Dahaka Dainai Edia Dika Gwauatao Totona Idia Noinoi?
NAMONA be dubu oreadia be edia dika amo idia helalo-kerehai bona edia kara idia hamaoromaoroa be lalohadai matamatana lasi. Tomadiho ena diksenari ta ladana Religioni e miti (Tomadiho Bona Gori) ia gwau, idia gwauraia idaunegai dubu oreana ia badinaia kara maoromaoro dalana be Middle Ages lalonai taunimanima edia lalona ia veria, bona unai dainai momo ese tomadiho ena kara hamaoromaoroa totona idia boiboi.
Lagani 1523 ai, Martin Luther be Rome ena siahu ia dadaraia murinai, Pope Adrian Namba 6 ia ura lalo-tamona ia havaraia dainai, Nuremberg ena orea dekenai inai hereva ia siaia: “Ai diba namonamo lagani momo lalonai dubu gunalaia oreana (Holy See) ese kara dika rohorohodia ia karaia . . . Emai goada ibounai do ai gaukaralaia Pope ena Hakaua Opesi hamaoromaoroa totona, reana unai gabu amo, unai kara dika ibounai idia matamaia.” To, ena be unai ia gwauraia hedinarai, to dubu ia parara karana ia hanamoa lasi bona Pope ena Hakaua Opesi lalonai idia vara kara gageva idia koua totona.
Vanegai haida ese dubu idia gwauraia dika badina Holocaust karana dekenai gau ta idia hereva lasi. Danu idia gwauraidia dika badina edia memba taudia be tuari lalonai idia vareai neganai idia koudia lasi. Lagani 1941 ai, Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana lalonai, pris ta ladana Primo Mazzolari ia henanadai: “Katolik dubu be ena hahediba dalana dekenai ia kerere neganai, dahaka dainai Rome be unai ia hamaoromaoroa lasi, guna ia karaia bamona, bona dika bada idia havaraia lasi hahediba herevadia dekenai ia do karaia noho bamona?” Dika bada idia havaraia hahediba herevadia be dahaka? Unai pris tauna be unai negana ai taunimanima edia mauri ia hadikaia tuari ia havaraia bese abia isi karana ia herevalaia.
To, gau momokani be vanegai sibona tomadiho oreadia ese edia dika idia gwauraia hedinarai, guna nega ta ta sibona unai idia karaia. Lagani 1832 ai, Gregory Namba 16 ese Katolik Dubu idia doria ‘sibona ena kara do ia hamatamataia lou’ taudia dekenai ia gwau: “[Dubu] ena namo bona ia tubu totona ‘hanamoa bona hamatamataia’ karana umui gwauraia be anina lasi bona dika ia havaraia, Dubu be ia kerere diba lalohadaina ia havaraia.” To idia hunia diba lasi kerere be edena bamona? Dala idauidau idia gaukaralaia unai kara edia badina hahedinaraia totona. Hegeregere, tomadiho stadilaia taudia haida idia gwau dubu be ia helaga bona ia kara dika diba. Idia gwau dubu be ia helaga—Dirava ese dika amo ia koua. To, ena memba taudia be mai edia kara dika. Unai dainai, dubu ena ladana ai kara dika rohorohodia idia karaia neganai, dubu ese maduna ia huaia lasi, to dubu lalonai idia noho taudia ta ta ese maduna idia huaia. Unai be ia maoro, a? Roman Katolik tomadiho ia stadilaia tauna Hans Küng ia laloa ia maoro lasi, ia gwau: “Dubu goevadaena ta ia noho lasi.” Ia gwau: “Ia kara dika lasi Dubu ta ia noho lasi.”
Gaukara Hebou Bona Kara Goeva
Reana oi laloa dahaka gaudia idia vara dainai dubu oreadia be hari edia dika gwauatao totona idia noinoi. Guna, Protestan bona Otodok oreadia idia gwau idia ese orea idaudia “guna idia parara” karana idia havaraia. Lagani 1927 ai, Lausanne, Switzerland ai, “Abidadama Bona Gaukara Namonamo” hebouna idia karaia neganai unai idia hereva. Gabeai Roman Katolik Dubu ese edia kara ia tohotohoa. Vatican Iharuanaa hebouhebouna murina amo, dubu lalonai dagi bada taudia, pope taudia danu, be nega momo Kerisendom lalonai idia vara parara karadia dainai edia kerere gwauatao totona idia noinoi. Dahaka totona? Idia ura Kerisendom oreadia huanai lalo-tamona karana do idia habadaia. Katolik Dubu ena histori ia stadilaia tauna, Nicolino Sarale ia gwau John Paul Iharuana ena “ ‘mea culpa’ gaukarana lalonai, palani ta ia noho, bona unai be gaukara hebou karana.”
