Tama Sina E, Emui Natudia Ta Ta Ena Kara Ena Kara Hegeregeredia Umui Durudia
“Oiemu natuna be olive au matamata bamona emu pata dekenai do idia helai hegege.”—SALAMO 128:3.
1. Tubutubu gaudia naridia bona natudia hadibadia gaukara be edena bamona ia idau lasi?
NATUDIA idia tubu idia lao neganai, dala idauidau dekenai idia be tubutubu gaudia bamona. Vadaeni, ita hoa lasi, Baibel ia gwau tau ta ena adavana be “huahua havaraia vine auna” bamona, bona ia gwau ena natudia be “olive au matamata bamona [ena] pata dekenai do idia helai hegege.” (Salamo 128:3) Biru tauna ese oi do ia hadibaia tubutubu gaudia naridia be mai ena hekwarahi, bema dina ia siahu eiava medu ia bada bona tano be ia namo lasi, naridia gaukarana be ia auka momokani. Unai hegeregerena, hari inai “nega dokonai” metau momo idia vara, bona natudia idia tubu daekau lalonai ita hadibadia ela bona idia laloa namonamo diba bona Dirava garina idia gari taunimanima badadia ai do idia lao be mai ena hekwarahi bada.—2 Timoteo 3:1-5.
2. Uma amo anina bada abia totona reana dahaka gaudia idia noho be gau badana?
2 Biru tauna be ena uma amo anina bada do ia abia totona, gau badana be tano ia namo, dina ena siahu ia hegeregere, bona ranu ia abia. Tano do ia geia bona rei do ia kokia sibona lasi, to manumanu koua totona muramura do ia gaukaralaia bona tubutubu gaudia naridia kara ma haida do ia karaia danu. Uma gaudia idia tubu idia lao ela bona geigei negana, bona unai nega lalonai reana hekwakwanai ta ta do idia vara diba. Uma gaudia idia dika neganai, madi! To, bema biru tauna ia gaukara goada, bona uma ena anina bada ia gogoa, do ia moale bada!—Isaia 60:20-22; 61:3.
3. Tubutubu gaudia edia namo bona natudia edia namo ena bada be edena bamona ita herevalaia diba, bona natudia be dahaka idia abia be gau badana?
3 Tau ta ese mauri namona ia abia ena namo be biru tauna ese ia gogoa uma aniani ena namo ia hereaia. Vadaeni, natuna hadibaia namonamo totona nega bada ita negea bona ita hekwarahi bada, uma ita naria anina bada abia totona ena hekwarahi ia hereaia. (Deuteronomi 11:18-21) Bema lalokau karana amo ranu idia henia bona idia naria namonamo, bona ena tubu gabuna ena hetoana idia atoa, vadaeni, ena be tanobada be mauri ena kara goeva idia badinaia lasi taudia amo ia honu, to mauri umana lalonai ia tubu noho natuna be lauma dalanai do ia tubu bona palaoapalaoa momo do ia atoa. To bema unai natuna ita naria namonamo lasi eiava mai dagedage ida ita koua momo, lauma dalanai ena lalona dekenai do ia marai bona lauma dalanai do ia mase diba. (Kolose 3:21; Ieremia 2:21; 12:2 itaia danu.) Oibe, natudia ta ta ena kara ena kara hegeregeredia ita durudia be gau badana!
Beibi Negana amo Hadibadia Namonamo
4 Beibi ia vara neganai tama sina be hanaihanai idia naria be gau badana. To, dina ta ta iboudiai tauanina dalanai idia naria sibona be hegeregere, a? Aposetolo Paulo be Dirava ena hesiai tauna Timoteo ia tore henia, ia gwau: “Mero maragi neganai Buka Helagadia dekenai oi manada vadaeni. Inai Buka Helagadia ese oi dekenai aonega idia henia diba ela bona hahemauri do oi davaria.” (2 Timoteo 3:15) Vadaeni, Timoteo be ia beibi negana amo ena sinana ese lauma dalanai ia durua. Mero maragi negana be edena negai ia matamaia?
5, 6. (a) Baibel lalonai ia gwau bogana lalonai idia noho natudia be dahaka idia mamia diba? (b) Dahaka ese ia hahedinaraia tama sina be bogana lalonai ia noho natuna ena namo idia laloa be gau badana?
