Ատամնացավ մեծ տառապանքի պատճառ դարեր շարունակ

Միջնադարյան քաղաքի հրապարակներից մեկում բավականին շքեղ հագնված մի խաբեբա պարծենում է, թե կարող է առանց ցավ պատճառելու ատամ հեռացնել։ Նրա մեղսակիցը, ձևացնելով, թե տատանվում է առաջ գալ, այնուամենայնիվ, մոտենում է։ Խաբեբա բժիշկը իբրև թե հանում է նրա արյունոտ սեղանատամը և բարձր պահում է, որ բոլորը տեսնեն։ Այժմ ատամնացավ ունեցողները պատրաստ են փող վճարել և ձերբազատվել ցավող ատամներից։ «Բժշկի» մյուս համագործակիցները թմբուկներով և շեփորներով այնպիսի աղմուկ–աղաղակ են բարձրացնում, որ տառապող մարդու ճիչերը չլսվեն, և այդպիսով ուրիշները ետ չկանգնեն ատամ հանելուց։ Հավանական է՝ մի քանի օրերի ընթացքում արյան ծանր վարակ առաջանա, սակայն այդ ժամանակ խաբեբան արդեն շատ հեռու կլինի։

ԱՏԱՄՆԱՑԱՎԻՑ տառապող մարդիկ այսօր հազվադեպ են հանդիպում նման խաբեբաների։ Ժամանակակից ատամնաբույժները կարողանում են բուժել ատամնացավը, և հաճախ գործը չի հասնում ատամը հեռացնելուն։ Այնուամենայնիվ, շատերը վարանում են դիմել ատամնաբույժի։ Եթե իմանանք, թե նախկինում ատամնաբույժներն ինչպես են օգնել իրենց հիվանդներին ձերբազատվել ցավից, շատ կգնահատենք ներկայիս ատամնաբուժությունը։

Ատամների քայքայումը (կարիես) համարվում է երկրորդ ամենատարածված հիվանդությունը հարբուխից հետո։ Սակայն դա նոր հիվանդություն չէ։ Սողոմոն թագավորը բանաստեղծական ոճով նկարագրում է, որ հին Իսրայելում տարեցները տառապել են քիչ ատամներ ունենալու պատճառով (Ժողովող 12։3)։

Տառապել է նույնիսկ բարձր խավը

Թեև Եղիսաբեթ I–ը Անգլիայի թագուհին էր, նա ևս տառապում էր ատամնացավից։ Մի գերմանացի այցելու, որն ուսումնասիրել էր թագուհու սև ատամները, նշել էր, որ դա «մի թերություն է, որ անգլիացիները ունեն չափից դուրս մեծ քանակությամբ շաքար օգտագործելու հետևանքով»։ 1578 թ. դեկտեմբերին թագուհին գիշեր–ցերեկ տառապում էր ատամնացավից։ Նրա բժիշկները խորհուրդ տվեցին հեռացնել հիվանդ ատամը, բայց թագուհին չհամաձայնեց՝ վախենալով, որ ուժեղ ցավ կզգա։ Վերջինիս քաջալերելու համար Ջոն Ալմերը՝ Լոնդոնի եպիսկոպոսը, նրա ներկայությամբ հանել տվեց իր փչացած ատամներից մեկը։ Դա մեծահոգություն էր նրա կողմից, քանի որ այդ ծեր մարդը ընդամենը մի քանի ատամ ուներ։

Հասարակ մարդիկ, ովքեր ուզում էին հեռացնել իրենց ատամները, գնում էին սափրիչի կամ նույնիսկ դարբնի մոտ։ Բայց երբ շատերը հնարավորություն ունեցան շաքար գնել, ատամնացավ ունեցող մարդկանց թիվը մեծացավ, և, բնականաբար, հմուտ ատամ հեռացնողների կարիք ավելի շատ զգացվեց։ Ուստի որոշ բժիշկներ և վիրաբույժներ սկսեցին հետաքրքրվել փչացած ատամների բուժման ձևերով։ Նրանք ինքնուրույն էին սովորում, քանի որ մասնագետները գաղտնի էին պահում բուժման մեթոդները։ Բացի այդ, ատամնաբուժության վերաբերյալ ընդամենը մի քանի գրքեր կային։