To, gaukara hebou sibona be hegeregere lasi, kara ma haida do idia karaia danu be namo. Hari inai negai, Kerisendom ena histori dikana be momo ese idia diba. Tomadiho stadilaia tauna, Hans Urs von Balthasar, ia gwau: “Unai Katolik tauna ese histori ena sivarai do ia laloaboio sibona be hegeregere lasi . . . ia lao henia Dubu be hari inai negai ita abia dae diba lasi gaudia ia karaia eiava gwaumaoro ia henia idia karaia totona.” Unai dainai, pope ese orea ta ia haginia “dubu ena kara dika do ia gwauraidia hedinarai bena unai amo . . . edia dika gwauatao totona do idia noinoi diba.” Dubu ese sibona ena kara dika ia gwauraia hedinarai ena badina ma ta be ia ura ena kara goeva do ia abia lou.
Ataiai herevana hegeregerena, dubu be ena dika gwauatao totona ia noinoi karana ia herevalaia neganai, histori stadilaia tauna Alberto Melloni, ia gwau: “Momokani, nega haida dubu ese ia noia gauna be ia karaia kara dikadia edia maduna ena panisi do ia abia haraga lasi.” Oibe, Katolik Dubu ia ura guna ia karaia kara dikadia edia bada do ia hamaragia bona unai amo taunimanima ese do idia abidadama henia lou. To momokani, ita gwau diba, ena ura badana be tanobada danu maino do ia karaia, Dirava danu lasi.
Unai bamona kara ita itaia neganai, Saulo, Israela ena king ginigunana ita laloa. (1 Samuela 15:1-12) Kara dika badana ta ia karaia, bona ia hedinarai neganai, ena dika ia gwauraia maoro toho—ekskius herevana ia gwauraia—Samuela, Dirava ena abidadama peroveta tauna dekenai. (1 Samuela 15:13-21) Gabeai, king ese Samuela dekenai hereva momokani ia gwauraia: “Lau be lau kara dika vadaeni. Oibe, Lohiabada ena . . . oda hereva lau utua.” (1 Samuela 15:24, 25) Io, ena kerere ia gwauraia hedinarai. To gabeai ia gwauraia herevadia idia hahedinaraia dahaka ia laloa bada. Ia gwau: “Lau be lau kara dika vadaeni. To mani emu kara lau do oi matauraia lauegu orea tau badadia edia vairanai, bona Israela taudia edia vairanai.” (1 Samuela 15:30) Ia hedinarai goevagoeva, Saulo ese ena dagi Israela lalonai ia laloa bada, to Dirava danu maino karaia karana ia laloa maragi. Unai kara dainai Dirava ese Saulo ia gwauatao lasi. Dubu oreadia ese unai bamona kara idia karaia dainai, oi laloa Dirava ese do ia gwaudia tao, a?
Ibounai Idia Moale Lasi
Ibounai be dubu oreadia ese taunimanima vairanai edia dika gwauatao totona idia noinoi karana idia moalelaia lasi. Hegeregere, edia pope ese igui hesiai karana gwauatao totona ia noinoi eiava ‘hahediba herevadia maorodia gorea taudia,’ Hus bona Calvin bamona taudia, ia gwauraia maoro neganai, Roman Katolik taudia haida idia lalo-hekwarahi. Vatican amo sivarai idia halasia taudia idia gwau, kadinal taudia ese idia abia pepana ia gwau lagani 1000 gunadia lalonai Katolik Dubu ena histori dainai “edia lalona do idia tahua” be June 1994 ai, kadinal taudia edia kaunsolo ena hebou dekenai idia gwauraia dika. Pope ia ura unai hereva ena anina badana be ena revareva lalonai ia torea neganai, Italy ena kadinal Giacomo Biffi ese hereva ta ia halasia bona ia hereva goadagoada: “Dubu be mai ena kara dika lasi.” To, ma ia gwau: “Dubu ese lagani handred haida lalonai ia karaia kerere dainai gwauatao totona ita noinoi karana amo . . . reana taunimanima ese ita do idia lalo-namo henia.”
