Ինչպե՞ս է ձևավորվել Երրորդության ուսմունքը

ԳՈՒՑԵ դուք հիմա հարցնեք. «Եթե Երրորդությունը աստվածաշնչային ուսմունք չէ, ապա այն ինչպե՞ս դարձավ քրիստոնեական աշխարհին հատուկ մի դավանանք»։ Շատերը կարծում են, որ այն ձևակերպվել է Նիկիայի տիեզերական ժողովում՝ մ. թ. 325–ին։

Սակայն, դա այդքան էլ ճիշտ չէ։ Նիկիայի տիեզերական ժողովը հայտարարեց, որ Քրիստոսը մեկ էություն է Աստծո հետ, որը և հիմք հանդիսացավ հետագա Երրորդության աստվածաբանության համար։ Բայց Նիկիայի տիեզերաժողովը չհաստատեց Երրորդությունը, քանի որ այն ժամանակ սուրբ հոգու մասին, որպես եռամիասնական Աստվածության երրորդ անձի, խոսք չեղավ։

Կոստանդինի դերը Նիկիական տիեզերական ժողովում

ՏԱՐԻՆԵՐ շարունակ, Աստվածաշնչի հիման վրա, խիստ հակառակությունների հանդիպեց այն զարգացող գաղափարը, թե Հիսուսը Աստված է։ Վեճը լուծել փորձելու նպատակով՝ Հռոմի կայսր Կոստանդինը հրավիրեց բոլոր եպիսկոպոսներին Նիկիա քաղաք։ Նրանցից, սակայն, հավաքվեցին միայն մի քանիսը՝ մոտ 300 հոգի։

Կոստանդինը քրիստոնյա չէր։ Նա, հավանաբար, իր կյանքի վերջին տարիներին ընդունեց նոր կրոնը, սակայն մկրտվեց միայն, երբ գամված էր մահվան անկողնուն։ Նրա մասին Հենրի Չադվիկը իր The Early Church («Վաղ եկեղեցին») գրքում գրում է. «Կոստանդինը իր հոր նման պաշտում էր Անհաղթ Արեգակին.... Նրա կրոնի փոխումը պետք չէ մեկնաբանել որպես ներքին գթասրտության արտահայտում.... Դա մի ռազմական հարց էր։ Քրիստոնեական դավանանքը նա երբեք շատ հստակ չէր հասկանում, սակայն վստահ էր, որ հաղթանակը ճակատամարտում կախված էր քրիստոնյաների Աստծո շնորհումից»։

Ի՞նչ դեր խաղաց այս չմկրտված կայսրը Նիկիական տիեզերական ժողովում։ Encyclopædia Britannica («Բրիտանական հանրագիտարան»)–ը հաղորդում է. «Ինքը Կոստանդինը նախագահեց, ակտիվ ղեկավարելով բանավեճերը՝ անձամբ առաջարկեց... Քրիստոսի և Աստծո միջև եղած հարաբերության վերաբերյալ, այն է՝ «Հոր հետ մի էություն», հավատո հանգանակի այն վճռական բանաձևը, որը և հրատարակեց տիեզերաժողովը... Կայսրից վախենալով՝ բոլոր եպիսկոպոսները, բացառությամբ միայն երկուսի, հավատո հանգանակը ստորագրեցին, ընդ որում շատերը՝ ոչ հոժար կամքով»։

Ուստի Կոստանդինը վճռական դեր խաղաց։ Երկամսյա բուռն կրոնական բանավեճից հետո, այս հեթանոս քաղաքական գործիչը միջամտեց ու որոշեց հօգուտ նրանց, ովքեր ասում էին, որ Հիսուսը Աստված է։ Սակայն ինչո՞ւ։ Անշուշտ ոչ Աստվածաշնչի վրա հիմնված, որևէ համոզմունքի պատճառով։ «Ըստ էության, Կոստանդինը, հունական աստվածաբանությունում քննարկվող հարցերի մասին, ոչ մի գաղափար չուներ»,— ասում է «Քրիստոնեական դավանանքի համառոտ պատմություն» (ամգլ.) գիրքը։ Նա միայն հասկանում էր, որ կրոնական բաժանումը սպառնալիք է իր կայսրության համար, ուստի ուզում էր իր տիրապետությունը ամրացնել։

