Dahaka Dainai ta Ia Koikoi be Haraga?
TA IA ura lasi ma ta ese ia koia. To, tanobada hegegemadai taunimanima be badina idauidau dainai idia koikoi heheni. Buka ta ladana The Day America Told the Truth ese ia hahedinaraia America taudia 100 100 amo 91 91 idia koikoi loulou. Torea taudia idia gwau: “Ita momo herea be pura iboudiai ita koikoi. Taunimanima ima ima amo ta ta be dina iboudiai idia koikoi—mai edia ura ida idia koikoi taudia ai gwauraidia inai.”
Taunimanima idauidau momo be vaia edia kara idia koikoi. Politik gunalaia taudia ese edia orea taudia idia koidia bona idia koikoi heheni. Idia ese kara gagevadia idia karaia, to nega momo televisen ai idia hedinarai bona edia kara sivaraidia idia gorea. Buka ta ladana Lying—Moral Choice in Public and Private Life ai, Sissela Bok ia gwau: “Kota ai bona niuspepa torea gaukarana ai, gavamani ai bona taunimanima edia noho stadilaia gaukarana ai, taunimanima idia koikoi, badina be idia laloa unai bamona idia karaia be kerere lasi.”
Common Cause Magazine, May/June 1989 gauna, ia gwau United States ena gavamani taudia ese Watergate, Vietnam, Iran bona Nicaragua ai idia karaia karadia idia koikoilaidia dainai taunimanima ese idia abidadama henidia lasi. Reagan be presiden dagina ia dogoatao neganai, taunimanima momo idia koikoi to ta ta mo sibodia idia helalo-kerehai. Unai dainai taunimanima momo ese edia politikol gunalaia taudia idia abidadama henidia lasi.
Bese idauidau edia gunalaia taudia idia abidadama heheni be auka. Greek tauna Plato ia gwau: “Gavamani ena lohia taudia . . . bema edia koikoi ese edia gavamani do ia durua, idia koikoi be kerere lasi.” Bese idauidau edia gunalaia taudia idia hereva heheni dalana be Daniel 11:27 ese ia perovetalaia, ia gwau: “Pata tamona ai koikoi herevadia do idia gwauraidia.”
Bisinesi taudia momo ese idia hoihoilaidia gaudia bona edia gaukara idia koikoilaidia. Kohu o ruma idia hoidia taudia ese kontraka pepadia edia hereva iboudiai idia duahidia namonamo guna be namo. Ena be tano haida edia gavamani oreadia ese bisinesi taudia edia kara haida idia taravatulaidia bona idia sekedia, taunimanima do idia koidia o edia kohu ese do ia hadikadia garina, to taunimanima momo ese edia moni idia do haboioa kava, bisinesi taudia edia koikoi karadia dainai.
Taunimanima haida idia koikoi be haraga, unai be vaia edia kara. Ma haida be hereva momokani taudia, to hekwakwanai ta do ia vara neganai do idia koikoi. Tamona tamona mo idia koikoi lasi, herevana dahaka ia vara.
Koikoi anina be hereva koikoina o kara koikoina, taunimanima koia totona ta ese ia gwauraia o ia karaia. Ena be koikoi tauna ia diba ena hereva o ena kara be momokani lasi, to ia ura unai do idia abia dae. Ena be hereva momokani idia kamonai be namo, to koikoi badadia o koikoi maragidia amo ia koidia toho.
Koikoi ena Badina Haida
Taunimanima idia koikoi ena badina be idauidau. Haida idia laloa namona be edia diba idia koikoilaia, do idia kwalimu totona. Haida ese edia kerere hunidia totona idia koikoi. Haida ese edia gaukara ripotidia idia haidaudia, bena taunimanima idia laloa idia ese gaukara haida idia karaia vadaeni, to gauna be idia koikoi. Ma haida idia koikoi ta ena ladana hadikaia totona, o idia hemarailaia karana hunia totona, o edia koikoi herevadia gunadia hamomokanidia totona, o taunimanima edia moni veria koikoi totona.
