Hisihisi Rwanda ai Daika Ena Kerere?
“Lagani 23 mekaniki tauna ladana Hitiyise idia hamaoroa, idia gwau:‘Do oi mase, badina be oi be Tutsi tauna ta,’ bena maoromaoro ena kwara koukouna be ilapa amo idia hapararaia.”—U.S.News & World Report.
AFRICA tanona maragina Rwanda lalonai unai bamona karadia be nega momo idia karadia loulou, April bona May lalodiai! Unai neganai, Rwanda ena taoni badana, Kigali, lalonai bona hegegemadai, Iehova ena Witness taudia edia kongregesen be 15. Taoni naria tauna, Ntabana Eugène, be Tutsi tauna ta. Ala-ala ia matama neganai, ia mai ena adavana bona edia natudia ruaosi, mero ta bona lagani 9 kekenina ladana Shami, be idia aladia mase.
Pura momo lalodiai dina dina iboudiai Rwanda taudia tausen momo idia aladia mase. Unai niusi magasin be May lalonai ia gwau: “Idia hanai puradia 6 lalodiai, bese ta hamasea ore toho karadia ai bona dika davana henia karadia ai, taunimanima 250,000 bamona idia hamasedia vadaeni; unai be Khmer Rouge taudia edia ala-ala, lagani 1975 ai Cambodia ai idia karaia karadia, hegeregeredia.”
Time magasin ia gwau: “Toana be Nazi Germany ena hegeregerena; memero kekeni 500 edia amo haida idia abidia hidi, badina tamona be edia toadia be Tutsi taudia edia hegeregeredia. . . . Hutu taudia ese Butare hanuana ena kaunsolo tauna badana idia hamaoroa ena adavana, Tutsi hahinena, bona ena natuna do ia hamauridia dalana tamona be, ena ravana ruaosi bona ena nakimi do ia henidia, do idia aladia mase totona. Vadaeni, edia hereva hegeregerena ia kara.”
Unai neganai Hutu taudia hani bona Tutsi taudia rua, Ananie Mbanda bona Mukagisagara Denise, be Iehova ena Witness taudia edia Gado Hahanaia Opesina ai idia gaukara hebou Kigali ai. Ami taudia bona raskol taudia be unuseniai idia ginidae neganai, idia badu, badina be Hutu taudia bona Tutsi taudia idia itadia, idia gaukara hebou noho. Idia ura Mbanda bona Denise do idia aladia mase.
Hutu tadikakana ta, Emmanuel Ngirente, be ia gwau: ‘Pini be edia greneidi amo idia kokidia matama. Idia gwau ai do idia hamasea, badina be edia inai taudia be ai bogaraginai. . . . Edia ura hegeregerena emai moni ibounai ai henidia, to edia lalodia idia hegeregere lasi. Idia gwau emai kohu do idia abia kompenseisen bamona; gaudia be kompiuta ta, fotokopia ta, emai reidio, emai tamaka, bona ma gau haida danu. Ai ta idia alaia mase lasi, to idia raka oho neganai, idia gwau gabeai do idia lou mai.’
Unai murinai, raskol taudia be dina ta ta idia lou mai negadiai, Hutu Witness taudia ese idia noidia edia turadia Tutsi taudia do idia hamasedia lasi. Bena, Mbanda bona Denise hamauridia dalana be auka herea neganai, dala idia karaia, idia be ma Tutsi taudia ida be do idia heau, sikuli ta do idia lao. Hutu taudia be sikuli ai idia vareai neganai, Mbanda bona Denise idia heau mauri. Dala koua gabudia haida idia hanaidia, to gabeai, ma gabu ta idia koua taudia ese Tutsi taudia iboudiai idia hakaudia siri. Madi, Mbanda bona Denise idia aladia mase.
Ami taudia be Gado Hahanaia Opesina idia lou lao neganai, idia davaria Tutsi Witness taudia be idia heau vadaeni, unai dainai Hutu Witness taudia idia dadabadia dikadika. Bena bomu ta be opesi badinai ia pou, bona tadikaka idia heau mauri.
Unai tano ai idia ala-ala noho, ela bona taunimanima 500,000 bamona idia hamasedia. Rwanda taudia iboudiai milion 8 edia amo, milion toi ese edia ruma idia heautanidia. Idia momo idia lao Zaire bona Tanzania. Iehova ena Witness taudia momo be Rwanda idia heautania bena kamepa ai idia noho bona ma handred haida idia aladia mase.
Dahaka ese unai ala-ala bada hereana ia havaraia? Koua dalana be ia noho, a? Unai ala-ala ia do vara lasi neganai, Rwanda be edena bamona?
Hutu Taudia Bona Tutsi Taudia
Rwanda bona ia badinai tanona Burundi danu be Hutu taudia bona Tutsi taudia ese idia noholaidia. Hutu taudia momo be korema taudia kwadogidia, bona Tutsi taudia momo be taunimanima latadia bona edia kopidia be mia korema. Unai tano ruaosi ai, taunimanima 100 100 amo 85 be Hutu taudia bona 14 be Tutsi taudia. Unai bese be guna nega ta ta idia tuari heheni sivaraidia be idia noho, to lagani momo lalodiai maino ai idia noho hebou.
Hahine ta ese Ruganda hanuana taudia 3,000, Hutu taudia bona Tutsi taudia, inai bamona ia gwauraidia: “Guna ai be maino ai ai noho hebou.” To April lalonai Hutu taudia ese Tutsi taudia idia ala-ala henidia loulou, ela bona kahirakahira iboudiai idia aladia mase. The New York Times ia gwau:
“Hari hanua sivaraina be Rwanda sivaraina: Hutu taudia bona Tutsi taudia idia noho hebou, idia headava heheni, daika be Hutu bona daika be Tutsi be idia laloa lasi bona idia diba lasi.
“Bena unai maino ia ore haraga. April lalonai, Hutu aru taudia ese Tutsi taudia idia davaridia gabudia iboudiai idia aladia mase. Unai ala-ala ia matama neganai, Tutsi taudia be dubu idia heau henidia do idia roho mauri totona. To aru taudia ese idia gavadia bona dubu lalodiai idia aladia mase.”
Badina be dahaka unai ala-ala ia vara? Badina be Rwanda bona Burundi edia presiden ruaosi, Hutu taudia, be April 6 ai idia mase, peleini ta be Kigali ai ia moru neganai. Unai kerere dainai Tutsi taudia sibodia mo lasi, to Hutu taudia haida danu idia hamasedia, badina be idia laloa Tutsi taudia idia hebogahisi henidia.
Unai neganai R.P.F. (Rwandan Patriotic Front), Tutsi taudia ese idia biagua oreana, ese tuari idia habadaia, Gavamani ena ami, Hutu taudia ese idia biagua oreana, hadarerea totona. Idia hadareredia, bena July lalonai Kigali bona Rwanda ena kahana badana idia abia vadaeni. Hutu taudia tausen momo ese Rwanda idia heautania, badina be idia gari, Tutsi ami taudia ese edia kara ena davana do idia henidia garina.
Daika Ena Kerere?
Unai ala-ala ena badina be Tutsi tauna ta idia nanadailaia neganai, ia haere, ia gwau: “Hegunalai taudia dikadia dainai.”
Momokani, nega daudau herea lalonai, politik gunalaia taudia ese edia inai taudia idia koikoilaidia. “Inai tanobada ena lohia,” Satana Diabolo, ese ia hakaudia noho lalonai, sibodia edia bese taudia edia lalodia idia anidia, idau bese taudia do idia tuari henidia totona. (Ioane 12:31; 2 Korinto 4:4; 1 Ioane 5:19) Rwanda ai ia vara gauna be idau lasi. The New York Times ia gwau: “Politik taudia ese idia hagoadadia toho loulou, sibodia edia bese do idia badinaia bona idau bese taudia do idia gari henidia totona—Hutu taudia idia ura Gavamani do idia biagua noho, bona Tutsi taudia idia ura rebel tuari taudia do idia durudia.”
Rwanda taudia be dala momo ai idia hegeregere dainai, idia inai heheni bona idia ala-ala heheni be hoa gauna. Ripota Raymond Bonner ia gwau: “Hutu taudia bona Tutsi taudia edia gado be tamona, bona edia kastom momo be hegeregere. Gunaguna, Tutsi taudia edia tauanidia idia lata bona idia varoda, bona Hutu taudia edia tauanidia idia kwadogi bona idia bada, to uru momo lalodiai idia headava heheni dainai, edia tauanidia edia toadia idia idau momokani lasi, bona nega momo Rwanda taudia idia daradara ta be Hutu tauna eiava Tutsi tauna.”
