Ala-ala Gorerena Idia Koua
AIGUPITO ena Farao Namba 5, Ramses, be lagani tausen toi gunanai bamona ia mase. Taunimanima ta idia diba lasi ena mase ena badina, to ema bona hari, ena mase tauanina ese ia hahedinaraia ala-ala gauna idauna ta amo ia mase. Unai gau dikana ese gunaguna India, China, Greece, bona bese iboudiai dekenai dika ia havaraia.
Unai ala-ala gauna ena siahu be bada herea dainai, tanobada ena sivarai ia haidaua momokani. Sivarai tahua tauna ta ia gwau, Indus Valley ena henuna gabunai, unai ala-ala gauna ese Alesana Badana ena ami goadana ia hadikaia bada. Tano matamata tahua tauna, Cortés, be Mexico dekenai ia lao neganai unai gau dikana ese ia bamoa, unai tano dekenai idia noho taudia haida ia hamasedia bona edia namba ia hamaragia dainai kwalimu tauna be ia hekwarahi lasi bamona ia kwalimu totona. Lagani 1700 ia lao lagani 1799 lalodiai Europe dekenai, taunimanima 600,000 bamona be unai gau amo idia mase. Idia ibounai be idia itaia diba lasi gauna amo idia mase—ena toana be biriki maragimaragi ta bamona, unai be smallpox gorerena.
Hari inai nega lalonai, taunimanima momo be smallpox gorerena herevana idia kamonai neganai idia gari dikadika. Hegeregere, lagani 1947 lalonai, New York Siti dekenai smallpox gorere taudia 12 idia ripotilaia dainai, unuseniai idia noho taudia 6 milion mai kahana be smallpox muramurana amo idia kododia unai gorere koua totona. Bona idia hahedinaraia lagani 1967 lalonai, taunimanima milion rua be smallpox gorerena amo idia mase. Dahaka dainai unai gorere idia gari henia bada? Hari inai negai ita gari henia, eiava?
Namona be Ala-ala Gauna Ita Gari Henia
Ita momo be unai gorere ita diba lasi, to ta ena vairana dekenai kipara momo toana ita itaia neganai, ita diba ia be unai ala-ala gorerena amo ia roho mauri. To, unai gorere idia abia momo taudia idia mauri lasi. Gabu haida dekenai taunimanima rua rua amo ta ta be unai gorere amo idia mase.
To, idia momo be idia gari bada taunimanima momo idia mase dainai sibona lasi, to unai gorere ese ia havaraia hisihisina dainai idia gari. Tau ta be pura rua lalonai unai gorere ia abia hamatamaia neganai hekwakwanai bada ia havaraia diba. Tauanina ia siahu bada momokani, kwarana ia hisihisi, bona ia keru mamina ia matamaia, ia heudeheude bona ia mase rea bona hisihisi bada ia abia doruna turiana dekenai. Dina haida murinai, gau maragimaragi kakakadia idia hedinarai, ena vairana dekenai idia hedinarai guna, bona gabeai imana dekenai, kemena dekenai, doruna dekenai, bona murinai aena dekenai. Unai gau maragimaragi idia gudu iohururu badadia ta bamona, eiava husihusi ta bamona, unai gorere tauna ena toana oi itaia neganai do oi gari bada danu. Tauanina ena kahana badadia idia hadikaia neganai, dika bada do ia vara. Bema tauanina ena goada ese unai gorere ia koua lasi neganai, unai tauanina kahadia badadia ta eiava rua do idia manoka neganai gorere ia abia tauna do ia mase diba.
Ena be idia gwau, unai gorere be haida dekenai ia hanaia haraga diba lasi, to smallpox gorerena be taunimanima edia tauanina murimuri dekenai nega daudau ia noho diba dainai, haraga herea unai gorere idia davaria taudia edia badina dekenai idia noho taudia ese do idia davaria, eiava ena mahuta hetaru bona ena dabua idia dogoatao taudia ese unai gorere do idia abia diba. Unai ala-ala ia karaia diba gau maragimaragina be gorere tauna kopina dekenai ia noho husihusi amo do ia lasi, bona kahu lalonai do ia heau eiava ranu sisina dekenai do ia noho, bona haraga herea ma tau ta ena gadona lalonai do ia vareai eiava ia hahodia vareai bena ena baragi lalonai ia diho neganai unai gorere do ia hamatamaia lou.
