Արդյո՞ք, Երրորդությունը Աստվածաշնչի հստակ ուսմունք է

ԵԹԵ Երրորդությունը ճիշտ է, ապա պիտի հստակ ու հետևողականորեն Աստվածաշնչում շարադրված լինի։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև, ինչպես պնդեցին առաքյալները, Աստված իր ով լինելը հայտնեց մարդկությանը Աստվածաշնչի միջոցով։ Եվ քանի որ Աստծուն ընդունելի կերպով պաշտելու համար հարկավոր է նրան ճանաչել, Աստվածաշունչը պիտի մեզ պարզորոշ կերպով ասի, թե ո՛վ է նա։

Առաջին դարի հավատացյալները բոլոր Գրքերն ընդունում էին որպես Աստծո վավերական հայտնություն։ Այն նրանց հավատալիքների հիմքն էր, վերջին հեղինակությունը։ Այսպես, օրինակ, երբ Պողոս առաքյալը քարոզեց Բերիա քաղաքի բնակիչներին, նրանք «խօսքը բոլոր յօժարութեամբ ընդունեցին. ամեն օր Գրքերը քննում էին, թէ այս այսպէ՞ս է» (Գործք 17։10, 11, Արարատ)։

Ի՞նչ էին այն ժամանակ Աստծո կարկառուն ծառաները գործածում որպես հեղինակություն։ Գործք Առաքելոցի 17։2, 3–ն ասում է. «Ըստ իր սովորութեան, Պօղոսը... նրանց հետ խօսեց Գրքերից։ Բաց էր անում [Գրքերը] եւ նրանց առաջ դնում»։

Հիսուսն ինքն օրինակ ցույց տվեց, օգտագործելով Գրքերը իբրև իր ուսմունքի հիմք, բազմիցս ասելով. «Գրուած է»։ Նա «մեկնում էր նորանց՝ ինչ որ գրքերի մեջ գրուած էր իր մասին» (Մատթէոս 4։4, 7; Ղուկաս 24։27, Արարատ)։

Այսպես ուրեմն, Հիսուսը, Պողոսը և առաջին դարի հավատացյալները իբրև իրենց վարդապետության սկզբնաղբյուր օգտագործում էին Սուրբ Գիրքը։ Նրանք գիտեին, որ «Ամեն Գիրք աստուածաշունչ են եւ օգտակար, վարդապետութեան, եւ յանդիմանութեան, եւ ուղղելու, եւ արդարութեան խրատելու համար. որ Աստուծոյ մարդը կատարեալ լինի ամեն բարի գործերի համար պատրաստուած» (Բ Տիմոթէոս 3։16, 17, Արարատ; տեսե՛ք նաև Ա Կորնթացիս 4։6; Ա Թեսաղոնիկեցիս 2։13; Բ Պետրոս 1։20, 21)։

Եթե Աստվածաշունչը կարող է բաները «ուղղել», ուրեմն անկասկած պիտի մեզ տեղեկություններ տա այսքան էական հարցի մասին, ինչպիսին համարվում է Երրորդությունը։ Իսկ ի՞նչ է աստվածաբանների և պատմաբանների կարծիքը։ Ասո՞ւմ են արդյոք նրանք, թե Երրորդությունը Աստվածաշնչի հստակ վարդապետություն է։

«Երրորդությունը» Աստվածաշնչո՞ւմ

ԲՈՂՈՔԱԿԱՆ մի հրատարակություն նշում է. «Երրորդություն բառը Աստվածաշնչում չկա... Այն պաշտոնապես չի գտնվել եկեղեցային աստվածաբանության մեջ մինչև IV դարը» (The Illustrated Bible Dictionary [«Բիբլիական պատկերազարդ բառարան»])։ Իսկ կաթոլիկական հեղինակավոր մի աղբյուր ասում է, որ Երրորդությունը «ուղղակի և անմիջականորեն Աստծո խոսք[ին]... չի պատկանում» («Նոր կաթոլիկական հանրագիտարան» [անգլ.])։

«Կաթոլիկական հանրագիտարան»–ը (անգլ.) )նաև այս մեկնաբանությունն է անում. «Գրքում մինչև այժմ չգտնվեց, աստվածային երեք անձերը միասին վերցրած նշանակող, ոչ մի տերմին. τρίας [տրի՛աս] հունարեն բառը (որի լատիներեն թարգմանությունն է trinitas՝ երրորդություն) առաջին անգամ հանդիպում է Թեոփիլոս Անտիոքցու մոտ, մ. թ. շուրջ 180–ին.... Քիչ ժամանակ անց բառը երևում է իր լատիներեն trinitas ձևով Տերտուլիանոսի մոտ»։

