Fundamentalism—Ia be Dahaka?
FUNDAMENTALISM be edeseni amo ia hamatamaia? Lagani 1800 ia lao 1899 ena dokona ai, tomadiho idia stadilaia ura kwalimu taudia be edia lalohadai idia haidaua Baibel hakoikoia herevadia bona saiens herevadia, hegeregere evolusen idia abia dae totona. Unai kara dainai, taunimanima edia abidadama Baibel dekenai ia manoka. United States dekenai idia ura lasi edia lalohadai idia haidaua tomadiho gunalaia taudia ese unai kara koua totona abidadama ena badina badadia idia haginia.a Lagani 1900 ema bona lagani 1910 bamona ai, buka haida idia halasia, edia ladana be The Fundamentals: A Testimony to the Truth bona idia lalonai unai badina badadia idia herevalaidia. Unai buka edia ladana amo inai hereva fundamentalism ia vara.
Lagani 1900 ia lao 1950 lalonai, nega ta ta ai fundamentalism be nius dekenai idia herevalaia. Haheitalai ta be lagani 1925 ai, fundamentalism taudia ese sikuli tisa ta, John Scopes, Tennessee, U.S.A., amo idia abia lao kota, unai kota karana idia gwauraia Scopes trial. Iena kerere be dahaka? Ia ese evolusen ia hadibaia bona unai be taravatu Tennessee dekenai. Unai nega lalodiai, haida idia laloa fundamentalism be do ia noho daudau lasi. Lagani 1926 ai, Protestan magasin ta, Christian Century, ia gwau fundamentalism “be anina lasi bona koikoi gauna” bona “ena toana be gau ta do ia havaraia lasi bona do ia noho daudau lasi.” Edia lalohadai be kerere momokani!
Lagani 1970 amo, fundamentalism be niusi dekenai idia herevalaia momo. Profesa Miroslav Volf, Fuller Theological Seminary California, U.S.A., dekenai ia gwau: “Fundamentalism be ia mauri noho sibona lasi to ia bada ia lao noho danu.” Hari, unai hereva fundamentalism be Protestan oreadia sibona lalonai ia noho lasi to tomadiho ma haida hegeregere Katolik, Islam, Iuda, bona Hindu tomadiho lalonai idia vara oreadia ia herevalaia danu.
Iseda Nega Ena Mauri Dalana Dainai Ia Vara
Dahaka dainai fundamentalism ia bada ia lao? Idia stadilaia taudia idia gwau, ia bada ia lao ena badina ena kahana ta be iseda nega lalonai daradara bada ia noho kara goeva bona tomadiho karadia dekenai. Gunaguna, taunimanima momo be kara goeva ai idia noho badina taravatu gunadia idia badinaia. Hari unai taravatu idia abidia dae lasi bona idia dadaraidia. Aonega taudia momo idia gwau Dirava be lasi bona taunimanima be sibona ia noho inai lalokau lasi guba bona tanobada ai. Saiens taudia momo idia hadibaia taunimanima be evolusen karana amo idia vara kava, lalokau Havaraia Tauna ese ia havaradia lasi. Taunimanima be sibodia edia ura idia karaia noho. Tanobada ai mauri idauidau lalonai kara maoromaoro badinaia karana be lasi.—2 Timoteo 3:4, 5, 13.
Fundamentalism taudia be kara goeva gunadia idia badinaia goadagoada, bona idia haida idia hekwarahi edia noho gabudia bona bese taudia be idia abia dae kara goeva bona hahediba herevadia ai idia hakaudia. Gau ibounai idia karaia ma haida idia doridia kara goevagoeva “maorona” ai do idia noho bona hahediba herevadia idia badinaia totona. Fundamentalism tauna be ia abia dae momokani ia be maoro bona haida be kerere. Profesa James Barr ena buka ladana Fundamentalism lalonai, ia gwau, momo idia laloa fundamentalism “be dagedage bona hemarai ia havaraia herevana, ia ese lalohadai ma ta abia dae lasi karana, sibodia edia lalohadai idia dogoatao auka masemase taudia, bona idia ese diba ia bada ia lao karana idia inai henia taudia ia gwauraia.”
Tau ta lasi ia ura ia be lalohadai ma ta ia abia dae lasi tauna, eiava sibona ena lalohadai ia dogoatao auka masemase tauna idia gwauraia, unai dainai daika be fundamentalism tauna bona daika be lasi be momo ese idia daradaralaia. To, kara haida ese tomadiho fundamentalism ena toana ia hahedinaraia.
