Եկեղեցու հայրեր. Աստվածաշնչի ճշմարտության պաշտպաննե՞ր

Քրիստոնեություն եք դավանում, թե՝ ոչ, միևնույն է, նրանք կարող են մեծ ազդեցություն թողած լինել Աստվածաշնչի Աստծո, Քրիստոսի և քրիստոնեության քո ճանաչողության վրա։ Նրանցից մեկին անվանել են Ոսկեբերան, մեկ ուրիշին՝ Մեծ։ Նրանց բոլորին տվել են «Քրիստոսի կյանքի բարձրագույն մարմնավորում» նկարագիրը։ Ովքե՞ր են նրանք. հնում ապրած կրոնական մտածողներ, գրողներ, աստվածաբաններ և փիլիսոփաներ, ովքեր մասամբ կերտել են այսօրվա «քրիստոնեական» մտածողությունը։ Նրանք կոչվում են եկեղեցու հայրեր։

«Աստվածաշունչը Աստծո ողջ խոսքը չէ,— պնդում է կրոնական հետազոտություններով զբաղվող հույն ուղղափառ պրոֆեսոր Դեմիտրիոս Կոնստանտելոսը։— Սուրբ ոգին, որը հայտնում է Աստծո խոսքը, չի կարող սահմանափակվել միայն գրքի էջերով»։ Այդ դեպքում ուրիշ ի՞նչ հուսալի աղբյուր կարող է լինել աստվածային հայտնության վերաբերյալ։ Իր գրքերից մեկում Կոնստանտելոսը հետևյալ հայտարարությունն է անում. «Սուրբ ավանդույթն ու Սուրբ Գրությունները աստվածային հայտնության անբաժան մասն են կազմում» («Understanding the Greek Orthodox Church»)։

Այդ «Սուրբ ավանդույթի» հիմքում ընկած են եկեղեցու հայրերի ուսմունքներն ու գրվածքները։ Նրանք ականավոր աստվածաբաններ ու «քրիստոնյա» փիլիսոփաներ են եղել, որոնք ապրել են մ.թ. երկրորդ և հինգերորդ դարերի միջև ընկած ժամանակահատվածում։ Որքանո՞վ են նրանք ազդել ժամանակակից «քրիստոնեական» մտածողության վրա։ Հավատարիմ մնացե՞լ են Աստվածաշնչին իրենց վարդապետություններում։ Հիսուս Քրիստոսի հետևորդի համար ի՞նչը պետք է քրիստոնեական ճշմարտության ամուր հիմք հանդիսանա։

Պատմական ակնարկ

Մ.թ. երկրորդ դարի կեսերին քրիստոնեություն դավանողները պաշտպանում էին իրենց հավատը հռոմեացի հալածիչներից, ինչպես նաև հերետիկոսներից։ Այնուամենայնիվ, այս դարաշրջանը աստվածաբանական չափազանց տարբեր կարծիքների ժամանակաշրջան դարձավ։ Հիսուսի աստվածության և սուրբ ոգու բնության ու գործունեության վերաբերյալ կրոնական վիճաբանությունները ոչ միայն կարծիքների բաժանման պատճառ դարձան, այլ ավելին։ «Քրիստոնեական» վարդապետության շուրջ խիստ տարաձայնություններն ու հակասությունները տարածվեցին քաղաքական և մշակութային ոլորտներում՝ երբեմն դառնալով խռովության, ապստամբության, երկպառակության և նույնիսկ պատերազմի պատճառ։ Պատմաբան Փոլ Ջոնսոնը գրում է. «[Ուխտադրուժ] քրիստոնեությունը սկզբից ևեթ հատկորոշված էր կարծիքների անհամաձայնությամբ, վիճաբանությամբ ու բաժանումներով, և այն շարունակվեց այդպիսին էլ մնալ։ ....Մ.թ. առաջին և երկրորդ դարերում կենտրոնական ու արևելյան Միջերկրականը լի էր կրոնական անհամար գաղափարներով, որոնք պայքարում էին տարածում գտնելու համար։ ....Այդ ժամանակներում քրիստոնեությունը բազմաթիվ ուղղություններ ուներ, որոնց միջև ընդհանուր քիչ բան կար»։