5 Unai siri lalonai Paulo ese ia gaukaralaia Greek herevana (breʹphos) amo ia do vara lasi natuna idia gwauraia. Elisabeta, Ioane Bapatiso ena sinana, be ena varavara hahine Maria dekenai ia gwau: “Oiemu hanamoa ena mamina lauegu taiana dekenai ia vareai neganai, lauegu natuna [breʹphos] be egu bogana dekenai ia marere, mai moale danu.” (Luka 1:44) Vadaeni, bogana lalonai idia noho natudia idia gwauraidia mero maragi, bona Baibel ese ia hahedinaraia idia be bogana lalonai idia do noho neganai, bogana murimuri ai idia vara gaudia idia mamia diba. Hari inai negai, mai edia bogana hahinedia idia hagoadadia kiliniki dekenai idia lao totona, vadaeni, namona be bogana lalonai ia noho natuna ena lauma goada dalana idia laloa danu, ani?
6 Unai ita laloa namonamo, badina ia hedinarai goevagoeva bogana lalonai idia noho natudia idia kamonai henia gaudia ese do idia hanamoa eiava do idia hadikaia diba. Miusik idia gadaralaia hebou oreana ta ia hakaua tauna ta be miusik haida idia karaia loulou neganai, ia laloa unai miusik be nega idauna dekenai ia kamonai, hegeregere cello ena miusik be guna ia diba. Ena sinana be cello gadaralaia ia diba momo, bona dahaka miusik idia karaia loulou be ena sinana ia hamaoroa neganai, ena sinana ia gwau ia be mai bogana neganai unai miusik ia gadaralaia loulou. Unai hegeregerena, bema mai bogana hahinedia ese televisen dekenai anina lasi drama idia raraia momo, edia bogana lalonai idia noho natudia do idia hadikadia diba. Oibe, doketa taudia edia magasin lalonai ia gwau “bogana lalonai ia noho natuna be anina lasi drama idia manadalaia diba.”
7. (a) Tama sina momo ese dahaka idia karaia bogana lalonai ia noho natuna ena goada lauma dalanai idia durua totona? (b) Natuna be dahaka ia karaia diba?
7 Tama sina momo idia lalo-parara bogana lalonai ia do noho natuna ena namo idia tahua be gau badana, unai dainai ia dekenai idia duahiduahi, idia hereva henia, bona ia dekenai ane idia abia. Oi be unai bamona oi karaia diba danu. Ena be emu beibi be reana oiemu hereva do ia lalo-pararalaia diba lasi, to mai emu manau bona mai emu lalokau danu oi hereva henia karana amo namo ia davaria. Ia vara murinai, unai beibi be oiemu hereva do ia lalo-pararalaia diba, reana unai do ia karaia haraga. Lagani rua eiava toi murinai, natuna be ia kamonai noho dainai, gado aukana do ia abia diba. Beibi be Baibel ena hereva momokani ena “gado goevadaena” ia abia hamatamaia diba danu.—Sefania 3:9.
8 Paulo ia gwau Timoteo be ‘mero maragi neganai buka helagadia ia manadalaia;’ iena hereva ena anina be dahaka? Reana ena anina be Timoteo be ia vara negana amo lauma dalanai idia hadibaia, mero maragi negana amo sibona lasi. Unai ita diba badina unai Greek herevana breʹphos be nega momo vara matamata beibi ia gwauraia. (Luka 2:12, 16; Kara 7:19) Timoteo ia laloa diba negana amo ena sinana Eunike bona ena tubuna Loi ese idia hadibaia. (2 Timoteo 1:5) Aonega hereva ta ia gwau, ‘Rigi maragi ena toana hegeregerena, au do ia tubu,’ bona unai hereva ia momokani Timoteo dekenai. ‘Ena raka dalana idia hadibaia,’ bona unai dainai, Dirava ena hesiai tauna namona ta ai ia lao.—Hereva Lada-isidia 22:6; Filipi 2:19-22.