Unai neganai, hanamoa muramura eiava drag ta be lasi—bona hari muramura ta eiava drag uduna amo ania gauna ta be lasi danu—smallpox gorerena haorea totona. Doketa taudia bona nurse taudia be gorere tauna idia durua ia noho namonamo totona bona muramura idia henia unai gorere be haida dekenai idia henia hanai lasi totona. Iseda tauanina dekenai gorere koua dalana namona sibona ese unai gorere ia koua diba. Bona unai amo gorere hanamoa dalana namo hereana ta idia davaria hamatamaia, unai amo ala-ala gorere dikana do idia koua diba.
Hamasea Muramurana Ta Gau Dikana Haorea Totona
Lagani 1806 lalonai, United States ena presiden Thomas Jefferson, ia gwau, “Dina vairai besedia be guna idia vara sivaraidia amo sibona do idia diba smallpox gorere dikana be guna ia noho.” Ia ese Britain ena doketa bona idia vara gaudia ia stadilaia tauna Edward Jenner ia tore henia bona ia hanamoa, badina unai doketa ese smallpox gorerena haorea dalana ta ia davaria dainai. Jenner ese unai gorere hanamoa gauna be gabeai idia gwauraia kodoa muramurana, idia karaia dalana be hari loaloa taudia momo ese idia manadalaia vadaeni.
Jenner ese smallpox gorere hanamoa dalana ia do davaria lasi lagani tausen momo gunanai, unai hegeregerena gauna ta idia gaukaralaia vadaeni. Hegeregere, Bengal, India dekenai, Shitala Mata (smallpox gorerena ena dirava hahinena) edia hahelaga taudia edia kastom karana ta be, smallpox gorerena idia abia taudia ese idia gaukaralaia kohudia idauidau idia gogoa bona naria dalana maorona ai idia ese gorere lasi taudia dekenai idia henia unai gorere idia dekenai ia hanai totona. Unai gorere ena siahu be unai bamona kastom karana amo idia hamanokaia diba. To gorere tauna ena tauanina ese unai gorere ia koua momokani neganai, unai gorere be do ia abia lou diba lasi.
Ena be dika ia havaraia diba, to Jenner ena nega do lasi lalonai, Europe dekenai unai gorere hanamoa dalana idia karaia hamatamaia. Lagani 1757 lalonai, Jenner ena mauri lagani be 8 lalonai, ia danu unai gorere dikana ena toana ia itaia, unai gorere ia abia garina ia idia naria taudia be haraga herea ruma ta dekenai idia abia lao, unuseniai “kodoa muramura” abia totona. Kwanau ta dekenai idia kwatua ia mareremarere lasi totona, rei amo idia karaia bedi bamona dekenai idia hahekurea diho, taunimanima ma haida danu unai bamona idia kara henidia. Unuseniai smallpox gorerena ia abia sisina totona idia kodoa bona ia hisihisilaia, bona idia naria ela bona ia namo lou.
Ena be Jenner ia mauri, to lagani momo lalodiai ia namo momokani lasi. Unai gorere ia mamia dainai, lagani momo murinai ia goada karaia smallpox gorerena koua kodoa muramura namona ia tahua totona. Sodbury, England, ena gunika gabuna dekenai doketa gaukara ia karaia noho lalonai dala ia kehoa unai gorere koua gauna ia davaria totona. Hanua taudia edia hereva ia hamomokania, idia gwau boromakau ena rata idia gigia kekenidia be cowpox gorerena idia abia neganai, idia ese smallpox gorerena idia abia diba lasi. Lagani 1796 ai, smallpox goreredia momo ia stadilaia murinai, ia davaria gauna ia ura ia tohoa, unai dainai mero maragina ta, James Phipps, dekenai cowpox gorerena sisina ia henia hanaia. Iena lalohadai be James be unai gorere amo do ia namo neganai smallpox gorere dikana do ia abia diba lasi.
