“Davida Ena Iduhu”—Momokani o Gori?
DAVIDA—mamoe ia naria merona be miusik gadaralaia tauna, ane torea tauna, tuari tauna, peroveta tauna, bona king ai ia lao—Baibel lalonai ia be ladana bada tauna. Iena ladana be nega 1,138 ia gwauraia; inai hereva “Davida ena iduhu”—nega momo Davida ena lohia besena ia herevalaia—be nega 25 idia gwauraia. (1 King Taudia 12:26) King Davida bona iena lohia besena be gori sibona, a? Akioleji taudia ese idia davaria gaudia be dahaka idia hahedinaraia? Tel Dan ai, Galilea ena not kahana dekenai, tano idia geia akioleji taudia ese vanegai mai anina bada gauna ta idia davaria bona ia ese Davida bona iena lohia besena edia sivarai ia hamomokania.
Lagani 1993 ena siahu negana ai, akioleji oreana ta, Profesa Avraham Biran ese ia gunalaia, be idaunegai Dano ena hanua ena murimuri geiti kahana ia koua tano idia kokia. Idia ese nadi amo idia karaia ariara gabuna ta idia davaria. Tano amo ia hedinarai basalt nadi koremana be hekwarahi lasi ida idia kokia. Unai nadi idia giroa adorahi ena dina ia vaira henia totona neganai, iena revareva idia itaia goevagoeva diba. Profesa Biran ia boiboi: “Egu Dirava, toretore ta ita davaria inai!”
Profesa Biran bona iena gaukara turana, Profesa Joseph Naveh, Jerusalem ena Hebrew University tauna, ese karaharaga unai toretore dekenai saiens ripoti ta idia torea. Unai ripoti amo, Biblical Archaeology Review magasin, March/April 1994 gauna, ese hereva ta ia torea, ia gwau: “Nega momo lasi akioleji taudia ese idia davaria gaudia edia sivarai be New York Times (Time magasin dekenai danu) ena vairana kahanai ia hedinarai. To unai ia vara vanegai siahu negana ai, Tel Dan, Galilea ena not kahana ai, mai hairai ororo maragina ta ai, Heremona Ororo badinai ia noho Ioridane Sinavai ia matamaia gabuna ai, gau ta idia davaria neganai.
“Unuseniai Avraham Biran bona iena akioleji oreana ese mai anina bada toretore ta idia davaria, ia be lagani 800 B.C.E. murinai idia karaia gauna bona ia ese ‘Davida ena Iduhu’ bona ‘Israela ena King’ ia herevalaia. Baibel lalonai unai ladana Davida be nega momo ia hedinarai, to inai be nega ginigunana idaunegai toretore idauna ta lalonai idia davaria. Unai toretore ese ‘Davida’ ta ia herevalaia sibona lasi, to Davida ena Iduhu, Israela king badana ena lohia besena ia herevalaia danu, unai be mai anina bada.
“Unai hereva ‘Israela ena King’ be Baibel lalonai nega momo ia hedinarai, hegeregere King Taudia edia buka lalonai. To, reana ia be Baibel ena hereva hegeregerena, Israela besena ia herevalaia idaunegai Semitic toretore gauna. Bema inai toretore be momokani, ia hahedinaraia Israela bona Iuda besedia be mai anina bada basileiadia rua unai nega lalonai, bona Baibel idia hakoikoia toho taudia edia hereva be maoro lasi.”
Unai toretore ena deit idia abia dalana be revareva edia toana, nadi badinai idia davaridia uro amo, bona toretore ena hereva ibounai idia tahua karana amo. Unai dala toi ese lagani tamona idia hahedinaraia, unai be lagani 800 B.C.E. murinai negana, ia be King Davida ena nega murinai, lagani 100 bona ma haida idia ore vadaeni neganai. Aonega taudia idia laloa Aramia tauna, “Israela ena King” bona “Davida ena Iduhu [ena King]” edia inai tauna, ese Dano dekenai unai toretore ena nadi ia haginia tuari dekenai ia kwalimu dainai. Aramia taudia be medu bona lai bada ia havaraia diravana, Hadad, idia tomadiho henia, bona ist kahana dekenai idia noho.
