Ia Boio Basileiana be Baibel Tahua Taudia Ia Hahemaraidia
“Guna Asuria Basileia ena idaunegai sivaraina be ia hedinarai namonamo lasi.” “Idaunegai Nineve dekenai ia vara sivaraidia ta ta bona peroveta hereva be Baibel ai ia hedinarai, bona Diodorus Siculus . . . bona ma haida be Asuria ena idaunegai sivarai haida sibona idia gwauraia.”—Cyclopædia of Biblical Literature, Volumes 1 and 3, 1862.
GREEK ena idaunegai sivarai ia tahua tauna, Diodorus Siculus, be lagani 2,000 gunanai ia noho. Ia gwau Nineve ena siti be haba badadia ima amo idia koua hegege; unai haba ima edia daudau be 480 stadia. Unai be kilomita 96 bamona. Baibel ese unai bamona ia gwauraia danu, ia hahedinaraia Nineve be siti badana, “ena bada be dina toi loaloana bamona.”—Iona 3:3.
Lagani 1801 ia lao 1899 lalonai, Baibel idia tahua taudia idia abia dae lasi tanobada dekenai ia do hedinarai lasi idaunegai siti be ia bada herea. Ma idia gwau, bema Nineve ia noho, reana ia be idaunegai Babulono vairanai ia noho ena siti kahana ta.
Unai lalohadai be Genese karoa 10 amo ia idau, ia gwau, Noa ena tubuna, Nimrod, ese politikol gavamani ginigunana ia hamatamaia Babel, eiava Babulono ai. Baibel ma ia gwau: “Unai tano dekena amo Asuria ia raka siri, Nineve hanua bona Rehoboto-Ira hanua bona Kala hanua ia haginidia, bona Resene hanua, Nineve bona Kala edia huanai. Kala be hanua bada herea.” (Genese 10:8-12) Unai siri ese Asuria ena siti matamatadia hani ia gwauraidia, “hanua bada herea” ta.
Lagani 1843 lalonai, idaunegai idia vara gaudia davaria totona tano ia geia France tauna Paul Emil Botta, ese pavapava ena ruma gunana ia davaria, bona ia be Asuria ena siti ta ena kahana ta. Tano haida taudia ese unai sivarai idia kamonai neganai, idia moale bada herea. Alan Millard ena buka, Treasures From Bible Times, lalonai ia gwau: “Taunimanima idia ura bada unai sivarai idia diba, badina idia hamomokania unai ruma be Asuria pavapava Sargon ena, Isaia 20:1 ese ia gwauraia bamona, iena noho idia hakoikoia badina guna ena sivarai ia hedinarai lasi.”
Tano geia tauna ma ta, Austen Henry Layard, be gabu ta ladana Nimrud ai hanua gunana ia geia hedinarai, ena daudau be kilomita 42, Khorsabad ena southwest kahana amo. Unai hanua gunana be Kala—Genese 10:11 ese ia gwauraia Asuria hanua hani amo ia be ta. Bena, lagani 1849 ai, Layard be gabu ta ladana Kuyunjik ai tano ia geia lalonai, pavapava ena ruma badana ia davaria, unai be Kala bona Khorsabad edia siti huanai. Unai ruma badana be Nineve hanua lalonai. Khorsabad bona Kala edia huanai hanua haida idia noho, ororo maragina ta ladana Karamles ia noho danu. Layard ia gwau: “Bema Nimrúd [Kala], Koyunjik [Nineve], Khorsabad, bona Karamles ororo idia gini toana ita laloa, ia be square bamona, bona unai haba badadia ima edia bada hegeregerena, ia be kilomita 96, peroveta tauna [Iona] be dina toi ia loaloa bamona.”
Unai dainai, Iona ese unai hanua idauidau ia gwauraidia “hanua bada herea” ta, bona Genese 10:11 hegeregerena ia gwauraidia Nineve. Hari danu unai idia karaia. Hegeregere, London be siti badana ta to ena hanua maragidia be momo, bona nega haida idia gwauraidia “London Badana.”
Asuria Ena Hekokoroku Pavapavana
Nineve ai, pavapava ena ruma ai daiutu 70 bona ma haida idia noho, edia haba ena daudau be kilomita toi bamona. Unai haba dekediai tuari amo bona gau haida idia kwalimulaia laulaudia idia hahedinaraia. Unai laulau momo be lahi amo idia dika bada vadaeni. Ena noho dokonai, Layard ese daiutu ta ia davaria bona ia dika momokani lasi. Ena haba ai, idia kwalimu henia siti goadana ena laulau idia hahedinaraia, tuari amo idia guia taudia be pavapava ena vairanai idia hakaudia, ia be siti ena murimuri ai terona ta latanai ia helai. Pavapava ena atai kahanai Asuria gado ena toretore ai inai hereva idia torea: “Senakerib, tanobada ibounai ena pavapava, Asuria ena pavapava, nimedu -terona ai ia helai bona tuari ai Lakisi (La-ki-su) amo idia (abia) dava bada gaudia ia itaia.”
Hari, British Museum ai, idia davaria gaudia bona unai toretore oi itaia diba. Unai sivarai be Baibel ena buka 2 Hanua Pavapavadia 18:13, 14 ida ia hegeregere, ia gwau: “Pavapava Hesekia ena lohia lagani namba 14 ai, Senakarib, Asuria ena pavapava, ese Iuda hanua goadadia ia tuari henidia bona ia kwalimu. Bena Hesekia, Iuda ena pavapava, ese hereva ia siaia Asuria ena pavapava, Lakisi ai, bona ia gwau: ‘Lau kara dika inai. Lau dekena amo oi raka siri. Dahaka dahaka egu latanai oi atoa do lau huaia.’ Bena Asuria ena pavapava ese Iuda ena pavapava, Hesekia amo siliva moni 300 bona golo moni 30 ia abia.”