Vatican ena sivarai ia torea tauna Luigi Accattoli ia gwau: “Kara dika gwauraia hedinarai karana be heiriheiri ia havaraia gauna badana Katolik Dubu lalonai. Bema pope ese misinari taudia edia kara dika ia gwauraia hedinaraia, misinari haida be mai momokani ida do idia badu.” Danu, nius ia torea tauna ta, ia be Roman Katolik tauna, ia gwau: “Bema pope be ia laloa momokani Dubu ena histori be ia dika rohoroho, edena bamona hari ia gwau diba unai Dubu tamona be ‘taunimanima edia maoro ia matauraia karana ia gunalaia oreana,’ bona ia sibona ese ‘sinana bona tisa ta’ bamona taunimanima ia hakaudia lao dubu ena lagani 1000 negana ihatoina namona dekenai, ita lalo-pararalaia be auka.”
Baibel ese ita ia sisiba henia, namo lasi kara dika ita karaia bona ita davaria hemarai sibona dainai helalo-kerehai toana ita hahedinaraia. Unai bamona helalo-kerehai karana amo tau ta be iena kara ia haidaua momokani lasi. (2 Korinto 7:8-11 itaia.) Dirava ena matana dekenai helalo-kerehai karana momokanina be “lalona giroa ena anina korikori do umui hedinaraia”—anina be, do idia hahedinaraia idia helalo-kerehai momokani.—Luka 3:8.
Baibel ia gwau ia helalo-kerehai tauna bona ena dika ia gwauraia hedinarai tauna ese kara dika do ia rakatania, ia hadokoa. (Aonega Herevadia 28:13) Unai idia karaia vadaeni, a? Roman Katolik Dubu bona dubu ma haida ese edia dika idia gwauraia hedinarai murinai, vanegai Africa ena huana kahana tanodia bona Eastern Europe tanodia dekenai “Keristani” taudia momo be heiriheiri badana lalonai idia vareai neganai dahaka ia vara? Dubu oreadia idia gaukara maino idia havaraia totona, a? Edia gunalaia taudia ibounai be lalo-tamona ai edia memba taudia ese idia karaia kara dika idia gwauraidia dika, a? Lasi. Tomadiho edia haroro taudia haida be ala-ala karadia lalonai idia vareai!
Dirava Ena Hahemaoro
Kadinal Biffi be pope ese ia gwauraia loulou mea culpa ia herevalaia neganai, ia henanadai: “Gunaguna idia karaia kara dikadia dainai, ita ibounai eda namo totona, namona be ita naria ela tanobada ibounai hahemaoro henia negana, ani?” Oibe, taunimanima ibounai hahemaoro henia negana be kahirakahira momokani. Iehova Dirava ese tomadiho oreadia edia kara dika sivaraidia ibounai ia diba. Daudau lasi lalonai, ia ese idia kara dika oreadia do ia hahemaoro henidia. (Apokalupo 18:4-8) Unai nega ita do naria noho lalonai, rara ia bubua lasi, ia ala-ala lasi, bona Kerisendom dubu oreadia ese idia karaia karadia dainai hari sori idia gwauraia karadia ia karaia lasi tomadiho oreana ta ita davaria diba, a? Oibe.
Edena bamona ita davaria diba? Iesu Keriso ese ia gwauraia taravatu ita badinaia amo, ia gwau: “Edia huahua dekena amo do umui diba.” Histori lalonai idia vara gaudia, tomadiho oreadia haida idia ura idia laloaboio gaudia, ese ita idia durua Iesu ese ia herevalaia “peroveta koikoi taudia” do ita diba totona sibona lasi, to danu “huahua namona” idia havaraia taudia danu do ita diba. (Mataio 7:15-20) Idia be daidia? Oi ai noia Iehova ena Witness taudia ida Baibel oi stadilaia karana amo oi sibona do oi tahua. Oi tahua hari inai negai daidia idia hekwarahi Dirava ena Hereva idia badinaia totona bona inai tanobada lalonai dagi badana abia totona idia hekwarahi lasi.—Kara 17:11.
[Footnote]
a Lagani 1962-65 ai, Rome dekenai nega hani idia karaia kaunsolo hebouhebouna.
[Picture on page 5]
Dubu oreadia be inai bamona kara dikadia dainai sori herevana idia gwauraia
[Credit Line]
The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck