, are e kautaki naba. N te katoto, e kona n atong taeka tabeua aikai te mitinare n te Aro n Anglican: “Ngkae e a tia n oti nanon te Atua are Uean te maiu ao Uean te mate, ao E a tia ni wetea maiun raora ae tangiraki aei mai buakora, . . . ao ti kawenea rabwatana n te rua-ni-mate, te tano i nanon te tano, ma te kantaninga ae nene ba e a manga uti nakon te maiu are aki toki iroun Iesu Kristo are ara Uea.”—The Book of Common Prayer.
E kona te kibuntaeka aei ni kaira te aomata bwa e na nanokokoraki bwa e reirei te Baibara taekan te manga-uti ke taekan te taamnei are aki-mamate. Ma nora ana taeka te Professor ae kaain Buranti ao kaain te Aro ni Borotetanti, ae Oscar Cullmann. E korea ae kangai n ana boki ae Immortality of the Soul or Resurrection of the Dead?: “Iai te kaokoro ae moan te korakora i marenan aia koaua Kristian ibukin manga-utiia maate, ao te koaua n Erene ibukin te taamnei are aki-mamate. . . . E ngae ngke a a tia n reitaki koaua aika uoua aikai irouia Aaro ake a taku bwa Kristian ngaiia, ma angiia Kristian ni boong aikai a mino aia iango iai, ma akea bukina ae riai ae e na karabaki iai te bwai ae I taku ao a taku naba angiia taan rabakau bwa bon te koaua. . . . Rongorongon ao kanoan te Nuu Tetemanti ni kabane, a boboto i aon onimakinan te manga-uti. . . . Te aomata ae tabwanin, are e a boni mate, e na manga maiu n ana mwakuri ni karikibwai ae boou te Atua.”
Maroaka ae angiia aomata a minotaki ibukin te mate ao te manga-uti. Ibukin kaotaiia, ti riai n nenera te Baibara ae e kaotii koaua mairoun te tia karikiia aomata ae Iehova ae te Atua. E karakinaki n te Baibara manga-utia tabeman. Ti na neneri aua mai iai ao n rinanon baike a kaotaki iai bukin te manga-uti.
“Aine Ake A Kautaki Natia Man te Mate”
N ana reta te abotoro Bauro nakoia I-Iutaia ake a a tia n riki bwa Kristian, e taekina iai taekaia aine aika onimaki ake a a tia ni “kautaki natia man te mate.” (Ebera 11:35, BK) Temanna mai buakoia aine akanne e maeka i Tarebata, ae kaawan Kanaan ae kaan ma Titon i Mataniwin te Meriterenian. Bon te aine ngaia ae e a tia ni mate buna ao e akoakoia ana burabeti te Atua n aron Eria, ma ni kakatauraoa kanana n tain korakoran te rongo. E kananokawaki bwa e bwaka n aoraki natin te aine aei n te taina, ao e mate. E waekoa Eria n uota te ataei aei nakon ruun te auti are i eta ike e mamaeka iai, ao e onnonia Iehova bwa e na manga kaoka maiun te ataei aei. E riki te kakai “ao e a manga maiu” te ataei aei. E kaoka te ataei aei Eria nakon tinana ao e taku: “Noria, e a maiu natim.” Tera aron te tina aei? E rangi ni kukurei ao e taku: “I ataiko ngkai n aei ba ana aomata te Atua ngkoe, ao ba te koaua ana taeka Iehova ane i nanoni wim.”—1 Uea 17:22-24.
Tao 100 te kiromita i maiakin Tarebata, ao a maeka iai taanga aika akoi ake a tabeakina kainnanon te tia onea mwin Eria are Eritai. E tanoata ao e kakannato neiere te aine n ana kaawa are Tunem. A kukurei taanga aikai ni kamaekaa Eritai n ruun aia auti i eta. E bitaki rawawataia ibukin akean natiia, nakon te kukurei ngke e a kariki neiere te aine ni bungia natiia te mwaane. Ngke e a ikawairake te ataei aei ao e aki toki n iriria taan tai uita ma tamana nakon te tawaana. N te bong teuana ao e a riki naba te kabuanibwai. E tatakarua n tang te ataei aei ibukin marakin atuna. E kawaekoaa n uotia rikaaki teuare e iria nakon mwengana ike e a karaua iai n tobwaia tinana, ni karokoa e boni mate. E iangoia ngkanne te tina are e rangi n rawawata arei bwa e na wetea Eritai ibukin te ibuobuoki. E mwananga neiei ma temanna te tia iria nako meangimaeao ni kaineta te Maunga are Karemera, ike e mena iai Eritai.