Natudia Ta Ta Iboudiai Durudia be Gau Badana
9 Natudia be tubutubu gaudia bamona, badina edia toana bona mamina be idauidau, bona idia namo totona naridia dalana be idauidau. Mai edia aonega tama sina idia diba edia natudia edia ura be idauidau, unai dainai edia natuna ta be ma ta ida idia hahegeregeredia lasi. (Galatia 6:4 itaia danu.) Bema umui ura emui natudia be idia tubu daekau bena kara namo taudia ai do idia lao, namona be edia kara idauidau umui lalo-pararalaidia, umui durudia kara namodia idia habadaia totona, bona kara dikadia idia negedia totona. Bema edia manoka eiava kara dikana ta umui itaia, reana idia koikoi, kohu idia ura henia bada, eiava sibodia edia namo idia tahua, dahaka umui karaia? Namona be mai manau danu unai kara umui hamaoromaoroa, Iesu ese iena aposetolo taudia edia manoka ia hamaoromaoroa hegeregerena. (Mareko 9:33-37) Danu, emui natudia ta ta ena kara namo ena kara namo hegeregeredia umui hanamodia loulou.
10. Natudia be dahaka idia abia be namo, bona edena bamona ita henidia diba?
10 Natudia ta ta iboudiai be tama sina amo lalokau idia abia be gau badana. Iesu be nega ia atoa natudia maragidia ia kara henidia totona, ena be iena haroro dina dokodia dekenai ia bisi bada herea, to unai ia karaia. (Mareko 10:13-16, 32) Tama sina e, iena haheitalai umui tohotohoa! Sibona umui laloa lasi, emui natudia dekenai nega umui henia. Bona idia dekenai lalokau hahedinaraia hemaraina do umui hemarai lasi. Emui natudia umui rosidia, Iesu ese ia karaia hegeregerena. Mai emui lalokau danu natudia umui rosidia bona umui kisi henidia. Mai edia laloa namonamo natudia edia tama sina idia henanadai henidia, idia gwau tama sina ma haida dekenai dahaka sisiba do idia henia diba, bena idia momo idia haere idia gwau: ‘Umui lalokau henidia bada,’ ‘nega umui atoa umui hebamo totona,’ ‘umui hemataurai heheni,’ ‘edia hereva umui kamonai henia namonamo,’ ‘sisiba hereva umui henidia lasi to heduru hereva umui henidia,’ bona ‘idia tahua diba gaudia umui gwauraidia.’
11. (a) Tama sina be edia natudia ta ta sibona sibona durudia karana be edena bamona idia laloa be namo? (b) Tama sina be edena negai edia natudia ida idia herevahereva namonamo diba?
11 Natudia ta ta iboudiai unai bamona ita kara henidia be moale gauna. Ia kwalimu tamana ta ia toretore, ia gwau: “Aiemai mero rua idia maragi neganai, mahuta totona ai hegaegaelaidia neganai, idia dekenai ai duahiduahi, mahuta gabunai ai atodia, bona idia totona ai guriguri karadia ai moalelaia.” Unai bamona hebamo karana be nega namona herevahereva hebou totona, bona unai ese tama, sina, bona natudia ia hagoadadia diba. (Roma 1:11, 12 itaia danu.) Tama sina idia kamonai edia lagani toi natuna ese Dirava ia guriguri henia “Wally” ia durua totona. Murina hanuaboi haida dekenai danu “Wally” totona ia guriguri, bena unai tama sina idia lalo-parara ia ese dagedage idia davaria Malawi tadikaka totona ia guriguri, bona unai ese ia hagoadadia. Hahine ta ia gwau: ‘Lau be lagani hani kekeni maragina neganai, lau be helai gauna dekenai lau gini egu sinana ese ia huria mereki do lau hakaukaudia totona, bona unai neganai Baibel siri haida bona Basileia Ane lau lalodia tao totona egu sinana ese lau ia hadibaia.’ Emui natudia ida umui herevahereva hebou namonamo diba totona nega umui atoa diba, a?
12. Mai edia aonega Keristen tama sina be edia natudia dekenai dahaka idia henia, bona edena dala amo do idia karaia diba?
12 Mai edia aonega Keristen tama sina be idia hegaegae ruma bese stadi idia karaia hanaihanai totona. Ena be henanadai bona haere amo umui karaia diba, to stadi ena mamina ia namo totona, namona be edia lalona veria herevadia umui herevaherevalaia, unai be gau badana lagani bada lasi natudia dekenai, ani? Reana Baibel ia gwauraia gabudia edia laulau umui torea diba, Baibel sivarai umui gwauraidia diba, eiava natuna dekenai umui henia sivaraina ia hegaegaelaia totona ena hereva do umui kamonai henia diba. Dirava ena Hereva be dala namona amo natudia umui hadibadia bena do idia ura henia bada. (1 Petero 2:2, 3) Tamana ta ia gwau: ‘Aiemai natudia idia maragi neganai, Baibel ia gwauraia idaunegai taudia edia sivarai ai haheitalaia totona, ai be natudia ida reirei dekenai ai rau. Natudia be unai idia moalelaia bada.’