Unai taudia haida sibona be Jenner ena lalohadai idia abia dae. Hanua taudia momo idia gwaugwau, idia laloa ia ese hisihisi matamata badana ta do ia havaraia, eiava unai kara amo natu maragidia be do idia kavakava boromakau bamodia. Jenner ese taunimanima edia udu-mauri herevadia ia haheaukalaia, bona James be haraga herea unai gorere amo ia namo lou, bona gau hereadaena be James ena tauanina ese smallpox gorerena ia koua diba dainai hanua taudia edia badu bona edia udu-mauri ia doko. Jenner ese unai gorere hanamoa dalana ia tahua noho ela bona lagani 1798 lalonai, unai neganai iena tahua gauna ia torea hedinaraia tanobada taudia ibounai idia diba totona. Iena lalohadai smallpox hanamoa dalana dekenai ia hamomokania bona idia abia dae. Hari unai ala-ala gorerena haorea dalana ta ia noho.
Ala-ala Gorerena Haorea Negana
Jenner ena tahua gaukara murinai, saiens taudia haida be unai gaukara idia tahua goadagoada noho. Kodoa muramura hanamoa bona henia dalana idia hanamoa, unai ese unai gorere do idia haorea momokani totona. Ena be edia diba unai hanamoa daladia dekenai ia bada ia lao noho, to smallpox gorere ese taunimanima ia do hamasedia noho. Lagani 1966 lalonai, gabu idauidau 44 lalonai smallpox gorerena idia ripotilaia, bona ogogami tanodia dekenai unai gari bada gorerena ia vara momo.
Unai lagani lalonai, World Health Hebouhebou Namba 19 lalonai, bese iboudiai edia lalona idia hadaia bona mai edia lalo-tamona ida idia gwau unai gorere dikana do idia haorea vaitani. Idia gwau smallpox gorerena havaraia gauna be taunimanima edia tauanina murimurina dekenai ia noho neganai, do ia mase. Unai anina be taunimanima sibodia edia tauanina dekenai unai gorere havaraia gauna ia mauri diba. Bema idia koua bona ma haida dekenai ia hanaia lasi neganai, sisina sisina do ia ore vaitani. Unai dainai, lagani 10 lalonai smallpox gorerena haorea palanina idia karaia. Taunimanima haida idia abia hidi unai gorere idia abia taudia idia ripotilaia totona, taunimanima iboudiai idia hamaoroa smallpox gorerena idia abia taudia haida idia diba neganai idia ripotilaia be namo, bona taunimanima momo idia kodoa unai gorere idia dekenai ia hanaia lasi totona.
Unai palani idia karaia murinai haraga herea anina namona ia havaraia, ena be tano haida edia hospital dekenai gaukaralaidia kohudia be momo lasi, to idia danu namo idia davaria. Hegeregere, West Africa bona Central Africa dekenai, unai gorere hanamoa kohudia bona unai gabu dekenai gorere dekenai naria namonamo dalana hadibalaia taudia bona kodoa muramura idia henia neganai, tano idauidau 20 be lagani toi bona kahana lalonai unai gorere idia koua momokani. Africa tanodia be unai gorere koua karana amo idia kwalimu dainai, Asia tanodia danu idia gaukara goada unai gorere idia koua totona. Lagani 1975, October 16 ai, Bangladesh dekenai unai gorere ginigabena idia kokia.
To, unai gorere idia hadokoa momokani lasi, badina lagani 1976 lalonai Somalia dekenai unai gorere havaraia gaudia ma rua idia ripotilaia. Unai murinai, hua 13 bamona hekwarahi bada ia vara; hospital taudia ese unai gorere dikana ena haorea dalana idia hekwarahilaia ela bona lagani 1977, October lalonai, idia haorea momokani. Unai gabu dekenai ia noho tauna ta, Ali Maow Maalin, be unai gorere dikana ia abia tauna ginigabena. Ali be unai gorere amo ia namo lou neganai, smallpox gorerena ginigabena ia ore. Jenner ese ia tahua bada gauna be ia murinai lagani 200 bamona ia guguru momokani. “Smallpox gorerena haorea momokani—taunimanima ibounai ia hadikaia gorerena”—be idia haorea vaitani.