Սակայն եպիսկոպոսներից ոչ մեկը Նիկիական տիեզերական ժողովում Երրորդության գաղափարը չբարձրացրեց։ Նրանք միայն որոշում կայացրին Հիսուսի բնույթի վերաբերյալ և ոչ թե սուրբ հոգու դերի։ Մի՞թե նրանք այն ժամանակ Երրորդությունը չէին առաջարկի, եթե դա աստվածաշնչի հստակ մի ճշմարտություն լիներ։

Հետագա զարգացում

ՆԻԿԻԱԿԱՆ ժողովից հետո վիճաբանությունները այդ թեմայով շարունակվեցին տասնամյակների ընթացքում։ Մինչև անգամ որոշ ժամանակ հավանություն ունեին նույնիսկ նրանք, ովքեր Հիսուսին Աստծուն հավասար չէին ընդունում։ Հետագայում, սակայն, Թեոդոսիոս կայսրը որոշում կայացրեց նրանց դեմ։ Նա, իր կայսրության համար, որպես չափանիշ ընդունեց Նիկիական հանգանակը և մ. թ. 381–ին գումարեց Կոստանդնուպոլսի տիեզերական ժողովը այդ ձևակերպումը պարզելու համար։

Այս տիեզերաժողովը համաձայնության եկավ սուրբ հոգին Աստծու և Քրիստոսի հետ միևնույն դիրքի դասել։ Առաջին անգամ ձևակերպվում էր քրիստոնեական աշխարհի Երրորդությունը։

Սակայն, նույնիսկ Կոստանդնուպոլսի տիեզերական ժողովից հետո Երրորդությունը որպես ուսմունք համատարած հավանություն չգտավ։ Շատերը հակառակվեցին դրան և այդ իսկ պատճառով սաստիկ հալածանքներ կրեցին։ Միայն դարեր անց Երրորդությունը ձևակերպվեց որպես հավատո հանգանակների մի ամբողջություն։ «Ամերիկյան հանրագիտարան»–ը (անգլ.) նշում է. «Երրորդության գաղափարն իր կատարյալ զարգացմանը հասավ արևմուտքում միջնադարյան սխոլաստիկայով, երբ մեկնաբանություններում սկսեցին գործածել փիլիսոփայական ու հոգեբանական տերմիններ»։

Աթանասյան հավատո հանգանակը

ԵՐՐՈՐԴՈՒԹՅԱՆ գաղափարը առավել ամբողջացավ Աթանասյան հավատո հանգանակում։ Աթանասը կրոնական էր, որը Նիկիական տիեզերաժողովում պաշտպանեց Կոստանդինին։ Նրա անունը կրող հավատո հանգանակում հայտարարվում է. «Մենք պաշտում ենք մեկ Աստված Երրորդության մեջ... Հայրը Աստված է, Որդին Աստված է, և Սուրբ հոգին Աստված է. սակայն կա ոչ թե երեք աստված, այլ մեկ Աստված»։

Լավատեղյակ մասնագետները, սակայն, համաձայն են, որ այդ հավատո հանգանակը Աթանասը չէր կազմել։ «Նոր բրիտանական հանրագիտարան»–ը (անգլ.) մեկնաբանում է. «Հավատո հանգանակը անծանոթ է եղել Արևելյան եկեղեցուն մինչև XII դարը։ Սկսած XVII դարից մասնագետները ընդհանուր առմամբ եկան այն համաձայնության, որ Աթանասյան հավատո հանգանակը Աթանասի (մեռել է 373–ին) կողմից չի գրվել, այլ, հավանաբար, կազմվել է V դարի ընթացքում հարավային Ֆրանսիայում... Հավատո հանգանակը, ըստ երևույթին, ազդեցություն է ունեցել գլխավորապես հարավային Ֆրանսիայում ու Իսպանիայում VI—VII դարերում։ IX դարում գործածվել է Գերմանիայում եկեղեցական ծեսում, իսկ միառժամանակ անց՝ Հռոմում»։

Հետևաբար, Հիսուսի օրերից դարեր անցան մինչև որ Երրորդությունը լայնորեն ընդունվեց քրիստոնեական աշխարհում։ Բայց և այնպես, այդ հարցում ի՞նչը ազդեց որոշումների վրա։ Աստծո խո՞սքը, թե՞ կղերական ու քաղաքական նկատառումները։ «Կրոնի ծագում և զարգացում» (անգլ.) աշխատության մեջ Է. Ո. Հոպկինսը պատասխանում է. «Երրորդության վերջնական ուղղափառ սահմանումը մեծ մասամբ եկեղեցական քաղաքականության հարց էր»։