Lagani 1994 ena siahu negana lalonai, unai nadi ena kahana rua idia davaria. Profesa Biran ia gwau: “Inai kahana rua dekenai Aramia taudia edia dirava, Hadad, ena ladana ia noho bona danu Israela taudia bona Aramia taudia huanai ia vara tuarina idia herevalaia.”
Lagani 1993 ai idia davaria kahana badana dekenai, idaunegai Heberu gado dekenai idia torea laini 13 edia toretore idia hedinarai sisina. Unai nega ai, maka maragidia idia gaukaralaia hereva ta be hereva ma ta amo idia hapararaia totona. To, “Davida ena Iduhu” be hereva tamona bamona idia torea, ena leta be “bytdwd” (roman leta dekenai ai torea hanai), idia be “byt” (iduhu), maka maragina (.), bena “dwd” (Davida) bamona idia torea lasi. Unai bamona idia torea dainai, henanadai momo idia vara “bytdwd” ena anina dekenai.
Gado ia stadilaia tauna Profesa Anson Rainey ia gwau: “Joseph Naveh bona Avraham Biran be unai toretore ena kahana idauidau idia gwauraia hedinarai lasi, badina reana idia laloa duahia taudia do idia diba inai bamona hereva rua be hereva tamona bamona idia torea neganai, hereva hapararaia makana idia atoa lasi, nega momo unai ia vara bema unai hereva be momo ese idia diba ladana ta. Lagani 850 B.C.E. bamona ai, ‘Davida ena Iduhu’ be ladana korikorina ta politikol dalanai bona bese edia tano hahedinaraia dalana ai.”
Akioleji ese Ia Hamomokania Gauna Ma Ta
Unai nadi idia davaria murinai, Mesha nadina (idia gwauraia danu Moaba Nadina) ia stadilaia tauna, Profesa André Lemaire, ia gwau unai nadi ese “Davida ena Iduhu” ia herevalaia danu.a Lagani 1868 ai idia davaria Mesha nadina bona Tel Dan nadina be gau momo dekenai idia hegeregere. Idia ruaosi edia deit be lagani 800 B.C.E. murinai, nadi hegeregerena amo idia karaia, edia bada be hegeregere, bona edia toretore, Semitic revarevadia, be kahirakahira momokani idia hegeregere.
Profesa Lemaire be Mesha nadina dekenai ia makohi toretore laini ta idia torea lou gaukarana ia herevalaia neganai, ia gwau: “Kahirakahira lagani rua gunanai Tel Dan nadina ena kahadia idia do davaria lasi neganai, lau diba Mesha nadina ese ‘Davida ena Iduhu’ ia herevalaia. . . . ‘Davida ena Iduhu’ be guna idia herevalaia lasi ena badina be reana Mesha nadina ena editio princeps [hahanaia ginigunana] idia torea lasi dainai. Unai dainai Mesha nadina idia davaria bena lagani 125 murinai, lau be unai lau hegaegaelaia noho.”
Akioleji taudia ese idia davaria gaudia be mai anina bada badina aneru ta, Iesu, iena hahediba taudia, bona taunimanima momo ese Davida idia herevalaia. (Mataio 1:1; 12:3; 21:9; Luka 1:32; Kara 2:29) Akioleji taudia ese idia davaria gaudia ese idia hamomokania ia bona iena lohia besena, “Davida ena Iduhu,” be idia noho momokani, idia be gori lasi.
[Footnote]
a Watch Tower Society ena buka idia duahia taudia be Mesha nadina idia diba. (The Watchtower, April 15, 1990, rau 30-1 itaia.) Ia be Louvre Museum, Paris dekenai idia hahedinaraia.
[Picture on page 31]
Tel Dan nadina ena kahana,* lagani 1993 ai Baibel ese ia gwauraia hanuana Dano, Galilea ena not kahana dekenai idia davaria
* Inai laulau be Israel Exploration Journal dekenai ia hedinarai laulau ta amo idia torea.