Այնուամենայնիվ, այդ փաստն ինքնըստինքյան չի հաստատում, թե Տերտուլիանոսը Երրորդություն էր սովորեցնում։ Օրինակ, Trinitas — A Theological Encyclopedia of the Holy Trinity («Տրինիտաս. Սուրբ Երրորդության աստվածաբանական հանրագիտարան») կաթոլիկական աշխատությունը նշում է, որ Տերտուլիանոսի որոշ բառերը հետագայում այլ հեղինակների կողմից փոխառնվեցին՝ Երրորդությունը նկարագրելու համար։ Այնուհետև, աշխատությունը նախազգուշացնում է. «Սակայն դրանից չի կարելի շտապ եզրակացություններ անել, որովհետև այդ բառերը նա չի օգտագործում Երրորդության աստվածաբանության առումով»։

Եբրայերեն գրությունների վկայությունը

ԵԹԵ «Երրորդություն» բառը չի գտնվում Աստվածաշնչում, գուցե այդ դեպքում Երրորդության գաղափա՞րն է պարզորեն ձևակերպված դրանում։ Ի՞նչ են այդ մասին տեղեկացնում Եբրայերեն գրությունները («Հին կտակարան»)։

The Encyclopedia of Religion («Կրոնագիտական հանրագիտարան»)–ը ընդունում է. «Աստվածաբաններն այժմ համաձայն են, որ եբրայերեն Աստվածաշունչը Երրորդության վերաբերյալ ուսմունք չի պարունակում»։ «Նոր կաթոլիկական հանրագիտարան»–ը (անգլ.) նաև ասում է. «Սուրբ Երրորդությունը Հ[ին] Կ[տակարանի] ուսմունք չէ»։

Նմանապես, ճիզվիտ Էդմունդ Ֆորտմանը իր The Triune God («Եռամիասնական Աստվածը») գրքում ընդունում է, որ «Հին կտակարանը... մեզ որոշակի կամ ենթադրաբար ոչ մի բան չի ասում Հայր, Որդի և Սուրբ հոգի եղող Եռամիասնական Աստծո մասին .... Չկա ոչ մի ապացույց, թե սուրբ գրողներից որևէ մեկը նույնիսկ ենթադրել է Աստվածության մեջ [Երրորդության] գոյության մասին... Նույնիսկ [«Հին կտակարան»–ում] եռանձնության մասին ակնարկներ, նախանշաններ կամ էլ «ծածկված նշաններ» տեսնելը նշանակում է սուրբ գրողների բառերից և մտադրություններից հեռանալ» (շեղագիրը մերն է)։

Եբրայերեն գրությունների քննությունը հաստատում է այս մեկնաբանությունները։ Հետևաբար, Երրորդության մասին հստակ ուսմունք չկա Աստվածաշնչի առաջին 39 գրքերում, որոնք կազմում են ներշնչված Եբրայերեն գրությունների վավերական կանոնը։

Հունարեն գրությունների վկայությունը

ԻՍԿ քրիստոնեական Հունարեն գրությունները («Նոր կտակարան») խոսո՞ւմ են արդյոք պարզորեն Երրորդության մասին։

«Կրոնագիտական հանրագիտարան»–ը (անգլ.) ասում է. «Աստվածաբանները համաձայն են, որ Նոր կտակարանն էլ Երրորդության մասին որոշակի ուսմունք չի պարունակում»։

Ճիզվիտ Ֆորտմանը գրում է. «Նոր կտակարանի գրողները... մեզ չեն հաղորդում Երրորդության ոչ մի պաշտոնական կամ ձևակերպված դավանանք, ոչ մի որոշակի ուսմունք, ըստ որի մեկ Աստծո մեջ կան երեք համահավասար աստվածային անձեր... Ոչ մի տեղ չենք գտնում եռանձնության որևէ ուսմունք, ըստ որի միևնույն Աստվածության մեջ աստվածային կյանք ու գործունեություն վարող երեք տարբեր անձնավորություններ կան»։

The New Encyclopædia Britannica («Նոր բրիտանական հանրագիտարան»)–ը նկատում է. «Նոր կտակարանում ո՛չ Երրորդություն բառը կա, ո՛չ էլ այդ ուսմունքի որոշակի արտահայտումը»։

Բեռնհարդ Լոզը իր A Short History of Christian Doctrine («Քրիստոնեական դավանանքի համառոտ պատմություն») գրքում գրում է. «Ինչ վերաբերում է Նոր կտակարանին, ապա Երրորդության մասին իրական ուսմունք այնտեղ չկա»։

The New International Dictionary of New Testament Theology («Նոր կտակարանի աստվածաբանության նոր միջազգային բառարան»)–ը նմանապես ասում է. «Ն[որ] Կ[տակարանը] չի պարունակում Երրորդության արդեն ձևավորված ուսմունք։ «Աստվածաշնչում բացակայում է այն որոշակի հայտարարությունը, թե Հայրը, Որդին և Սուրբ հոգին նույնանման էություն ունեն» [ըստ բողոքական աստվածաբան Կարլ Բարթի խոսքերի]»։

Յեյլի (ԱՄՆ) համալսարանի պրոֆեսոր Է. Ուոշբռն Հոպկինսը պնդեց. «Երրորդության ուսմունքը, ըստ երևույթին, անծանոթ էր Հիսուսին և Պողոսին.... Նրանք այդ մասին ոչինչ չեն ասում» (Origin and Evolution of Religion [«Կրոնի ծագում և զարգացում»])։

Պատմաբան Արթուր Վայգալը նշում է. «Հիսուս Քրիստոսը երբեք չհիշատակեց այդպիսի երևույթի մասին, և Նոր կտակարանում «Երրորդություն» բառը ոչ մի տեղ չի հանդիպում։ Այդ գաղափարը Եկեղեցու կողմից ընդունվեց մեր Տիրոջ մահից միայն երեք հարյուր տարի անց» («Հեթանոսությունը մեր քրիստոնեության մեջ» [անգլ.])։

Հետևաբար, Եբրայերեն գրությունների ո՛չ 39 գրքերը, ո՛չ էլ, քրիստոնեական Հունարեն գրությունների կանոնը կազմող, 27 ներշնչված գրքերը Երրորդության մասին պարզ ուսմունք չեն պարունակում։

Արդյոք վաղ քրիստոնյաները Երրորդություն սովորցնո՞ւմ էին

ՎԱՂ քրիստոնյաներն, արդյոք, Երրորդություն սովորեցնո՞ւմ էին։ Նկատի առե՛ք պատմաբանների ու աստվածաբանների հետևյալ մեկնաբանությունները.

«Սկզբնական քրիստոնեությունը չուներ Երրորդության մասին այնպիսի որոշակի ուսմունք, ինչպիսին զարգացավ հետագայում հավատո հանգանակներում» («Նոր կտակարանի աստվածաբանության նոր միջազգային բառարան» [անգլ.])։

«Սկզբում, սակայն, վաղ քրիստոնյաները չէին մտածում [Երրորդության] գաղափարը կիրառել իրենց հավատքի մեջ։ Նրանք նվիրված էին Հոր Աստծուն և Աստծո որդի Հիսուս Քրիստոսին և ճանաչում էին... Սուրբ հոգին. բայց չէին կարծում, որ նրանք իրականում Երրորդություն են՝ համահավասար ու միացած Մեկ Անձի մեջ» («Հեթանոսությունը մեր քրիստոնեության մեջ» [անգլ.])։

«Սկզբում քրիստոնեական հավատը Երրորդության գաղափար չէր պարունակում... ո՛չ առաքյալների օրոք, ո՛չ էլ նրանցից անմիջապես հետո, ինչպես երևում է Ն[որ] Կ[տակարան]–ից ու վաղ քրիստոնյաների այլ գրություններից» (Encyclopædia of Religion and Ethics [«Կրոնագիտական և բարոյագիտական հանրագիտարան»])։

««Մեկ Աստված երեք անձով» ձևակերպումը ամուր չի հաստատվել, և համենայն դեպս լիովին չի յուրացվել քրիստոնեական կյանքում ու դավանանքում մինչև IV դարի վերջը... Առաքելական Հայրերի մոտ այդպիսի մտածելակերպի կամ պատկերացման նշույլ անգամ չկար («Նոր կաթոլիկական հանրագիտարան» [անգլ.])։

Ի՞նչ են սովորեցրել նախանիկիական Հայրերը

ՆԱԽԱՆԻԿԻԱԿԱՆ Հայրեր են անվանվել Քրիստոսի ծնունդից հետո առաջին դարերի ընթացքում եղած առաջնորդող կրոնական ուսուցիչները։ Նրանց ուսուցումը արժանի է ուշադրության։