Ni kaekaan ana bubutii neiei ao e kanakoa ana tia ibuobuoki are Keati te burabeti are Eritai, bwa e na rimoana, ike e a kakoauaa iai bwa e a boni mate te ataei. E rimwi te tina arei ma Eritai, ma tera ae e riki ngke a roko raoi i Tunem? E taku te rongorongo n te 2 Uea 4:32-37: “Ao ngke e roko Eritai i nanon te auti, ao noria, e boni mate te tei, ao e wene i aoni nena ni wene. Ao e rin, ao e kaina te mataroa i aoia n uoman, ao e tataro nakon Iehova. Ao e rierake, ao e wene i aon te tei, ao e kabo wina ma wina, ao matana ma matana, ao baina ma baina: ao e aroria ni wene i aona; ao e riki n aangibue irikon te tei. Ao e oki, ao e nakonako i nanon te auti ni waki ma n oki; ao e rierake, ao e aroria ni wene i aona: ao e kaitiua matiena te tei, ao e kaure matana te tei. Ao e wetea Keati, ao e taku, Wetea te I-Tunem arei. Ao e weteia. Ao ngke e rin nako ina, ao e taku, Tabeka natim. Ao e rin neierei, ao e katorobubua i rarikini waena, ao e bobaraki nako aontano; ao e tabeka natina, ao e oti nako.”
N aron te aine are e mate buna are kaain Tarebata, ao e ataia naba ainen Tunem aei bwa te bwai are e a tia n riki, boni man mwaakan te Atua. E reke irouia aine aikai te kimwareirei ibukina bwa te Atua e a manga kautiia natiia aika tangiraki irouia.
Taiani Manga-uti Ake E Karaoi Iesu n Ana Mwakuri ni Minita
Tao 900 te ririki imwina, ao e riki te manga-uti n te tabo ae kaan i meangin Tunem, i tinanikun te kaawa are Nain. Ngke e tabe ni mwananga Iesu Kristo ma taan rimwina mai Kaberenaum ao ni kaania mataroan Nain, ao a kaitiboo ma te botaki n taunimate. E atikaki matan Iesu n taraa te aine ae e a tia ni mate buna, ao n noria bwa e a mate natina ae ana rikitemanna. E tuangnga Iesu bwa e na katoka tangina. E kabwarabwaraa ngkanne te bwai are e riki imwin anne, Ruka are te taokita: “Ao [Iesu] E kaania ma n ringa te bao: ao a tei uake a uotia. Ao Ngaia E kangai, Te roronga, I tuangko ba ko na uti. Ao teuare mate e tekateka, ao e taetae. Ao Iesu E angan tinana.” (Ruka 7:14, 15) Te koraki ake a nora te kakai aei, a kamoamoaa te Atua. E butanako rongorongon te manga-uti nako maiaki n roko i Iutaia ao ni kaawa ake a uakaan. E kakannongora bwa ana reirei te tia Bwabetito are Ioane, a ongo te rongorongo aei ao a karokoa iroun Ioane. E kanakoia ngkanne ana reirei Ioane bwa a na kakaaea Iesu ao n tuangnga bwa boni Ngaia te Mesia are e kakaantaningaki ke tiaki. E tuangia Iesu ni kangai: “Kam na nako n tuanga Ioane baika kam nori ma n ongo; ba a noraba mataki, a nakonako mauku, a kaitiakaki taian rebera, a ongo taeka taningabono, a kautaki maate, a tuangaki akana aki kaubwai te euangkerio.”—Ruka 7:22.