Նախագուշակված ուրացումը

ԵՐՐՈՐԴՈՒԹՅԱՆ այս վարկաբեկիչ պատմությունը համապատասխանում է այն ամենին, որ ըստ Հիսուսի ու նրա առաքյալների կանխագուշակածի պետք է պատահեր իրենցից հետո։ Նրանք ասացին, որ կլինի ուրացում՝ ճշմարիտ պաշտամունքից շեղում, կամ անջատում, մինչև Հիսուսի վերադարձը, երբ ճշմարիտ պաշտամունքը կվերահաստատվի, այժմյան իրերի դրությունը կործանող Աստծո օրը գալուց առաջ։

Այն ‘օրվա’ վերաբերյալ Պողոս առաքյալն ասաց. «Չի գալու, եթէ նախ ապստամբութիւնը չգայ, եւ չյայտնուի անօրէնութեան մարդը» (Բ Թեսաղոնիկեցիս 2։3, 7)։ Հետագայում նախագուշակեց. «Իմ մեկնելուց յետոյ ձեր մէջ կը գան յափշտակիչ գայլեր, որոնք չեն խնայի հօտին։ Ձեր միջից էլ դուրս կը գան մարդիկ, որ թիւր բաներ կը խօսեն՝ աշակերտներին իրենց ետեւից քաշելու համար» (Գործք 20։29, 30)։ Հիսուսի ուրիշ աշակերտներն էլ գրեցին այդ ապստամբության ու դրա հետ կապված ‘անօրեն’ կղերականության մասին (տեսե՛ք, օրինակ, Բ Պետրոս 2։1; Ա Յովհաննէս 4։1—3; Յուդա 3, 4)։

Պողոսը նաև գրեց. «Պիտի գայ ժամանակ, երբ չպիտի անսան ողջամիտ վարդապետութեանը, այլ, իւրաքանչիւրն ըստ իր ցանկութիւնների, վարդապետներ պիտի կուտակի իր շուրջը՝ իր ականջներին հաճելի բաներ լսելու մարմաջով. եւ նրանք ականջները պիտի դարձնեն ճշմարտութիւնից ու պիտի մոլորւեն ընկնեն առասպելների մէջ» (Բ Տիմոթէոս 4։3, 4)։

Ինքը Հիսուսը բացատրեց, թե ինչն է ճշմարիտ պաշտամունքից այս ուրացման իրական պատճառը։ Նա ասաց, թե ինքը արտում բարի սերմ է սերմանել, բայց թշնամին՝ Սատանան, իրենից հետո ցանածի վրա որոմ կցանի։ Ուստի, ցորենի առաջին ծիլերի հետ միասին երևալու էր նաև որոմը։ Այսպիսով, իսկական քրիստոնեությունից մի շեղում էր սպասվելու՝ մինչև հունձի ժամանակը, երբ Քրիստոսը ամեն ինչ կարգի կբերեր (Մատթէոս 13։24—43)։ «Ամերիկյան հանրագիտարան»–ը (անգլ.) մեկնաբանում է. «Չորրորդ դարի Երրորդության գաղափարը ճշգրիտ կերպով չի արտացոլել Աստծո էության մասին վաղ քրիստոնյաների ուսմունքր. ընդհակառակը, դա շեղում էր այդ ուսմունքից»։ Որտեղի՞ց, ուրեմն, սկիզբ առավ այս շեղումը (Ա Տիմոթէոս 1։6)։

Ինչը ազդեց դրա վրա

ԱՄԲՈՂՋ հին աշխարհում, սկսած Բաբելոնի ժամանակներից, համատարած էր եռյակներով խմբավորված հեթանոսական աստվածների՝ այսինքն երրորդության պաշտամունքը։ Այդ ազդեցությունը լայնորեն տարածված էր նաև Եգիպտոսում, Հունաստանում ու Հռոմում՝ դարեր առաջ մինչև Հիսուսը, նրա ժամանակ և նրանից հետո։ Իսկ առաքյալների մահից հետո այդպիսի հեթանոսական հավատալիքները սկսեցին ներթափանցել քրիստոնեության մեջ։