Haida idia gwau bema idia koikoi taunimanima ta durua totona unai be kerere lasi, badina idia laloa unai bamona koikoi herevana ese ta ia hadikaia lasi. To momokani unai bamona koikoi ese dika ia havaraia lasi, a?
Ia Havaraia Gaudia
Taunimanima ese koikoi herevadia maragidia gwauraidia karana idia manadalaia guna bena reana koikoi herevadia badadia idia manadalaidia danu. Sissela Bok ia gwau: “Taunimanima ese koikoi herevadia haida idia gwauraidia ‘koikoi herevadia maragidia,’ to unai lalohadai ita abia dae be haraga lasi. . . . Koikoi tauna ia laloa ena koikoi ese ta ia hadikaia lasi to reana ia durua, to ia koia tauna be reana unai bamona ia laloa lasi.”
Ena be koikoi herevadia idia maragi o ta ese mai ena lalo-dika ida lasi ia gwauraidia, to taunimanima edia hetura karana idia hadikaia diba. Taunimanima ese koikoi tauna idia abidadama henia diba lasi. Lada bada tauna Ralph Waldo Emerson ia gwau: ‘Koikoi herevadia bona karadia iboudiai be koikoi tauna hamasea gaudia bamona bona taunimanima edia noho namo hadikaia gaudia danu.’
Koikoi tauna ese ta ia herevalaia koikoi be haraga. Ena be ena hereva hamomokania gauna ia hahedinaraia lasi, to taunimanima ese ia gwauraia tauna do idia daradaralaia bona momo ese ena hereva do idia abia dae kava. Unai amo kerere lasi tauna ena ladana namona ia hadikaia, bena unai tau do ia hekwarahi unai hereva gorea totona. Taunimanima ese koikoi tauna ena hereva idia abia dae neganai, ia koikoilaia tauna ena lalona ia hekwarahi, bona unai ese idia ruaosi edia hetura karana ia hadikaia.
Koikoi tauna ese koikoi karana ia manadalaia haraga diba. America ena presiden gunana ta, Thomas Jefferson, ia gwau: ‘Mai ena ura ida ia koikoi tauna be ena koikoi herevana ginigunana ia gwauraia murinai, ena koikoi herevana iharuana bona ihatoina ia gwauraia be auka lasi, bena gabeai vaia ena kara do ia koikoi loulou.’ Kara maoromaoro rakatania dalana be unai.
Ta Ia Koikoi Haraga ena Badina
Koikoi ia matamaia, gwau-edeede aneruna ta ese hahine ginigunana ia koia neganai, ia hamaoroa bema Dirava do ia gwau-edeede henia do ia mase lasi. Unai koikoi dainai, kara dika, gorere, bona mase ese taunimanima iboudiai dekediai idia hanai.—Genese 3:1-4; Roma 5:12.
Gwau-edeede taudia Adam bona Eva edia nega amo, koikoi edia tamana ese taunimanima edia lalodia ia anidia do idia koikoi totona. (Ioane 8:44) Tanobada ia dika dainai taunimanima ese hereva momokani idia laloa bada lasi. The Saturday Evening Post, September 1986 gauna, ia gwau, bisinesi ai, gavamani ai, bona edukeisini ai taunimanima idia koikoi, bona taunimanima ese edia dekena taudia bona edia hanua taudia idia koidia. Ma ia gwau, taunimanima idia laloa hereva momo be idia momokani vaitani lasi bona idia koikoi vaitani lasi.
Unai be idia koikoi loulou taudia edia lalohadai, idia koidia taudia idia bogadia hisi lasi. Idia koikoi be haraga. To haida idia koikoi, ta ese edia kara o ma gau ta do ia gwauraia hedinarai garina, eiava panisi garina idia gari dainai. Idia manoka dainai unai bamona idia karaia. Unai kara be edena bamona idia hadokoa diba bona edia lalodia idia hadaidia auka diba, hereva momokani do idia gwauraia?