Այդ դարաշրջանի ընթացքում գրողներն ու մտածողները, որոնք զգում էին փիլիսոփայության միջոցով «քրիստոնեական» վարդապետությունները մեկնաբանելու անհրաժեշտությունը, սկսեցին բարգավաճել։ «Քրիստոնեությունն» ընդունած կրթված հեթանոսներին գոհացնելու համար այդ կրոնական գրողները ամուր կառչեցին վաղ հունական և հրեական գրականությանը։ Սկսելով Հուստինոս Վկայից (մոտ մ.թ. 100–165), որը հունարեն լեզվով գրվածքներ ուներ՝ քրիստոնեություն դավանողները սկսեցին ավելի վարպետորեն յուրացնել հունական մշակույթի փիլիսոփայական ժառանգությունը։

Այս ուղղվածությունը իր արդյունքներն ունեցավ հույն գրող Օրիգենես Ալեքսանդրացու (մոտ մ.թ. 185–254) գրվածքներում։ Օրիգենեսը «Սկզբունքների մասին» իր առաջին գիտական աշխատության մեջ «քրիստոնեական» աստվածաբանության գլխավոր ուսմունքները բացատրում է հունական փիլիսոփայության լեզվով («On First Principles»)։ Նիկիայի տիեզերական ժողովը (մ.թ. 325) Քրիստոսի «աստվածությունը» բացատրելու և հաստատելու իր փորձով ուղենիշ դարձավ, որը «քրիստոնեական» դավանանքը մեկնաբանելուն նոր թափ հաղորդեց։ Այդ ժողովը սկիզբ դրեց մի նոր դարաշրջանի, որի ընթացքում, ինչպես երբեք, եկեղեցական ժողովները ջանում էին դավանանքի ավելի ստույգ սահմանումը տալ։

Գրողներ և ճարտասաններ

Եվսեբիոս Կեսարացին, որը Նիկիայի առաջին ժողովի ժամանակների գրող էր, միաբանվեց Կոստանդին կայսեր հետ։ Այդ ժողովից հարյուր տարի էլ չէր անցել, երբ աստվածաբանները, որոնց մեծ մասը գրում էին հունարեն լեզվով, մի երկարատև ու ազդու վիճաբանության արդյունքում մշակեցին երրորդության ուսմունքը, որը հետագայում քրիստոնեությունը բնորոշող ուսմունք էր դառնալու։ Նրանց առաջնորդում էր Աթանասը՝ Ալեքսանդրիայի ինքնավստահ եպիսկոպոսը, և էլի երեք եկեղեցական առաջնորդներ Կապադովկիայից՝ Փոքր Ասիայից. Բարսեղ Մեծը, նրա եղբայր Գրիգոր Նյուսացին և նրանց ընկեր Գրիգոր Նազիանզացին։

Այդ դարաշրջանի գրողներն ու քարոզիչները ճարտասանության բարձր մակարդակի հասան։ Գրիգոր Նազիանզացին և Հովհան Քրիսոստոմոսը (Ոսկեբերան) հունարենի և Ամբրոսիոս Մեդիոլանացին ու Օգոստինոս Ավրելիոսը լատիներենի կատարյալ ճարտասաններ էին՝ իրենց ժամանակների ամենապատվարժան և հանրաճանաչ արվեստի ճյուղերից մեկի վարպետներ։ Այդ ժամանակաշրջանի ամենաազդեցիկ գրողը Օգոստինոսն էր, որի աստվածաբանական աշխատություններն էլ ձևավորել են այսօրվա «քրիստոնեական» մտածողությունը։ Իսկ Հերոնիմը՝ դարաշրջանի ամենահռչակավոր գրականագետը, բնագիր լեզուներից լատիներեն թարգմանեց Աստվածաշունչը, որը հայտնի է Վուլգատա անվանումով։

Սակայն հարցեր կան, որոնք արժանի են ուշադրության։ Արդյոք եկեղեցու հայրերը հավատարիմ մնացի՞ն Աստվածաշնչին։ Իրենց ուսմունքներում նրանք կառչած մնացի՞ն ներշնչված Գրություններին։ Եվ վերջապես, նրանց գրվածքները հուսալի՞ առաջնորդություն են Աստծո մասին ճշգրիտ գիտություն ստանալու համար։

Վարդապետություն Աստծո՞, թե՞ մարդկանց

Վերջերս Պիսիդիայի հույն ուղղափառ եկեղեցու արքեպիսկոպոս Մեթոդիոսը գրեց «Քրիստոնեության հելլենական հիմքը» գիրքը՝ ցույց տալու համար, որ հունական մշակույթը և փիլիսոփայությունը ժամանակակից «քրիստոնեական» մտածողության հիմքն են դարձել։ Այդ գրքում նա առանց երկմտելու ընդունում է. «Եկեղեցու գրեթե բոլոր ականավոր հայրերը հունական հիմունքները համարել են ամենից օգտակար և դրանք որդեգրել են հույն դասական մշակույթից՝ օգտագործելով որպես քրիստոնեական ճշմարտությունները հասկանալու և ճշգրտորեն մեկնաբանելու միջոց» («The Hellenic Pedestal of Christianity»)։