Եղիսաբեթ I–ի ժամանակներից հարյուր տարի հետո Ֆրանսիայում թագավորեց Լուի XIV–ը։ Իր կյանքի մեծ մասը նա տառապեց ատամների ցավից և 1685 թ.–ին հանել տվեց վերին ծնոտի ձախ կողմի բոլոր ատամները։ Ոմանք պնդում են, թե թագավորի ատամների վարակիչ հիվանդությունն էր պատճառը, որ այդ տարի նա կործանարար որոշում կայացրեց, որի համաձայն Ֆրանսիայում կրոնի ազատությունն արգելվեց։ Դա կրոնական փոքրամասնությունների դեմ դաժան հալածանքի ալիք բարձրացրեց։

Ժամանակակից ատամնաբուժության ծնունդը

Լուի XIV–ի ճոխ ապրելակերպը իր ազդեցությունը թողեց Փարիզի վերնախավի վրա և նպաստեց ատամնաբուժության զարգացմանը։ Արքունիքում և հասարակության մեջ հաջողություն ունենալը կախված էր լավ արտաքին տեսք ունենալուց։ Ուստի շատերն էին ցանկանում արհեստական ատամներ դնել, որոնք ոչ թե կերակուր ուտելու, այլ լավ տեսք ունենալու համար էին։ Դա նպաստեց, որ բժիշկների մի նոր խումբ առաջանար՝ ատամնաբույժներ բարձր խավի համար։ Փարիզի առաջնակարգ ատամնաբույժն էր Պիեր Ֆոշարը, որը սովորել էր վիրահատություններ կատարել Ֆրանսիայի ծովային նավատորմում։ Նա քննադատում էր վիրաբույժներին, որոնք թույլ էին տալիս, որ սափրիչները կամ խաբեբաները հեռացնեին փչացած ատամները, և առաջինն էր, ով ինքն իրեն ատամնաբույժ–վիրաբույժ անվանեց։

Ֆոշարը իր գիտելիքները գաղտնի չպահեց և 1728 թ.–ին մի գիրք հրատարակեց, որի մեջ շարադրեց ատամնաբուժության այն բոլոր մեթոդները, որոնք գիտեր։ Ուստի նա համարվեց «ատամնաբուժության հիմնադիրը»։ Նա առաջինն էր, որ հիվանդին նստեցրեց ոչ թե հատակին, այլ ատամնաբուժական աթոռին։ Ֆոշարը նաև ստեղծեց հինգ գործիք ատամները հեռացնելու համար։ Սակայն նա պարզապես ատամ հանող չէր։ Նա պատրաստեց բժշկական շաղափ, և ներմուծեց ատամի խոռոչում լիցք անելու մեթոդը։ Նա գտավ արմատային խողովակը լցնելու ձևը և թե ինչպես կարելի էր ամրացնել արհեստական ատամը արմատին։ Նրա պատրաստած փղոսկրյա ատամների պրոթեզը զսպանակ ուներ, որի շնորհիվ այն մնում էր իր դիրքում։ Ֆոշարը ատամնաբուժությունը մասնագիտություն դարձրեց։ Նրա համբավը Ատլանտյան օվկիանոսից այն կողմ հասավ։

Միացյալ Նահանգների առաջին նախագահի տառապանքները

Լուի XIV–ի ժամանակներից հարյուր տարի անց Ամերիկայում Ջորջ Վաշինգտոնը տառապում էր ատամնացավից։ 22 տարեկանից սկսած՝ գրեթե ամեն տարի նա մի ատամ էր հեռացնում։ Պատկերացրու, թե ինչ տառապանքներ է նա կրել դրա պատճառով, մինչ առաջնորդում էր կոնտինենտալ բանակը։ Երբ 1789 թ.–ին նա դարձավ Միացյալ Նահանգների առաջին նախագահը, գրեթե անատամ էր։