Dahaka Dainai Ita Hereva Momokani be Namo?
Dirava ia ura ita ibounai ita hereva momokani. Heberu 6:18 ia gwau: “Dirava ia koikoi diba lasi.” Ena Natuna, Iesu Keriso, danu ia koikoi diba lasi. Iesu ese Iuda tomadiho gunalaia taudia ia hereva henidia, ia gwau: “Lau be Dirava dekena amo lau kamonai herevana sibona lau gwauraia umui dekenai. To hari umui ura lau do umui alaia mase. . . . Bema lau gwau lau diba lasi ia, do lau koikoi, umui hegeregerena.” (Ioane 8:40, 55) Kara maorona ia hahedinaraia ita dekenai, “kara dika ta ia karaia lasi. Bona iena uduna dekena amo hereva koikoi ta ia gwauraia lasi.”—1 Petero 2:21, 22.
Ita ia karaia Diravana, Iehova, ese koikoi ia inai henia. Hereva Lada-isidia 6:16-19 ia gwau: “Gau sikis Iehova ese ia inai henidia, gau seveni ia ese ia badulaidia momokani: hekokoroku matadia, koikoi malana, kerere lasi tauna ena rarana idia bubua imadia, lalohadai dikadia ia laloa lalona, kara dika idia heau henia haraga aedia, samania koikoi tauna, koikoi herevadia mo ia gwauraidia, bona heiriheiri be tadikaka bogaragidiai ia havaraia tauna.”
Hereva momokani Diravana ia ura ita ese iena dala do ita badinaia, bena ita do ia lalo-namo henia. Bible ese ita ia hagania, ia gwau: “Umui ta ta dekenai umui koikoi lasi. . . . Emui mauri gunana mai ena dika dabua gunana bamona umui kokia.” (Kolose 3:9) Idia koikoi loulou taudia bema edia kara idia hadokoa lasi, Dirava ese do ia lalo-namo henidia lasi bona iena harihari gauna, mauri, do idia abia lasi. Salamo 5:6 ia gwau Dirava ese ‘koikoi taudia do ia aladia mase.’ Apokalupo 21:8 ia gwau “koikoi taudia ibounai” edia ahuna be “mase iharuana,” anina be mase hanaihanai. Unai dainai, Dirava ena lalohadai koikoi dekenai bema ita abia dae, hereva momokani do ita gwauraia.
To, bema oi laloa hereva momokani do oi gwauraia neganai hemarai eiava lalohisihisi do ia vara reana, dahaka oi karaia be namo? Koikoi be dala maorona lasi, to nega haida bema hereva ta oi gwauraia lasi be namo. Bema koikoi herevadia oi gwauraidia dainai taunimanima ese oi idia abidadama henia lasi bona Dirava ese oi ia badu henia, emu kara ena namo be dahaka?
Gari dainai bona manoka dainai, reana ta ia laloa do ia koikoi be namo. Unai be dala haragana o hebogahisi koikoi karana. Aposetolo Petro be unai bamona hedibagani ai ia moru, Iesu Keriso be nega toi ia gorea neganai. Gabeai, ena kara dainai ia tai dikadika. (Luka 22:54-62) Mai ena momokani ida ia helalo-kerehai dainai, Dirava ese ena dika ia gwauatao. Bema ta ia helalo-kerehai bona ena lalona ia hadaia auka do ia koikoi lou lasi, Dirava ese ena dika do ia gwauatao.
Dirava ena lalo-namo do oi dogoatao bona taunimanima ese oi do idia abidadama henia totona, oi hereva momokani be namo herea, oi hereva koikoi murinai ta ena hegwautao oi tahua be namo sisina. Mani, Salamo 15:1, 2 oi laloatao, ia gwau: “Iehova e, daika be oiemu guriguri kalagana ai do ia noho? Daika be oiemu ororo helagana ai do ia noho? Taunimanima be inai: ia raka goevagoeva, kara maoromaoro ia karaia, bona ena lalona amo hereva momokani ia gwauraia.”