Նկատի առնենք, օրինակ, այն գաղափարը, համաձայն որի Հայրը, Որդին և սուրբ ոգին երրորդություն են կազմում։ Նիկիայի տիեզերական ժողովից հետո եկեղեցու շատ հայրեր երրորդության ուսմունքի կողմնակիցներ դարձան։ Նրանց աշխատություններն ու մեկնաբանությունները վճռական դեր խաղացին երրորդությունը քրիստոնեության հիմնական ուսմունք դարձնելու մեջ։ Բայցևայնպես, գոյություն ունի՞ արդյոք Աստվածաշնչում երրորդության մասին ուսմունք։ Ո՛չ։ Այդ դեպքում եկեղեցու հայրերը որտեղի՞ց գտան այդ ուսմունքը։ Ինչպես «Կրոնագիտական բառարանում» է նշվում, գաղտնիք չէ, որ երրորդությունը «հեթանոսական կրոններից որդեգրված և քրիստոնեական հավատին պատվաստված մի խեղաթյուրում է» («A Dictionary of Religious Knowledge»)։ Իսկ «Հեթանոսությունը մեր քրիստոնեության մեջ» աշխատությունը հաստատում է. «[Երրորդության գաղափարի] ծագումը լիովին հեթանոսական է» («The Paganism in Our Christianity») (Յովհաննէս 3։16; 14։28)։a

Կամ ուշադրության առնենք անմահ հոգու գաղափարը՝ համոզմունք, համաձայն որի մարդու մահից հետո մարմնից անջատ ինչ–​որ մի մաս շարունակում է ապրել։ Կրկին անգամ եկեղեցու հայրերը կարևոր դեր են խաղացել այս տեսակետը այնպիսի կրոնի մեջ ներմուծելու համար, որտեղ մահից վերապրող հոգու մասին ուսմունք նույնիսկ չի էլ եղել։ Աստվածաշունչը հստակորեն ցույց է տալիս, որ հոգին մահանում է. «Մեղանչող անձը [«հոգին», ՆԱ] ինքը պիտի մեռնէ» (Եզեկիէլ 18։4)։ Ինչի՞ վրա էր հիմնված հոգու անմահության մասին եկեղեցու հայրերի ունեցած հավատը։ «Քրիստոնեական պատկերացումը ոգեղեն հոգու վերաբերյալ, որը, ըստ այդ պատկերացման, ստեղծել է Աստված և տեղադրել մարմնում, որպեսզի մարդը կենդանի ամբողջություն լինի, քրիստոնեական փիլիսոփայության զարգացման արդյունքն է։ Արևելքում Օրիգենեսի և Արևմուտքում սուրբ Օգոստինոսի հայտնվելուն պես հոգին սկսեց դիտվել որպես ոգեղեն էություն և փիլիսոփայական հասկացողություն։ ....[Օգոստինոսի ուսմունքը].... (ներառյալ որոշ թերություններ) մեծամասամբ պարտական էր նեոպլատոնականությանը».— ասվում է «Նոր կաթոլիկական հանրագիտարանում» («New Catholic Encyclopedia»)։ Իսկ «Պրեսբիտերյան կյանք» ամսագրում գրված է. «Հոգու անմահությունը հունական գաղափար է՝ ձևավորված հին առեղծվածային պաշտամունքներում և մանրամասնորեն մշակված փիլիսոփա Պլատոնի կողմից» («Presbyterian Life»)։b

Քրիստոնեական ճշմարտության ամուր հիմքը

Եկեղեցու հայրերի, ինչպես նաև նրանց ուսմունքների ծագման պատմության նույնիսկ այս կարճ քննությունից հետո տեղին է հարցնել՝ անկեղծ քրիստոնյայի հավատը պե՞տք է հիմնված լինի եկեղեցու հայրերի վարդապետության վրա։ Թույլ տանք, որ Աստվածաշունչը պատասխանի այս հարցին։