Վաշինգտոնը նաև հոգեպես էր տանջվում, քանի որ ատամների բացակայությունը աղավաղում էր նրա դեմքը, իսկ ատամների պրոթեզը հարմար չէր։ Նա լավ հասկանում էր, որ արտաքին տեսքը մեծ կարևորություն ունի նախագահ դառնալու համար։ Այդ ժամանակներում ատամների պրոթեզը չէր պատրաստվում ձուլման միջոցով, այլ հղկվում էր փղոսկրից, ուստի դժվար էր դրանք ամուր տեղադրել։ Անգլիացի ազնվականները նույն դժվարություններն են ունեցել, ինչ որ Վաշինգտոնը։ Կարծիք կա, որ անգլիական հումորը առաջացել է այն պատճառով, որ անգլիացիները չէին ուզում ծիծաղել, որպեսզի իրենց արհեստական ատամները չերևային։

Այն պատմությունը, ըստ որի՝ Վաշինգտոնը փայտե պրոթեզ է ունեցել, ակներևաբար սուտ է։ Նրա պրոթեզը բաղկացած էր մարդու, փղոսկրե և արճճե ատամներից, բայց ոչ՝ փայտե ատամներից։ Նրա ատամնաբույժները հավանաբար ատամներ էին ձեռք բերում գերեզմաններ կողոպտողներից։ Ատամ վաճառողները սովորաբար ուղեկցում էին զորքերին և քաշում պատերազմում զոհված կամ մեռնող մարդկանց ատամները։ Ուստի միայն հարուստները կարող էին իրենց թույլ տալ պրոթեզ ունենալ։ Միայն 1850–ականներին, երբ հայտնաբերվեց վուլկանացված կաուչուկը, հասարակ մարդիկ կարողացան իրենց թույլ տալ պրոթեզ ունենալ, քանի որ այդ նյութը սկսեց օգտագործվել պրոթեզներ պատրաստելու համար։ Թեև Վաշինգտոնի ատամնաբույժները հմուտ էին իրենց գործում, որը նոր–նոր էր զարգանում, բայց նրանք չէին հասկանում, թե որն է ատամնացավի պատճառը։

Որն է ատամնացավի պատճառը

Դեռ հնուց մարդիկ մտածում էին, որ ատամնացավը առաջանում է որդերի պատճառով։ Դա մի տեսություն էր, որին մարդիկ հավատում էին մինչև 1700–ականները։ 1890 թ.–ին ամերիկացի ատամնաբույժ Ուիլբի Միլլերը, որն աշխատում էր Բեռլինի համալսարանում (Գերմանիա), եկավ այն համոզման, որ ատամնացավի պատճառը հիմնականում ատամնափուտն է։ Մանրէների որոշակի տեսակ, որը սնվում է շաքարով, արտադրում է թթու, որն էլ վնասում է ատամները։ Բայց ինչպե՞ս կարելի է կանխել ատամնափուտը։ Դա հայտնաբերվեց շատ պատահականորեն։

Տասնամյակներ շարունակ Կոլորադոյի (ԱՄՆ) ատամնաբույժները մտածում էին, թե ինչու այդքան շատ մարդիկ բծերով ծածկված ատամներ ունեն։ Ի վերջո հայտնաբերվեց, որ պատճառը ջրում պարունակվող ֆտորիդն է։ Սակայն այս խնդիրն ուսումնասիրելու ժամանակ հետազոտողները բախվեցին մի փաստի, որը մեծ նշանակություն ուներ ատամնացավը կանխելու մեջ. ավելի շատ ատամնափուտ ունեին այն մարդիկ, որոնք մեծացել էին այնպիսի վայրերում, որտեղ ջրում բավականաչափ քանակությամբ ֆտորիդ չէր պարունակվում։ Ջրի պարունակության մեջ մտնող ֆտորիդը ատամի էմալի բաղկացուցիչ մասն է։ Եթե որևէ վայրում ջուրը չի պարունակում բավականաչափ քանակությամբ ֆտորիդ, բայց մարդիկ լրացնում են դրա պակասը այլ միջոցներով, ապա ատամնափուտի առաջացման հավանականությունը 65 տոկոսով նվազում է։

Այսպիսով՝ առեղծվածը լուծվեց։ Ատամնացավը հիմնականում առաջանում է ատամնափուտից։ Շաքարը նպաստում է դրան, իսկ ֆտորիդը օգնում է կանխել այն։ Բայց իհարկե, հաստատվել է այն փաստը, որ ֆտորիդը չի փոխարինում ատամները խոզանակով և թելով մաքրելուն։