Յուստինոս նահատակը, որը մահացել է մ. թ. մոտ 165–ին, Հիսուսին, նրա մարդ դառնալուց առաջ, կոչեց ստեղծված մի հրեշտակ՝ «ամենարար Աստծուց տարբեր»։ Նա ասաց, որ Հիսուսը Աստծուն ստորադաս է և «երբեք ոչինչ չարեց ու չասաց, բացի այն ինչ նրանից ուզում էր... Ստեղծիչը»։

Իրենեոսը, որը մահացել է մ. թ. մոտ 200–ին, ասաց, որ մարդ դառնալուց առաջ Հիսուսը Աստծուց առանձին գոյություն ուներ և նրան ստորադաս էր։ Իրենեոսը ցույց տվեց, որ Հիսուսը հավասար չէ այն ‘Միակ ճշմարիտ Աստծուն’, որն «ամենից բարձրագույն է, և որից բացի ուրիշը չկա»։

Կղեմես Ալեքսանդրացին, որը մահացել է մ. թ. մոտ 215–ին, Աստծուն կոչեց «անստեղծ, մշտնջենական ու միակ ճշմարիտ Աստված»։ Նա ասաց, որ Որդին «հաջորդն է միակ ամենազոր Հորից հետո», սակայն ո՛չ նրան հավասար։

Տերտուլիանոսը, որը մահացել է մ. թ. մոտ 230–ին, սովորեցնում էր Աստծո գերիշխանության մասին։ Նա նկատեց. «Հայրը տարբեր է Որդուց (ուրիշ անձ է), քանի որ ավելի մեծ է. որովհետև նա, ով ծնում է, ծնվածից տարբեր է. նա, ով ուղարկում է՝ ուղարկվածից տարբեր»։ Նա նաև ասել է. «Կար ժամանակ, երբ Որդին գոյություն չուներ... Ամեն ինչից առաջ Աստված մենակ էր»։

Հիպպոլիտոսը, որը մահացել է մ. թ. մոտ 235–ին, ասել է, որ Աստված «Մեկն [է], առաջին և միակ Աստվածը, Արարիչը և Ամենակալը», որն «իրեն հասակակից ոչինչ չի ունեցել... Սակայն նա մենակ էր՝ մեն–մենակ. նա, ո՛վ իր ցանկությամբ գոյության կոչեց այն ինչ մինչ այդ գոյություն չուներ», ինչպես օրինակ, ստեղծված Հիսուս Քրիստոսին՝ նրա մարդ դառնալուց առաջ։

Որոգինեսը, որը մահացել է մ. թ. մոտ 250–ին, ասել է, թե «Հայրն ու Որդին երկու անհատականություն են... էությամբ երկուսն են», և «Հոր հետ համեմատած, [Որդին] չնչին լույս է»։

Ամփոփելով պատմական ապացույցները՝ Ալվան Լամսոնը իր The Church of the First Three Centuries («Առաջին երեք դարերի եկեղեցին») աշխատությունում գրում է. «ժողովրդականություն վայելող արդի Երրորդության ուսմունքը... բոլորովին չի բխում Յուստինոսի [նահատակ] խոսքերից. և դա նկատվում է բոլոր նախանիկիական Հայրերի, այսինքն՝ բոլոր քրիստոնյա գրողների մոտ, Հիսուսի ծնունդից անց երեք դարերի ընթացքում։ Նրանք, ճիշտ է, խոսում են Հոր, Որդու և... սուրբ Հոգու մասին, սակայն ոչ իբրև համահավասարների, նույնանման համարակալում ունեցող էությունների, կամ Երեքը Մեկում հանդիսացող էակների, ինչպես ընդունում են այսօր Երրորդության կողմնակիցները։ Իրականում, ճիշտ հակառակն է»։

Այսպես ուրեմն, Աստվածաշնչի և պատմական վկայությունները պարզապես ցույց են տալիս, որ ամբողջ բիբլիական ժամանակների ընթացքում և դրանից մի քանի դարեր հետո Երրորդության գաղափարը անծանոթ էր։

[մեջբերում 7-րդ էջի վրա]

«Չկա ոչ մի ապացույց, թե սուրբ գրողներից որևէ մեկը նույնիսկ ենթադրել է աստվածության մեջ [Երրորդության] գոյության մասին» («Եռամիասնական Աստվածը» [անգլ.])։