To lalo-ani herevadia dikadia momo be vanegai idia halasidia dainai, unai hoa karana ia vara. Alex de Waal, Africa Rights oreana ena dairekta, be ia gwau: “Idia gwau, hanua taudia, R.P.F. taudia ese tuari ai idia abidia gabudia ai idia noho, be idia hoa, badina be Tutsi ami taudia be mai edia doadia lasi, bona mai edia iudia lasi, bona edia matadia be dibura ai idia kiamakiama lasi—reidio ai idia kamonai herevadia edia anina be unai bamona.”
To, politik gunalaia taudia sibodia mo lasi, to tomadiho danu ese taunimanima edia lalohadai ia haidaudia. Rwanda ena tomadiho oreadia badadia be edena? Idia danu edia kerere dainai, hari hisihisi ia vara, a?
Tomadiho Ena Anina
The World Book Encyclopedia (1994) ia gwau Rwanda taudia momo “be Roman Katolik taudia. . . . Roman Katolik bona Keristen tomadiho oreadia ma haida ese komiuniti sikuli bona haisikuli momo idia naridia.” National Catholic Reporter ia gwau Rwanda besena taudia “10 10 amo 7 7 be Katolik taudia.”
Britain ena niuspepa, The Observer, ese Rwanda ena tomadiho sivaraina ia gwauraia, ia gwau: “Lagani 1930 murinai, tomadiho oreadia be edukeisini oreana biagua totona idia gaukara helulu neganai, Katolik taudia ese Tutsi lohia taudia idia durudia bada, bona Protestan taudia ese Hutu taudia, Tutsi taudia ese guna idia hahisidia taudia, be idia durudia. Lagani 1959 ai Hutu taudia ese gavamani siahuna idia abia, bena nega daudau lasi Katolik taudia bona Protestan taudia danu ese idia durudia.”
Protestan tomadiho oreadia gunalaidia taudia ese unai ala-ala karadia idia gwauraidia dika, a? The Observer ia haere, ia gwau: “[Anglikan] haroro taudia rua idia nanadaidia, Rwanda ena dubu be memero kekeni edia mase tauanidia, edia kwaradia idia utudia oho tauanidia, amo idia hahonudia taudia, be idia gwauraidia dika, eiava.
“Idia ura lasi unai do idia haerelaia. Idia hereva mai edia badu ida, bona edia gadodia idia dae momokani. Rwanda ena dika ena ramuna dobuna ia hedinarai unai—Anglikan oreana ena dagi bada taudia ese politikol biagudia, ala-ala idia harorolaia bona sinavai be rara amo idia hahonudia taudia, edia hesiai idia lao henia.”
Oibe, tomadiho gunalaia taudia be mai edia kerere, Rwanda ai idia vara gaudia dainai! National Catholic Reporter, June 3, 1994 ena, be ia gwau: “Pope ia gwau, unai Africa tanona ai idia tuari, ‘bese ta do idia alaia mase ore momokani totona; madi Katolik taudia danu ese unai dika idia havaraia.’ ”
Ia hedinarai goevagoeva unai tomadiho oreadia ese Keristen dalana maorona, Isaia 2:4 bona Mataio 26:52 ai idia herevalaia dalana, idia hahedibalaia vadaeni lasi. France ena niuspepa Le Monde be ia gwau, fada ta ia hereva mai ena lalohisihisi ida, ia gwau: “Idia ala-ala heheni noho; nega ibounai idia laloaboio idia be tadikaka.” Le Monde ia henanadai, ia gwau: “Ta ese ia negea diba lasi lalohadaina be inai: Tutsi taudia bona Hutu taudia, Burundi bona Rwanda ai idia tuari heheni noho taudia, be Keristen misinari taudia tamodia ese idia hadibadia, bona dubu tamodia idia lao henidia vadaeni, ani?”