13. Hegaegae ena namo be dahaka, bona unai negana lalonai dahaka kara umui hegaegaelaia diba?
13 Mauri lalonai idia vara diba hekwakwanai umui kikilaia hebou ese memero kekeni ia durudia idia hegaegae totona. Kusserow ruma bese natudia be 11 bona idia iboudiai be Nazi orea amo dagedage bada idia davaria, to idia iboudiai idia abidadama goada noho, bona idia ta ese edia tama sina ia gwauraidia, ia gwau: “Dahaka do ai karaia bona Baibel dekena amo aiemai kara hamomokania dalana be ai idia hadibaia. [1 Petero 3:15] Nega momo ai hegaegae totona, henanadai idia gwauraia bona ai haerelaidia toho.” Namona be unai bamona umui karaia toho, ani? Tama eiava sina be ruma tauna bamona do ia gini bona haroro gaukara dekenai do umui herevalaia diba kiki herevadia do umui karaia toho. Eiava hegaegae negana lalonai mauri ena hedibagani hanaia dalana do umui karaia toho. (Hereva Lada-isidia 1:10-15) Hahine ta ia gwau: “Do idia vara diba hekwakwanai idia diba bona idia hegaegae neganai, unai ese natudia edia diba bona edia lalo-goada ia habadaia diba. Hegeregere, haheitalai dekenai ta be turana bamona ia gini bona emu natuna dekenai kuku, kekero muramura, eiava drag ia henia toho.” Unai hegaegae karana amo oi diba bema unai kara do ia vara neganai emu natuna be dahaka do ia hereva.
14. Dahaka dainai mai lalokau bona mai hebogahisi danu emui natudia ida umui herevahereva be gau badana?
14 Emu natuna ida umui herevahereva neganai, mai hebogahisi danu ena lalona oi veria inai hereva ia torea tauna hegeregerena, ia gwau: “Egu natuna e, lauegu taravatu oi laloaboio lasi, bona lauegu hahegani emu kudouna dekenai oi naria, badina unai amo dina momo bona mauri lagani momo bona maino be oi dekenai do idia henia.” (Hereva Lada-isidia 3:1, 2) Bema mai lalokau danu emu natuna oi hamaoroa oi ura ia kamonai badina unai amo maino bona mauri lagani momo do ia davaria—oibe, Dirava ena tanobada matamatana lalonai maino bona mauri hanaihanai do ia davaria—unai ese ena kudouna do ia hamarerea, ani? Dirava ena Hereva amo natuna oi durua neganai, do ia laloa namonamo totona, namona be ena kara idauidau oi lalo-pararalaidia. Unai oi karaia mai guriguri danu, bena Iehova ese oiemu hekwarahi dainai oi do ia hanamoa. Mai emu lalokau bona mai emu hebogahisi amo Baibel umui kikilaia dainai namo do umui abia bona hahenamo ela bona hanaihanai do umui davaria.—Hereva Lada-isidia 22:6.
15. Natudia ese hekwakwanai do idia hanaia totona, edia tama sina be edena dala amo idia durudia diba?
15 Ruma bese stadi ena nega lalonai bema natuna ena lalona veria hereva badana ta umui kikilaia lasi, gau badana be umui karaia noho bona mauri ena hekwarahi ta ese oi ia veria lasi. Emu natuna ena hereva oi kamonai henia namonamo, to unai sibona lasi, namona be ia herevalaia dalana oi laloa danu. Diba tauna ta ia gwau: “Emu natuna ia hereva neganai oi itaia. Emu lalona ibounai ida ena hereva oi kamonai henia. Oi kamonai sibona lasi, to ia gwauraia hereva ena anina oi lalo-pararalaia be gau badana. Unai bamona idia karaia tama sina be edia natudia idia durudia bada.” Hari inai nega lalonai, sikuli bona ma gabu haida dekenai natudia be hekwakwanai badadia idia davaria diba. Bema oi be tama eiava sina ta, namona be emu natuna ena lalona oi veria, bona oi durua ia vara gauna dekenai Dirava ena lalohadai do ia abia totona. Bema hekwakwanai hanaia dalana oi diba lasi, namona be Baibel ena hereva bona “hesiai tauna mai ena kamonai bona mai ena kara maoromaoro” oreana idia halasia bukadia edia hereva oi tahua. (Mataio 24:45) Oibe, hekwakwanai hanaia totona, namona be emu natuna oi durua namonamo.