Te manga-uti ae rianako riki arona i buakon ana mwakuri ni kaututi Iesu, bon are e karaoaki irouna nakon raoraona ni kaan are Rataro. N te rongorongo aei, ao iai te mwaarara n rokon Iesu ni maten Rataro ni mwengaia ana utu. Ngke e roko Iesu i Betania, ao e a kaman mate Rataro bwa ai ana kaabong. Ngke e tua Iesu bwa e na karabinoaki nako te atibu are e bonota matan te tabo are e taunaki iai, ao e tutuki Mareta n taku: “Te Uea, e a maung: ba ai ana kaa bong aei ni mate.” (Ioane 11:39) Ma buakakan rabwatan Rataro, e aki tuka rikin te manga-uti. N ana kaetieti Iesu “ao e oti nako teuare mate, ao a kabaeaki baina ao waena n te kunnikai; ao e kabaeaki matana n te kaoanimaono.” E kakoauaki n aia mwakuri ana kairiribai Iesu imwina riki, bwa e a boni manga maiu Rataro.—Ioane 11:43, 44; 12:1, 9-11.
Tera otara man rongorongon taiani manga-uti aika aua aikai? A a manga maiu aomata ake a kautaki ni bon aroia are imwain mateia. A bane ni kinaaki irouia naba aia koraki ni kaan. Akea mai buakoia taani kautaki aikai, aika a taekina te bwai are e riki nakoia, i nanon te tai ae uarereke are a mate iai. Akea i buakoia ae e taekina mwanangana nakon te aonnaba teuana. E teretere bwa a bane ni manga marurung. Titeboo irouia ma ai aron are a matu teutana ao ni manga uti, n aron naba are e taekinna Iesu. (Ioane 11:11) Ma, a manga boni mate imwina riki.
Te Manga Kaitiboo ma Raora Aika Tangiraki Iroura, Bon te Kaantaninga ae Kamimi
N te tai ae kimototo imwin kananokawakin kabuanibwain Owen are e rina n riki are taekinaki n te kaongora ae imwain aei, ao e mwananga tamana ni kawara mwengaia kaain rarikina. N taiboran te auti aei, e a kunea iai te beeba ni kakao are e taekinaki iai te kabwarabwara ibukia aomata nako, are e baireaki irouia Ana tia Kakoaua Iehova. E anaaki nanona n atun te kaongora iai are e kangai: “A Mena Iia Maate?” Anne raoi te titiraki are e aki toki n iaiangoia. E ira te kabwarabwara anne ao e a kunea raoi iai te karaunano ni koaua man te Baibara. E a ataia bwa a aki karawawataki maate. N onean mwin are a na rinanon te kammarakaki n te ai ni moone, ke n anaaki bwa aneran karawa, maate n ikotaki naba ma Owen, a tataninga ngkai n te rua-ni-mate, ni karokoa te tai are a na manga kautaki iai n te manga-uti.—Te Minita 9:5, 10; Etekiera 18:4.
E a tia n rotaki ni kammarakin te kabuanibwai ae kananokawaki am utu? Ko iangoa naba aron ana iango taman Owen bwa a mena iia ngkai am koraki akana mate akanne, ao tera te anga are a na manga noraki iai? Ngkana ngaia anne, ti kaungako bwa ko na iaiangoa ana reirei riki te Baibara ibukin te manga-uti. Tao ko na titiraki ni kangai: ‘E na riki n ningai te manga-uti? Antai aika a na kakabwaiaki mai iai?’ Taiaoka ni wareki kaongora aika imwin aei ibukin maroroakinan titiraki aikai ao tabeua riki.
[Kabwarabwara ae nano]
a Nora te boki ae Mankind’s Search for God, iteraniba 150-4, ae boretiaki irouia Ana tia Kakoaua Iehova.
[Taamnei n iteraniba 5]
E onnonia Iehova Eria bwa e na kaoka maiun te ataeinimwaane
[Taamnei n iteraniba 5]
E kabongana Eritai Iehova ibukin manga kautakin natin te I-Tunem
[Taamnei n iteraniba 5]
E kauta natin te aine ae kaain Nain Iesu are e a tia ni mate buna
[Taamnei n iteraniba 5]
A na manga kaitibooaki aomata ma aia koraki ake a mate