Ամենից առաջ Հիսուս Քրիստոսն ինքը մերժեց «Հայր» կրոնական տիտղոսի գործածումը՝ ասելով. «Երկրի վրայ ոչ մէկին ձեզ հայր մի՛ կոչէք, որովհետեւ մէ՛կ է ձեր Հայրը, որ երկնքում է» (Մատթէոս 23։9)։ «Հայր» բառի գործածումը՝ մատնանշելու որևէ կրոնավորի, քրիստոնեական չէ և ոչ էլ՝ սուրբգրային։ Աստծո Խոսքի գրությունն ավարտվել է մոտավորապես մ.թ. 98–ին Հովհաննես առաքյալի կողմից։ Ուստի՝ ճշմարիտ քրիստոնյաները կարիք չունեն դիմելու որևէ մարդու՝ որպես ներշնչված հայտնության աղբյուրի։ Նրանք զգուշանում են, որ մարդկային ավանդության պատճառով ‘Աստծո խոսքը չարհամարհեն’։ Հոգևոր առումով մահացու է, եթե թույլ տրվի, որ Աստծո խոսքը փոխարինվի մարդկային ավանդույթով։ Հիսուսը նախազգուշացրել է. «Երբ կոյրն է առաջնորդում կոյրին, ....երկուսն էլ փոսն են ընկնում» (Մատթէոս 15։6, 14)։

Բացի Աստծո խոսքից, որը պարունակվում է Աստվածաշնչում, քրիստոնյան հավելյալ հայտնության կարիք ունի՞։ Ինչ խոսք, որ չունի։ «Յայտնութիւն» գիրքը ներշնչված արձանագրությանը որևէ բան ավելացնելու մասին զգուշացնում է. «Եթէ մէկը բան ավելացնէ սորանց վերայ, Աստուած կ’աւելացնէ նորա վերայ այն պատուհասները որ այս գրքումը գրուած են» (Յայտնութիւն 22։18, ԱԹ)։

Քրիստոնեական ճշմարտությունը լիովին ամփոփված է հենց Աստծո գրավոր Խոսքում՝ Աստվածաշնչում (Յովհաննէս 17։17; Բ Տիմոթէոս 3։16; Բ Յովհաննէս 1–4)։ Այն հասկանալու համար աշխարհիկ փիլիսոփայության անհրաժեշտությունը չկա։ Իսկ ինչ վերաբերում է այն մարդկանց, ովքեր փորձել են աստվածային հայտնությունը մեկնաբանելու համար գործի դնել մարդկային իմաստությունը, ապա տեղին է կրկնել Պողոս առաքյալի հարցերը. «Ո՞ւր է իմաստունը, ո՞ւր՝ բանգէտը, ո՞ւր՝ այս աշխարհի քննողը։ Չէ՞ որ Աստուած յիմարացրեց այս աշխարհի իմաստութիւնը» (Ա Կորնթացիս 1։20)։

Այս ամենից բացի, ճշմարիտ քրիստոնեական ժողովը «սիւն եւ հաստատութիւն [է] ճշմարտութեան» համար (Ա Տիմոթէոս 3։15)։ Ժողովում վերակացուները պահպանում են իրենց ուսուցման մաքրությունը՝ կանխելով ցանկացած դավանական ախտի մուտքը (Բ Տիմոթէոս 2։15–18, 25)։ Նրանք ժողովի ներսում չեն թողնում ‘սուտ մարգարեներ, սուտ ուսուցիչներ և կորստաբեր հերձվածներ’ (Բ Պետրոս 2։1)։ Առաքյալների մահից հետո եկեղեցու հայրերը թույլ տվեցին, որ մոլորեցնող ոգեշնչված խոսքերը և դևերի վարդապետությունները արմատներ գցեն քրիստոնեական ժողովում (Ա Տիմոթէոս 4։1, ՆԱ)։

Այս ուրացության հետևանքներն ակնհայտ են այսօրվա քրիստոնեական աշխարհում, որի հավատալիքներն ու սովորույթները շա՜տ հեռու են Աստվածաշնչի ճշմարտությունից։

[ծանոթագրություններ]

[շրջանակ/նկար 18–րդ էջի վրա]