Պատմաբան Ուիլ Դյուրանտը նկատել է. «Քրիստոնեությունը չոչնչացրեց հեթանոսությունը, այլ որդեգրեց այն.... Աստվածային երրորդության վերաբերյալ գաղափարները սերվել են Եգիպտոսից»։ Իսկ իր Egyptian Religion («Եգիպտական կրոն») գրքում Զիգֆրիդ Մորենցը նշում է. «Եգիպտացի աստվածաբանների մտքերը գլխավորապես զբաղված էին երրորդությամբ... Երեք աստվածներ միավորված լինելով նկատվում են որպես մեկ էակ, որին դիմում են եզակի թվով։ Այսպիսով, եգիպտական կրոնի հոգևոր ուժը ցույց է տալիս իր անմիջական կապը քրիստոնեական աստվածաբանության հետ»։

Ուստի, Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա քաղաքում III դարի վերջի ու IV դարի սկզբի եկեղեցական գործիչները, ինչպես օրինակ Աթանասը, արտացոլեցին այս ազդեցությունը, ձևակերպելով գաղափարներ, որոնք հանգեցրին Երրորդությանը։ Նրանց ազդեցության տարածվելու պատճառով՝ Մորենցը «ալեքսանդրյան աստվածաբանությունը» համարում է «եգիպտական կրոնական ժառանգության ու քրիստոնեության միջև կապակցող օղակ»։

Էդուարդ Գիբոնի History of Christianity («Քրիստոնեության պատմություն») աշխատության նախաբանում կարդում ենք. «Եթե հեթանոսությունը նվաճվեց քրիստոնեության կողմից, նմանապես ճիշտ է նաև, որ քրիստոնեությունը աղավաղվեց հեթանոսության կողմից։ Առաջին քրիստոնյաների մաքուր աստվածադավանությունը... Հռոմի Եկեղեցու կողմից փոխարինվեց երրորդության անըմբռնելի ուսմունքով։ Եգիպտացիների հորինած ու Պլատոնի կողմից իդեալագործված հեթանոսական սկզբունքներից շատերը պահպանվեցին իբրև հավատի արժանի»։

Ըստ «Կրոնագիտական բառարան»–ի (անգլ.) շատերն ասում են, թե Երրորդությունը «աղավաղված մի ուսմունք է, որը փոխ է առնվել հեթանոսական կրոններից ու պատվաստվել քրիստոնեական հավատի վրա»։ Նաև «Հեթանոսությունը մեր քրիստոնեության մեջ» (անգլ.) աշխատությունը հայտարարում է. «[Երրորդության գաղափարի] ծագումը լիովին հեթանոսական է»։

Դրա համար էլ «Կրոնագիտական և բարոյագիտական հանրագիտարան» (անգլ.) աշխատությունում Ջեյմս Հաստինգսը գրեց. «Հնդկական կրոնում, օրինակ, հանդիպում ենք Բրահմա, Շիվա և Վիշնու աստվածների եռյակին. Իսկ Եգիպտական կրոնում՝ Օսիրիս, Իսիս և Հորուս աստվածների եռյակին... Եվ ոչ միայն հնագույն կրոններումն է, որ Աստված երրորդություն է համարվել։ Հատկապես միտքն է գալիս նեոպլատոնական գաղափարը, «եռյակով ներկայացված», Գերագույն կամ Առաջնային Իրականության մասին։ Սակայն ի՞նչ կապ ունի հույն փիլիսոփա Պլատոնը Երրորդության հետ։

Պլատոնականություն

ԵՆԹԱԴՐՎՈՒՄ է, որ Պլատոնը ապրել է Հիսուսից առաջ 428—347 թթ.–ին։ Թեև նա Երրորդությունը ներկա հասկացությամբ չուսուցանեց, սակայն իր փիլիսոփայությունը ճանապարհ հարթեց դրա համար։ Հետագայում առաջացան, երրորդության տարրեր պարունակող, փիլիսոփայական ուղղություններ, որոնց վրա ազդեցություն գործեցին Աստծու և բնության վերաբերյալ Պլատոնի գաղափարները։

Ֆրանսերեն Nouveau Dictionnaire Universel («Նոր ընդհանուր բառարան»)–ը Պլատոնի ազդեցության մասին ասում է. «Պլատոնյան երրորդությունը, որն ավելի հին երրորդությունների լոկ մի վերամշակում է, որոնք գոյություն են ունեցել վաղեմի ժողովուրդների մեջ, ըստ երևույթին, այն ռացիոնալ փիլիսոփայական հատկանիշների երրորդությունն է, որից ծագել են, քրիստոնեական եկեղեցիների ուսուցանած, երեք «հիպոստազները», այսինքն՝ աստվածային անձինք... Հույն փիլիսոփայի աստվածային երրորդության այս հասկացությունը... կարելի է գտնել բոլոր հնագույն [հեթանոսական] կրոններում»։