Do Ia Lou Mai, Eiava?
Lagani 1980 lalonai tanobada ibounai dekenai idia gwau, ta ese smallpox gorerena do idia abia diba lasi. Smallpox gorerena koua karana idia hadokoa, bona uru matamatana ia tubu daekau noho lalonai unai gorere koua gauna idia abia lasi. To bema unai ala-ala gorerena ia giroa lou, smallpox gorere kodoa muramura idia abia lasi taudia dekenai, dahaka do ia vara? Tanobada taudia edia namba do ia hamaragia bada karana ita garilaia dainai, ita laloa unai do ia vara lou diba, eiava.
Calcutta ena School of Tropical Medicine dekenai, gorere tahua tauna ta, ia gwau: “Dala be rua. Dala ta be laboratori amo gorere ia lasi diba; ma ta be taunimanima edia ura dikana dainai unai gorere dalana idia kehoa lou.”
Lagani 1978 lalonai, nius dekenai idia gwau, smallpox gorerena be ia vara lou Birmingham, England dekenai. Laulau abia tauna ta be unai gorere idia stadilaia daiutuna ta ataiai ia gaukara noho lalonai unai gorere ia abia bona gabeai ia mase, to unai gorere be iena sinana buruka dekenai ia hanaia. To Britain ena tau badadia ese idia koua haraga bona gabeai ma haida idia mase lasi. Unai bamona hekwakwanai idia koua totona, smallpox gorerena tahua gabudia rua dekenai idia karaia diba, ta be Atlanta, Georgia, U.S.A. dekenai, bona ta be Moscow, Russia dekenai.
Reana sibona oi henanadai, ‘dahaka dainai unai ala-ala gauna idia haorea momokani lasi bona unai amo gorere idia koua?’ Ena badina be taunimanima edia ura dikana dainai. Ena be inai lalohadai be dika, to tano besedia be reana tuari dekenai smallpox havaraia gauna do idia gaukaralaia diba. Guna sivaraidia ese idia hahedinaraia taunimanima be unai bamona idia karaia diba. Lagani 1600 idia lao lagani 1699 lalodiai, North America dekenai idia ura noho taudia edia palani hagugurua totona, idia ese unai gorere idia henia hanai unuseniai idia noho Indian taudia dekenai. Taunimanima momo idia laloa hari, ‘smallpox havaraia gorerena be reana tuari dalana dekenai idia gaukaralaia lasi.’ Ai laloa bema unai bamona idia karaia lasi neganai unai be namo. Ai danu ai laloa namona be unai havaraia smallpox gorerena be ia ore momokani bona gabeai do ia vara lou lasi.
Doketa Jenner ese smallpox havaraia gorerena hanamoa dalana ia davaria dainai, nega ginigunana taunimanima be gorere havaraia gauna maragimaragi ta idia kokia diba. Hari, edia diba gorere koua dalana dekenai be ia bada dainai, mai edia kohu idauidau namodia idia gaukaralaia, Jenner ena diba idia hanaia momokani, bona idia hekwarahi noho gorere haida ma idia hanamodia totona. Do idia kwalimu, eiava? Saiens taudia ese idia hahedinaraia ena be idia hekwarahi bada, to edia gaukara ese ia havaraia anina be sisina sibona. Unai ese ia hahedinaraia taunimanima edia aonega ia hanaia aonegana sibona ese tanobada matamatana do ia havaraia diba bona “unuseniai idia noho taudia ta lasi do idia gwau: ‘Lau gorere.’ ”—Isaia 33:24.
[Pictures on page 18]
Smallpox gorerena koua karana be Doketa Edward Jenner ena gaukara amo ia hamatamaia
[Credit Line]
WHO photo by J. Abcede
[Picture Credit Line on page 16]
WHO photo