Keristen Taudia Momokanidia be Idau
Iesu Keriso ena orea taudia momokanidia ese iena hahegani, ‘ta ta dekenai do idia lalokau’ haheganina, be idia badinaia. (Ioane 13:34) Oi laloa Iesu eiava ena aposetolo ta ese ilapa ta ia abia diba bona taunimanima ta ia lapaia mase diba, a? Unai bamona karadia ese idia hahedinaraia idia karadia taudia be “Satani ena natuna taudia.”—1 Ioane 3:10-12.
Iehova ena Witness taudia be tuari idauidau iboudiai amo idia siri, unai tuari be tanobada ena politik taudia, Satana Diabolo ese ia biagudia taudia, ese idia havaradia. (Ioane 17:14, 16; 18:36; Apokalupo 12:9) Iehova ena Witness taudia ese edia kara amo idia hahedinaraia idia lalokau heheni momokani. Unai hegeregerena, unai ala-ala negadia ai, Hutu Witness taudia ese sibodia edia mauri idia haboiodia gwauraia, edia tadikaka, Tutsi taudia, gimadia totona.
To, unai bamona hisihisidia do ita hoalaidia lasi be namo. Iesu ese “tanobada dokona” negana ia perovetalaia, ia gwau: “Do idia alaia mase umui.” (Mataio 24:3, 9) Ita moale, badina be Iesu ia gwauhamata unai abidadama taudia do ia lalodia tao, mase taudia hatoredia isi lou negana ai.—Ioane 5:28, 29.
To hari inai negai, Iehova ena Witness taudia, Rwanda ai bona gabu idaudia iboudiai lalodiai, ese edia lalodia idia hadaidia do idia lalokau heheni noho, unai amo do idia hamomokania noho idia be Keriso ena hahediba taudia. (Ioane 13:35) Inai sivarai ena dokona ai ia noho ripotina ladana “Witness Taudia, Heau Mauri Taudia Edia Kamepa Ai” ese ia hahedinaraia hegeregerena, hari inai nega ena hekwarahi idauidau bogaragidiai edia lalokau ia hedinarai. Ita ibounai ese Iesu ena hereva do ita laloatao be namo; ia gwau: “Ena lalona do ia goada noho ela bona dokona, unai tauna be do ia mauri.”—Mataio 24:13.
[Box on page 29]
WITNESS TAUDIA, HEAU MAURI TAUDIA EDIA KAMEPA AI
Hari inai lagani lalonai, July huana ai, Witness taudia 4,700 mai kahana bona edia bamodia danu be heau mauri taudia edia kamepa lalodiai idia noho. Zaire lalonai, 2376 be Goma ai, 454 be Bukavu ai, bona 1,592 be Uvira ai. Tanzania lalonai 230 bamona be Benaco ai.
Unai kamepa lao henidia be auka. Kongregesen ta ena Witness taudia 60 ese Rusumo nesehanai idia hanaia toho, Tanzania lalonai do idia heau mauri totona. Gavamani taudia ese idia koudia murinai, sinavai ena isena ai idia loaloa ela bona pura ta ia ore. Bena vanagi ai idia hanai, bena dina haida murinai Tanzania ena kamepa ai idia ginidae mai edia mauri ida.
Iehova ena Witness taudia idau tanodia ai ese heduru bada idia henidia. France ai, Witness taudia ese dabua ton 100 bona tamaka ton 9 idia gogodia, bena unai gau bona aniani bona muramura danu be idia dabu gabudia ai idia siaidia. To, nega momo, tadikaka unai kamepa ai idia noho ese idia noilaidia gaudia ginigunadia be Baibel eiava Gima Kohorona o Noga! magasin.
Witness taudia Zaire bona Tanzania ai idia noho ese edia tadikaka, heau mauri taudia, idia vadivadi henidia bona idia durudia. Edia lalokau karadia idia itadia taudia ese idia hoalaidia. Kamepa taudia haida idia gwau: “Emui tomadiho oreana taudia ese umui idia vadivadi henia vadaeni, to emai fada ta ese ai ia vadivadi henia lasi.”
Kamepa taudia momo ese Witness taudia idia dibadia, badina be idia lalo tamona, idia noho namonamo, bona idia lalokau heheni dainai. (Ioane 13:35) Tanzania lalonai, Benaco kamepa ai, miniti 15 mo lalodiai Witness taudia ese edia orea taudia, heau mauri taudia, be kamepa taudia 250,000 bogaragidiai idia davaridia.