Noho Hebou Negana Umui Laloa Bada
16 Hari inai negai, ita be “nega dokonai” ita noho, bona “metau dikadia momo” idia vara, unai dainai memero bona kekeni ta ta ena kara ena kara hegeregeredia heduru idia abia be gau badana. (2 Timoteo 3:1-5; Mataio 24:3-14) Tama, sina, bona natudia danu be aonega momokani idia abia be gau badana, badina aonega “idia abia taudia be ia ese ia hamauridia.” (Kohelete 7:12) Dirava ena amo ia mai aonegana ita abia totona, Baibel ena amo diba ita abia bona unai hereva ita badinaia be gau badana, unai dainai Dirava ena Hereva amo natudia ita hadibaia hanaihanai be gau badana. Unai dainai, emui natudia maragidia ida Baibel umui stadilaia. Iehova ena sivarai umui hadibadia, iena ura idia dekenai umui hadibadia namonamo, bona edia lalona umui veria ia gwauhamatalaia kara namodia do idia guguru negana idia moalelaia totona. Natudia ida ruma dekenai umui noho neganai, dala dekenai umui raka neganai—oibe, nega namona ibounai dekenai—iena kara namodia umui kikilaidia.—Deuteronomi 6:4-7.
16, 17. (a) Hari inai negai, dahaka dainai memero bona kekeni ta ta ena kara ena kara hegeregeredia tama sina idia bamodia bona idia durudia be gau badana? (b) Edia tama sina amo sisiba idia abia neganai, natudia be dahaka idia diba be namo?
17 Biru taudia idia diba tubutubu gaudia idauidau edia tubu daladia be idauidau. Tubutubu gaudia ta ta ena tubu dalana ena tubu dalana hegeregeredia idia naridia be gau badana. Unai hegeregerena, natudia ta ta iboudiai idia idau bona ta ta ena kara ena kara hegeregeredia hebamo, heduru, bona sisiba idia abia be gau badana. Hegeregere, natuna ta ia kara kerere neganai, ena tama o sina idia raraia auka sibona be ia hegeregere unai kara ia rakatania totona, to natuna ma ta dekenai unai ia hegeregere lasi dainai sisiba do idia henia. To gau badana be emui natudia idia diba dahaka dainai edia hereva haida eiava kara haida umui ura henia lasi, bona sisiba henia karana dekenai tama sina idia lalo-tamona be gau badana. (Efeso 6:4) Keristen tama sina edia hakaua hereva namodia be Baibel ena hereva hegeregerena be gau badana.
18, 19. Keristen tama sina edia maduna edia natudia dekenai be dahaka, bona unai gaukara maduna idia karaia namonamo neganai dahaka do ia vara diba?
18 Biru tauna be nega korikori dekenai uma hadoa bona naria gaukarana ia karaia be gau badana. Bema ia hadoa haraga lasi eiava uma ia naria namonamo lasi, geigei neganai anina bada do ia davaria lasi eiava ena gaukara be anina lasi. Oibe, emui natudia maragidia be “tubutubu” gaudia bamona idia tubu bona idia ta ta iboudiai be harihari heduru idia abia be gau badana, umui naria hua vairai eiava lagani vairai durudia totona be hegeregere lasi. Nega umui reaia lasi, Dirava ena Hereva ia gwauraia hegeregerena lauma dalanai umui hagoadadia, bona idia dekena amo tanobada ena lalohadai be ava dikadia bamona umui ragaia, lauma dalanai idia marai bona idia mase garina. Emui natudia ida umui noho horadia bona dinadia umui laloa bada, badina unai negadia be haraga herea idia ore. Umui goada karaia, emui natudia umui hadibadia Dirava ena kara idia tohotohoa totona, badina unai neganai sibona mai moale danu Iehova ena abidadama hesiai taudia ai ita lao diba. (Galatia 5:22, 23; Kolose 3:12-14) Oi gwau lasi unai be haida edia gaukara maduna; unai be oiemu gaukara maduna, bona oi karaia totona Dirava ese oi ia durua diba.