The New Schaff–Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge («Շաֆ–Հերցոգի կրոնագիտական նոր հանրագիտարան»)–ը նշում է այս հունական փիլիսոփայության ազդեցության մասին. «Լոգոսի և Երրորդության ուսմունքները իրենց ձևավորումը ստացել են հույն Հայրերի կողմից, որոնք... ուղղակի կամ անուղղակի կերպով գտնվել են պլատոնյան փիլիսոփայության խիստ ազդեցության տակ... Անժխտելի է, որ սխալներն ու աղավաղումները ներս են սողոսկել Եկեղեցի հենց այդ աղբյուրից»։

«Առաջին երեք դարերի եկեղեցին» (անգլ.) աշխատությունն ասում է. «Երրորդության ուսմունքը ձևավորվել է աստիճանաբար ու համեմատաբար ուշ.... նրա սկզբնաղբյուրը ամբողջովին օտար էր հրեական և քրիստոնեական Գրությունների աղբյուրին.... այն զարգացել և պատվաստվել է քրիստոնեությանը պլատոնականության կողմնակից Հայրերի միջոցով»։

Մ. թ. III դարի վերջում «քրիստոնեությունը» և պլատոնական նոր փիլիսոփայական գաղափարներն անբաժանելիորեն միացան։ Ինչպես գրում է Ադոլֆ Հարնաքն իր Outlines of the History of Dogma («Դոգմաների պատմության ուրվագծեր») աշխատության մեջ, եկեղեցու դավանանքը «խոր արմատներ ձգեց հելլենիզմի [հունական հեթանոսական միտք] հողի մեջ։ Ընդորում այն խորհրդավորություն դարձավ քրիստոնյաների ճնշող մեծամասության համար»։

Եկեղեցին պնդում էր, թե իր նոր ուսմունքները հիմնված են Աստվածաշնչի վրա։ Սակայն ըստ Հարնաքի խոսքերի՝ «իրականում նա օրինականացրել է իր ներսում հելլենական հայեցողականությունը, միստերիաների հետ կապված հեթանոսական պաշտամունքի սնոտի պատկերացումներն ու սովորույթները»։

A Statement of Reasons («Բացատրությունների շարադրանք») գրքում Էնդրյուզ Նորտոնը Երրորդության մասին ասում է. «Կարելի է հետազոտել այդ ուսմունքի պատմությունը և հայտնաբերել նրա սկզբնաղբյուրը ոչ թե քրիստոնեական հայտնության, այլ պլատոնյան փիլիսոփայության մեջ... Երրորդությունը Քրիստոսի և նրա առաքյալների ուսմունք չէ, այլ՝ ուշ պլատոնյանների դպրոցի մի հերյուրանք»։

Այսպիսով, մ. թ. IV դարում Հիսուսի և նրա առաքյալների նախագուշակած ուրացումը ամբողջովին ծաղկում էր։ Երրորդության զարգացումը դրա ապացույցներից մեկն էր. ուրացող եկեղեցիները սկսեցին յուրացնել նաև այլ հեթանոսական գաղափարներ, ինչպես օրինակ, դժոխքի կրակը, հոգու անմահությունը և կռապաշտությունը։ Աստվածաշնչի տեսանկյունից նայելով՝ քրիստոնեական աշխարհը մտել էր նախագուշակված խավար ժամանակաշրջանը, որտեղ գերիշխելու և ուժեղանալու էր «անօրէնութեան մարդ»–ը՝ հոգևորականության դասակարգը (Բ Թեսաղոնիկեցիս 2։3, 7)։

Ինչո՞ւ Աստծո մարգարեները Երրորդությունը չուսուցանեցին

ԻՆՉՈ՞Ւ հազարամյակների ընթացքում Աստծո մարգարեներից ոչ մեկը նրա ժողովրդին Երրորդությունը չուսուցանեց։ Մի՞թե Հիսուսը չէր գործադրի իր ընդունակությունը որպես Մեծ Ուսուցիչ՝ իր հետևորդներին Երրորդությունը պարզաբանելու համար։ Մի՞թե Աստված իր ներշնչմամբ գրել կտար հարյուրավոր էջանոց մի Գիրք և միաժամանակ չէր գործածի նրա մեջ պարունակվող հրահանգները՝ Երրորդությունը ուսուցանելու համար, եթե վերջինս հավատի «հիմնական ուսմունքը» լիներ։