Toretore ma haida be Nineve hanua gunana dekenai idia davaria, bona Senakerib ese Iuda ia hadikaia bona Hesekia be Senakerib dekenai golo bona siliva ia henia sivaraina ma haida idia hahedinaraia. Layard ia gwau: “Hoa gauna ta be inai, idaunegai sivarai ia gwau, Hesekia ena amo idia abia golo moni be 30, bona sivarai idaudia be rua to idia hegeregere.” Sir Henry Rawlinson be ia heduru Asuria toretore hahanaia totona, bona ia gwau, unai toretore “ia hamomokania idaunegai [Senakerib] be ia noho.” Bona, Layard be ena buka Nineveh and Babylon ai ia henanadai, ia gwau: “Ena be ita diba guna lasi, to Nineve tano bona momoru henunai Hesekia bona Senakerib edia tuari sivaraina idia davaria, unai kara idia vara neganai, Senakerib sibona ese unai sivarai ia torea, bona unai ese Baibel ena sivarai ia hamomokania danu, unai be hoa gauna, ani?”
Oibe, Senakerib ena sivarai haida be Baibel ena sivarai ida idia hegeregere lasi. Hegeregere, tano geia tauna Alan Millard ia gwau: “[Senakerib ena sivarai dokonai,] hamomokania gauna badana ta ia hedinarai. Hesekia ese ena hesiai tauna bona golo bona siliva ia siaia lao Senakerib dekenai ‘gabeai Nineve ai.’ Asuria ena tuari taudia ese kara idauna amo idia abia lao.” Baibel ia gwau, Nineve ai Asuria ena pavapava ia do giroa lao lasi neganai, golo bona siliva idia henia ia dekenai. (2 Hanua Pavapavadia 18:15-17) Dahaka dainai unai sivarai ia idau Baibel ena sivarai amo? Bona dahaka dainai Senakerib be ia hadikaia Iuda ena hanua badana, Ierusalem, ia hekokorokulaia lasi, to Iuda ena pavapava ena ruma Lakisi ai ia hadikaia gauna ia hekokorokulaia? Baibel torea taudia toi ese unai haere idia henia. Idia ta be matana amo unai kara ibounai ia itaia, bona ia gwau: “Iehova ena aneru be ia raka lasi, taunimanima 185,000 Asuria taudia edia kamepa dekenai ia aladia mase. Dabai, taunimanima idia toreisi neganai, idia itaia, iboudiai be mase taudia sibona. Bena Senakerib, Asuria ena pavapava, be unai gabu amo ia raka siri, ia giroa lao Nineve ai, unuseniai ia noho.”—Isaia 37:36, 37; 2 Hanua Pavapavadia 19:35; 2 Sisiga 32:21.
Millard ena buka Treasures From Bible Times ai, ia gwau: “Unai sivarai ita daradaralaia be namo lasi . . . Senakerib ese unai sivarai dikana ia ura lasi torea, badina ia ura lasi iena gabu idia abia taudia ese do idia duahia, bona ia do idia hevasehalaia.” To, Senakerib ia ura hahedinaraia, Iuda dekenai ia kwalimu bona Hesekia be iena siahu henunai ia noho, badina golo bona siliva ia siaia Nineve ai.
Asuria Ia Matamaia Gabuna Ia Hamomokania
Nineve hanua ai nadi toretoredia tausen momo be laiberi haida dekenai idia davaria. Unai toretore ese idia hahedinaraia, Asuria ena Basileia be Babulono ena diho kahana amo ia matamaia, Genese 10:11 ia hereva bamona. Unai toretore amo, tano geia taudia be diho kahana ai tano idia geia. Encyclopædia Biblica ia gwau: “Asuria taudia ese idia rakatania gaudia ibounai ese idia hahedinaraia Babulono amo idia mai. Edia gado bona toretore dalana, buka idauidau, edia tomadiho bona edia saiens be diho kahana taudia amo idia abia hanaia, bona idia haidaua bada lasi.”
Idia davaria gaudia, hegeregere atai dekenai ai gwauraidia gaudia ese Baibel idia tahua taudia ia doridia edia lalohadai idia haidaua totona. Oibe, Baibel idia tahua namonamo neganai, ia hedinarai idia torea taudia ese idia torea namonamo mai maoromaoro ida. United States ena Supreme Court ena diadi gunana, Salmon P. Chase, be Baibel ia tahua namonamo murinai, ia gwau: “Lau stadilaia daudau bona ia be mai anina bada momokani: unai tomadiho hamomokanilaia gaudia lau tahua tanobada karadia hamomokanilaia gaudia lau tahua hegeregere, bona lau davaria Baibel bukana be taunimanima edia amo lasi, to ia be Dirava ena amo ia mai.”—The Book of Books: An Introduction.
Oibe, Baibel be idaunegai sivarai maorodia sibona lasi. Ia be Dirava ena lauma helaga amo ia havaraia Herevana, ia be harihari gauna taunimanima hanamodia totona. (2 Timoteo 3:16) Baibel ai ia noho sivarai oi stadilaia neganai unai do ia hamomokania. Gabeai sivaraina ese unai do ia herevalaia.
[Picture Credit Line on page 4]
Courtesy of the Trustees of The British Museum
[Pictures on page 6, 7]
Ataiai: Haba ai idia torea gau toi
Henunai: Asuria haba amo Lakisi tuari karana idia torea
[Credit Lines]
(Courtesy of The British Museum)
(From The Bible in the British Museum, published by British Museum Press)