Fundamentalism Tauna Dibaia Dalana
Tomadiho dalanai nega momo fundamentalism idia badinaia badina idia ura kara gunadia eiava bese ta ena tomadiho karadia idia dogoatao auka bona tanobada ena lalohadai idia dadaraia. To do ita gwau lasi fundamentalism taudia be inai nega ena gau matamatadia ibounai idia dadaraia. Haida ese inai nega lalonai idia noho hereva halasia daladia matamata idia gaukaralaidia edia lalohadai idia habadaia totona. To idia ese taunimanima dekenai tanobada ena lalohadai abia isi karana idia inai henia.b
Fundamentalism taudia haida be hahediba hereva eiava mauri daladia gunadia idia badinaia auka sibona lasi to haida idia doridia unai idia abia dae totona, unai amo edia mauri dalana idia haidaua fundamentalism tauna ena hegeregerena ai idia noho totona. Unai hegeregerena, Katolik fundamentalism tauna be bogana lalonai natuna hamasea karana do ia dadaraia sibona lasi. Ia ese ena tano dekenai taravatu karaia taudia do ia doridia bogana lalonai natuna hamasea karana do idia taravatulaia totona. Poland ai, La Repubblica niuspepa ia gwau, bogana lalonai natuna hamasea karana ena taravatu be gavamani ese ia abia dae totona, Katolik Dubu “be mai ena siahu bona ena goada ibounai ida ia ‘tuari’.” Unai ia karaia neganai, dubu ena siahu taudia be fundamentalism taudia bamona idia kara. United States ai Protestant Christian Coalition be unai bamona “tuari” ia karaia danu.
Fundamentalism taudia be edia tomadiho idia goadalaia karana amo oi dibadia haraga diba. Unai hegeregerena, Protestan fundamentalism tauna be Baibel ena hereva be idia torea hegeregerena ia abia dae, hegeregere idia abia dae Dirava ese dina korikoridia 6 lalonai tanobada ia havaraia. Katolik fundamentalism tauna be pope ia kara dika diba lasi hereva ia abia dae momokani.
Unai dainai, ita lalo-parara dahaka dainai unai hereva fundamentalism ese mai kavakava ida lalohadai ta abia dae goadagoada karana ena toana ia havaraia bona dahaka dainai fundamentalism idia abia dae lasi taudia idia gari badina ia bada ia lao noho. Ita ta ta be reana fundamentalism taudia edia lalohadai ita abia dae lasi bona gavamani idia doria daladia bona nega haida idia dagedage karadia ita moalelaidia lasi. Oibe, tomadiho ta ena fundamentalism taudia be ma tomadiho ta ena fundamentalism taudia edia kara idia inai henia momokani diba! To, idia laloa maoromaoro taudia momo be fundamentalism ia bada ia lao ena badina idia laloa bada—ia bada ia lao kara goeva inai henia karana, tomadiho laloa bada lasi karana, bona inai nega lalonai lauma gaudia dadaraia karana.
Fundamentalism sibona ese unai bamona kara ia koua diba, a? Bema lasi, dala ma ta be dahaka?
[Footnotes]
a Lagani 1895 ai idia gwauraidia hedinarai Fundamentalism Ena Badina Badadia Ima be inai: “(1) Baibel be Dirava ena siahu amo idia torea bona ia koikoi diba lasi; (2) Iesu Keriso be Dirava; (3) Keriso be rami-hebou hahinena amo ia vara; (4) Keriso be iseda gabu ia abia bona korosi ai ia mase, unai dala amo Dirava ita tura henia lou diba; (5) Keriso be taunimanima tauanina ai ia toreisi lou bona taunimanima ta bamona tanobada dekenai do ia giroa lou mai.”—Studi di teologia (Studies of Theology).
b Tanobada ena lalohadai anina be tanobada ena kara, tomadiho eiava helaga karadia hegeregeredia lasi. Tanobada ena kara be tomadiho eiava tomadiho hahediba herevadia edia amo ia idau.
[Blurb on page 5]
Lagani 1926 ai, Protestan magasin ta ese “fundamentalism” ia gwauraia “anina lasi bona koikoi gauna” bona “ena toana be gau ta do ia havaraia lasi bona do ia noho daudau lasi”