Պե՞տք է արդյոք քրիստոնյաները հավատան, որ Հիսուսի գալուց և Աստվածաշունչը ներշնչմամբ գրվելուց դարեր անց, Աստված աջակցելու էր մի դավանանքի ձևակերպմանը, որը հազարամյակներ շարունակ անծանոթ էր նրա ծառաներին, «մարդկային ըմբռնողականությունից վեր» «անթափանցելի խորհուրդ» հանդիսացող մի դավանանքի, ճանաչված իր հեթանոսական ծագումով, և լինելով «հիմնականում եկեղեցական քաղաքականության հարց»։

Պատմության վկայությունը հստակ է. Երրորդության ուսմունքը ճշմարտությունից մի շեղում է, նրանից ուրացում։

[մեջբերում 8-րդ էջի վրա]

‘Չորրորդ դարում առաջացած Երրորդության գաղափարը վաղ քրիստոնյաների ուսմունքից շեղում էր’ («Ամերիկյան հանրագիտարան» [անգլ.])։

[շրջանակ 9-րդ էջի վրա]

«Մեծ Աստվածների եռյակը»

Հիսուսի ժամանակից դարեր առաջ հին Բաբելոնում ու Ասորեստանում արդեն գոյություն ունեին աստվածների եռյակներ՝ երրորդություններ։ Larousse Encyclopedia of Mythology («Լարուսի դիցաբանական հանրագիտարան»)–ը նշում է Միջագետքի տարածքում գոյություն ունեցած այդպիսի եռյակի մասին. «Տիեզերքը բաժանվեց երեք մասի, և յուրաքանչյուրը դարձավ աստվածներից մեկի տիրապետությունը։ Անու աստծո բաժինը երկինքն էր. Էնլիլ աստծուն տրվեց երկիրը. Էա աստվածն էլ ջրերի իշխանը դարձավ։ Նրանք միասնաբար կազմում էին Մեծ Աստվածների եռյակը»։

[շրջանակ 12-րդ էջի վրա]

Հնդկական երրորդություն

The Symbolism of Hindu Gods and Rituals («Հնդկական աստվածների խորհրդանիշները և ծեսերը») գիրքը խոսում է հնդկական երրորդության մասին, որը գոյություն է ունեցել Հիսուսից դարեր առաջ. «Շիվան Երրորդության աստվածներից մեկն է։ Նա համարվում է ավերող աստված։ Մյուս երկուսն են Բրահման՝ արարիչ աստվածը, և Վիշնուն՝ պահպանողը... Ցույց տալու համար, որ այս երեք պրոցեսները միևնույնն են, երեք աստվածները միավորվել են մեկ մարմնում» (A. Parthasarathy հրատարակչություն, Բոմբեյ)։

[մեջբերում 8-րդ էջի վրա]

«Ըստ էության, Կոստանդինը, հունական Աստվածաբանությունում քննարկվող հարցերի մասին, ոչ մի գաղափար չուներ» («Քրիստոնեական դավանանքի համառոտ պատմություն» [անգլ.])։

[նկար 10-րդ էջի վրա]

1. Եգիպտոս. Հորուս, Օսիրիս և Իսիս աստվածների եռյակ, մ. թ. ա. II հազարամյակ

2. Բաբելոն. Իշտար, Սին և Շամաշ աստվածների եռյակ, մ. թ. ա. II հազարամյակ

3. Պալմիրա. լուսնի աստծո, Երկնքի Տիրոջ և արևի աստծո եռյակ, մ. թ. մոտ I դար

4. Հնդկաստան. եռամիասնական հնդկական աստվածություն, մ. թ. մոտ VII դար

5. Կամպուչիա. եռամիասնական բուդդայական աստվածություն, մ. թ. մոտ XII դար

6. Նորվեգիա. Երրորդություն (Հայր, Որդի, սուրբ հոգի), մ. թ. մոտ XIII դար

7. Ֆրանսիա. Երրորդություն, մ. թ. մոտ XIV դար

8. Իտալիա. Երրորդություն, մ. թ. մոտ XV դար

9. Գերմանիա. Երրորդություն, մ. թ. մոտ XIX դար

10. Գերմանիա. Երրորդություն, մ. թ. XX դար