ԿԱՊԱԴՈՎԿՅԱՆ ՀԱՅՐԵՐ

«Ուղղափառ եկեղեցին.... խորը հարգանք է տածում չորրորդ դարի գրողների հանդեպ, և հատկապես նրանց, ում նա անվանում է «երեք Մեծ նվիրապետներ»։ Դրանք են՝ Գրիգոր Նազիանզացին, Բարսեղ Մեծը և Հովհան Քրիսոստոմոսը».— հաղորդում է գրող Կալիստոսը՝ մի վանական։ Արդյոք եկեղեցու այս հայրերը հիմնավորե՞լ են իրենց ուսմունքները ներշնչված Գրությունների վրա։ «Հույն եկեղեցու հայրերը» գրքում Բարսեղ Մեծի մասին գրված է. «Նրա գրվածքները ցույց են տալիս, որ նա իր ողջ կյանքի ընթացքում սերտ կապ է պահպանել Պլատոնի, Հոմերոսի, ինչպես նաև պատմաբանների և ճարտասանների հետ, և այդ գրվածքներում ոճական առումով անշուշտ զգացվում է նրանց թողած ազդեցությունը։ ....Բարսեղը մնացել է «հույն»»։ Նույնը կարելի է ասել Գրիգոր Նազիանզացու մասին։ «Նրա կարծիքով եկեղեցու հաղթությունն ու գերազանցությունը ամենալավ ձևով կդրսևորվի դասական մշակույթի ավանդույթների ամբողջական յուրացումով» («The Fathers of the Greek Church»)։

Այս երեք հայրերի վերաբերյալ պրոֆեսոր Պանայիոտիս Չրիստուն գրում է. «Թեև ժամանակ առ ժամանակ նրանք զգուշացնում էին հեռու մնալ ‘փիլիսոփայությունից և դատարկ խաբեբայությունից’ [Կողոսացիս 2։8, ԱԹ], որպեսզի համապատասխանեին Նոր կտակարանի պահանջին, բայց, միևնույն ժամանակ, հենց իրենք եռանդորեն փիլիսոփայություն և դրան հատուկ կարգեր էին ուսումնասիրում ու նույնիսկ ուրիշներին էլ առաջադրում էին այդպես վարվել»։ Հստակ է, որ եկեղեցու այս ուսուցիչները մտածում էին, թե միայն Աստվածաշունչը բավական չէր հիմնավորելու իրենց գաղափարները։ Սակայն կարո՞ղ էին նրանց ուսմունքները ներդաշնակ լինել Աստվածաշնչի հետ, եթե նրանք հեղինակության ուրիշ աղբյուրներ էին փնտրում։ Պողոս առաքյալը ժամանակին զգուշացրել էր եբրայեցի քրիստոնյաներին. «Տեսակ–տեսակ և օտարոտի ուսմունքների մէջ մի՛ տարուբերուէք» (Եբրայեցիս 13։9)։

[թույլտվությամբ]

© Archivo Iconografico, S.A./CORBIS

[շրջանակ/նկար 20–րդ էջի վրա]

ԿԻՐԻԼ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ. ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՎԻՃԱՍԵՐ ՀԱՅՐ

Եկեղեցու հայրերի մեջ ամենավիճասեր անձերից էր Կիրիլ Ալեքսանդրացին (մոտ մ.թ. 375–444)։ Եկեղեցու պատմաբան Հանս ֆոն Կոմպենհաուզենը նկարագրում է նրան որպես «դոգմատիկ, անզուսպ և խորամանկ մեկը՝ տարված իր կոչման և պաշտոնի վեհությամբ»։ Ապա պատմաբանն ավելացնում է, որ «նա երբեք ոչինչ արդարացի չէր համարում, եթե դա չէր ծառայելու իր իշխանության և հեղինակության շահերին....։ Նրա բանեցրած մեթոդների մեջ դաժանությունն ու անազնվությունը երբեք նրան չեն ճնշել»։ Ալեքսանդրիայում իր եպիսկոպոսության ժամանակ Կիրիլը զբաղվում էր կաշառակերությամբ, զրպարտությամբ և չարախոսությամբ՝ նպատակ հետապնդելով պաշտոնազրկել Կոստանդնուպոլսի եպիսկոպոսին։ Այն կարծիքը կա, որ մ.թ. 415–ին նրա սադրանքով տանջամահ է արվել Հիպատիա անունով հայտնի մի փիլիսոփա։ Իսկ աստվածաբանությանը վերաբերող Կիրիլի գրվածքների մասին Կոմպենհաուզենը ասում է. «Դավանանքին վերաբերող հարցերը նա լուծում էր ոչ միայն Աստվածաշնչի վրա հիմնվելով, այլև՝ ճանաչված, հեղինակավոր անձանց աշխատություններից արված հարմար մեջբերումներից և քաղվածքների հավաքածուից օգտվելով»։

[նկար 19–րդ էջի վրա]

Հերոնիմ

[թույլատվությամբ]

Garo Nalbandian