Ինչպես բուժել ատամները առանց ցավի

Նախքան ցավազրկող միջոցների հայտնագործումը, ատամ բուժելը մեծ տառապանք էր պատճառում մարդկանց։ Ատամնաբույժները ցավացող, փչացած ատամները քերում էին սուր գործիքներով, իսկ հետո խոռոչի մեջ լցնում շիկացած հեղուկ մետաղ՝ որպես ատամնալիցք։ Քանի որ նրանք չունեին որևէ դեղամիջոց, ապա վարակված կակղենին նրանք խարում էին՝ շիկացած երկաթյա ձողը հասցնելով արմատային խողովակին։ Նախքան հատուկ գործիքների և անզգայացնող միջոցների զարգացումը՝ ատամ հանելը նույնպես տհաճ երևույթ էր։ Մարդիկ համաձայնվում էին նման տանջանքի ենթարկվել միայն այն պատճառով, որ ատամնացավով ապրելն ավելի դժվար էր։ Թեև դարեր շարունակ օգտագործվում էին բույսերից, ինչպես օրինակ՝ ափիոնից, հնդկականեփից և մանրագորներից պատրաստված նյութեր, բայց դրանք միայն բթացնում էին ցավը։ Կգա՞ր այնպիսի ժամանակ, երբ ատամնաբույժները կկարողանային վիրահատություններ կատարել՝ առանց ցավ պատճառելու։

Երբ 1772 թ.–ին անգլիացի քիմիկոս Ջոզեֆ Փրիսլին առաջին անգամ պատրաստեց ազոտի ենթօքսիդը, կամ՝ «ծիծաղեցնող գազը», հայտնաբերվեց, որ այն անզգայացնող հատկություն ունի։ Սակայն ազոտի ենթօքսիդը չօգտագործվեց որպես անզգայացնող միջոց մինչև 1844 թ.։ Այդ տարվա դեկտեմբերի 10–ին Հորաս Ուելսը՝ Հարթֆորդում (Քոնեկտիկուտ, ԱՄՆ) աշխատող մի ատամնաբույժ, ներկա եղավ մի դասախոսության, որտեղ մարդկանց զվարճացնում էին ծիծաղեցնող գազով։ Ուելսը նշեց, որ այդ գազի ազդեցության տակ մի մարդ իր սրունքը ուժեղ հարվածեց նստարանին, բայց ոչ մի ցավ չզգաց։ Ուելսը կարեկից մարդ էր և շատ մտահոգվում էր, որ իր հաճախորդներին ցավ էր պատճառում նրանց ատամները բուժելիս։ Նա անմիջապես մտածեց այդ գազը որպես անզգայացնող միջոց օգտագործելու մասին։ Բայց մինչ այն ուրիշներին կտար, նա որոշեց փորձ կատարել իր վրա։ Հաջորդ օրը նա նստեց իր վիրահատական աթոռին և շնչեց այդ գազը մինչև գիտակցությունը կորցնելը։ Հետո կոլեգաներից մեկը հանեց նրա իմաստության ատամը, որը ցավում էր։ Սա պատմական իրադարձություն էր։ Վերջապես հնարավոր էր ատամները բուժել առանց ցավ պատճառելու։a

Այդ ժամանակից սկսած՝ ատամնաբուժությունը շատ է կատարելագործվել։ Հաջորդ անգամ, երբ ատամնացավ ունենաք, դուք կհամոզվեք, որ այսօր ատամնաբույժին այցելելը շատ ավելի հաճելի է։

[Ծանոթագրություն]

[Նկար 16–րդ էջի վրա]

Ջորջ Վաշինգտոնի՝ ԱՄՆ–ի առաջին նախագահի փղոսկրյա պրոթեզը

[Թույլտվությամբ]

Courtesy of The National Museum of Dentistry, Baltimore, MD

[Նկար 17–րդ էջի վրա]

Նկարչի պատկերմամբ՝ ատամների առաջին վիրահատությունը ազոտի ենթօքսիդի (որպես անզգայացման միջոցի) օգտագործմամբ, 1844

[Թույլտվությամբ]

Courtesy of the National Library of Medicine

[Նկար/թույլտվությամբ]

Courtesy of the National Library of Medicine