19 Lauma dalanai emui natudia umui durudia bada. Idia ida Dirava ena Hereva umui stadilaia, bona moale karadia namodia umui karaia hebou. Emui natudia maragidia be Keristen heboudia dekenai umui hakaudia, bona Basileia haroro gaukara umui karaia neganai umui hakaudia lao danu. Umui lalokau henia bada natudia umui hadibadia Iehova ese ia ura henia kara namodia do idia karaia totona, bona reana idia tubu bada neganai, umui do idia hamoalea bada. Oibe, “kara maoromaoro tauna ena tamana do ia moale momokani; bona aonega merona ta ia havaraia tauna be ia dainai do ia moale. Oiemu tamana bona sinana do idia moale; bona oi ia havaraia hahine do ia moale bada herea.”—Hereva Lada-isidia 23:24, 25.
Hahenamo Badana Ta
20 Natudia idia tubu daekau lalonai naridia be mai ena hekwarahi, nega daudau ena hekwarahi. Unai natudia be ‘olive au matamata bamona emui pata dekenai idia helai hegege,’ bona tau badadia ai idia lao neganai Dirava garina do idia gari bona Basileia ena huahua do idia havaraia totona, idia maragi neganai umui hadibadia be gau badana, taunimanima idia gwau unai be lagani 20 ena gaukara. (Salamo 128:3; Ioane 15:8) Memero kekeni edia lagani be 13 ia lao 19 neganai, unai gaukara be ia auka sisina badina hekwakwanai momo idia davaria, unai dainai tama sina edia heduru natudia dekenai idia habadaia be gau badana. To umui kwalimu diba dalana be ia idau lasi—edia hereva umui kamonai henia namonamo, umui moale henidia, bona umui hebogahisi henidia. Laloaboio lasi, emui natudia ta ta ena kara ena kara hegeregeredia umui durudia be gau badana. Mai emui lalokau danu edia namo umui tahua dalana amo unai umui karaia diba. Idia umui durudia totona, umui goada karaia emui nega, lalokau, bona hebogahisi idia dekenai umui hahedinaraia totona, unai gaudia idia abia be mai anina bada.
21. Natudia ta ta ena kara ena kara hegeregeredia idia durudia ena hahenamo be dahaka?
21 Bema umui goada karaia Iehova ia henia davana bada huahuana umui naria namonamo totona, moale bada do umui davaria, biru tauna ese geigei negana amo huahua momo ia davaria ena moale ia hanaia momokani. (Salamo 127:3-5) Vadaeni, umui tama sina e, emui natudia ta ta ena kara ena kara hegeregeredia umui durudia noho. Unai umui karaia neganai namo do idia davaria bona iseda guba Tamana, Iehova, ena ladana do ia hahairaia.
Emu Haere be Dahaka?
◻ Tubutubu gaudia naridia bona natudia hadibadia gaukara be edena bamona ia idau lasi?
◻ Ia vara negana amo, dina ta ta iboudiai natuna be dahaka ia abia be gau badana?
◻ Natudia ta ta ena kara ena kara hegeregeredia dahaka idia abia be gau badana, bona edena dala amo tama sina ese idia henia diba?
◻ Natudia ta ta ena kara ena kara hegeregeredia umui durudia ena badina be dahaka?
4. “Mero maragi neganai” natudia be dahaka idia davaria be namo?
8. (a) Baibel ia gwau “mero maragi neganai” Timoteo ese buka helagadia ia manadalaia, unai ena anina be dahaka? (b) Timoteo dekenai dahaka ia momokani?
9. (a) Tama sina ese dahaka do idia karaia lasi be namo, bona dahaka dainai? (b) Natuna ia tubu ia lao neganai, tama sina be dahaka do idia karaia be namo, bona daika ena haheitalai namona do idia tohotohoa be gau badana?
20. Mai edia lagani 13 ia lao 19 memero kekeni edia tama sina ese edia natudia hadibaia gaukara dekenai idia kwalimu diba totona, dahaka idia karaia be gau badana?