Վալդենսներ. հերետիկոսությունից՝ բողոքականություն

Վալդենսներ. հերետիկոսությունից՝ բողոքականություն

Այդ բանը տեղի ունեցավ 1545 թ.–ին Ֆրանսիայի հարավում՝ Պրովանսում գտնվող գեղատեսիլ Լյուբերոն շրջանում։ Մոլեռանդ կրոնավորների դրդմամբ մի բանակ էր կազմավորվել՝ սարսափելի առաքելությամբ. մի ամբողջ շաբաթ արյուն էր թափվում...

ԱՎԵՐՎՈՒՄ էին գյուղեր։ Բնակիչները բանտ էին նետվում կամ սպանվում էին։ Ողջ Եվրոպան ցնցված էր այն վայրագություններից, որ ջարդի ժամանակ կատարեցին դաժան զինվորները։ Եթե չհաշվենք այն տառապանքները, որ կրեցին կանայք ու երեխաները, միայն մահացած տղամարդկանց թիվը կազմեց մոտ 2 700 հոգի, իսկ 600 հոգու ենթարկեցին թիապարտության։ Այդ արյունահեղությունն իրականացրած հրամանատարը գովասանքի արժանացավ Ֆրանսիայի թագավորի և պապի կողմից։

Ռեֆորմացիան արդեն երկպառակությունների պատճառ էր դարձել Գերմանիայում, երբ Ֆրանսիայի կաթոլիկ թագավոր Ֆրանցիսկ I–ը, անհանգստանալով բողոքականության տարածման համար, սկսեց զբաղվել իր թագավորության «հերետիկոսների» հարցով։ Մի քանի առանձին դեպքերի փոխարեն՝ Պրովանսի իշխանությունները աղանդավորների ամբողջ գյուղեր հայտնաբերեցին. հերետիկոսությունն արմատախիլ անելու հրամանագիր վավերացվեց, ինչի հետևանքով տեղի ունեցավ 1545 թ. կոտորածը։

Սակայն, ովքե՞ր էին այդ հերետիկոսները և ինչո՞ւ էին դարձել կրոնական անհանդուրժողականության հետևանքով տեղի ունեցող բռնությունների առարկա։

Հարստությունից՝ աղքատություն

Ջարդի ժամանակ սպանվածները պատկանում էին մի կրոնական ուղղության, որը սկիզբ էր առել դեռևս 12–րդ դարում և լայն տարածում էր գտել Եվրոպայում։ Այս կրոնական ուղղության տարածման և մի քանի դար շարունակ նրա պահպանման պատմությունը իրեն նմանը չունի կրոնական ընդհարումների տարեգրության մեջ։ Պատմաբաններից շատերն այն կարծիքին են, որ այդ շարժումը ծագել է մոտավորապես 1170 թ.–ին։ Ֆրանսիայի Լիոն քաղաքում ապրող Վալդո անունով մի վաճառական սկսում է խորապես հետաքրքրվել այն հարցով, թե ինչպես կարելի է հաճեցնել Աստծուն։ Ըստ երևույթին, ելնելով այն խոսքերից, որ Հիսուս Քրիստոսը ասել էր մի հարուստ մարդու (իր ունեցվածքը վաճառելու և աղքատներին բաժանելու մասին)՝ Վալդոն իր ընտանիքին բավականաչափ նյութական միջոցներ թողնելուց հետո հրաժարվում է իր հարստությունից՝ Ավետարանը քարոզելու նպատակով (Մատթէոս 19։16–22)։ Կարճ ժամանակ անց նա հետևորդներ է ձեռք բերում, որոնք հետագայում կոչվում են վալդենսներ։a

Աղքատությունը, քարոզչական գործունեությունը և Աստվածաշունչը դարձան Վալդոյի կյանքի նպատակը։ Քահանաների հարուստ ապրելակերպին ընդդիմանալը նորություն չէր, քանի որ եկեղեցուց պառակտված մի շարք մարդիկ արդեն մերկացրել էին նրա մութ գործերը և իշխանության չարաշահումը նրա կողմից։ Ինչպես իր հետևորդների մեծ մասը, Վալդոն աշխարհիկ դասի ներկայացուցիչ էր։ Ահա թե ինչու նա մայրենի՝ ժողովրդին հասկանալի լեզվով գրված Աստվածաշնչի կարիք ուներ։ Քանի որ Աստվածաշնչի լատիներեն թարգմանությունը մատչելի էր միայն քահանաներին, Վալդոյի նախաձեռնությամբ սկսեցին թարգմանվել Ավետարանները և Աստվածաշնչի մյուս գրքերը՝ արևելյան Ֆրանսիայի կենտրոնական մասերում ապրող հասարակ մարդկանց հասկանալի պրովանսաերեն լեզվով։b Գործելով Հիսուսի տված քարոզելու պատվերի համաձայն՝ Լիոնի աղքատները հրապարակայնորեն քարոզում էին իրենց լուրը (Մատթէոս 28։19, 20)։ Պատմաբան Գաբրիել Օդիսիոյի խոսքերով՝ եկեղեցու վերաբերմունքը վալդենսների նկատմամբ հիմնականում ձևավորվեց այն քարոզչական գործի հետևանքով, որը նրանք հաստատակամորեն կատարում էին։

Կաթոլիկությունից՝ հերետիկոսություն

Այն օրերում քարոզելը հոգևոր դասի ներկայացուցիչների իրավունքն էր, և քարոզելու համար հարկավոր էր ստանալ եկեղեցու թույլտվությունը։ Հոգևորականները վալդենսներին տգետ և անուս էին համարում։ Չնայած դրան՝ 1179 թ.–ին Վալդոն դիմեց Ալեքսանդր III պապին՝ իր քարոզչական գործունեության համար պաշտոնական թույլտվություն ստանալու նպատակով։ Պապը համաձայնվեց, սակայն մի պայմանով՝ տեղի քահանաները հավանություն պիտի տային դրան։ Պատմաբան Մալկոմ Լամբերի խոսքերով՝ այդ պատասխանը «գրեթե համարժեք էր մերժմանը»։ Եվ իսկապես, Լիոնի արքեպիսկոպոս Ժան Բելմեն աշխարհիկ դասի ներկայացուցիչներին պաշտոնապես արգելեց զբաղվել քարոզչական գործունեությամբ։ Որպես պատասխան՝ Վալդոն մեջբերեց Գործք 5։29–ում արձանագրված խոսքերը. «Պէտք է առաւել Աստծուն հնազանդուել, քան մարդկանց»։ Քանի որ նա չհնազանդվեց արգելքին, 1184 թ.–ին հեռացվեց եկեղեցուց։

Թեև վալդենսները հեռացվեցին Լիոնի թեմից ու վտարվեցին քաղաքից, թվում է՝ այդ սկզբնական դատապարտությունը որոշ չափով ձևական բնույթ էր կրում. հասարակ ժողովուրդը հիմնականում հիանում էր նրանց անկեղծությամբ և կյանքում նրանց ընտրած ուղով, նրանց հետ շարունակում էին խոսել նույնիսկ որոշ քահանաներ։

Պատմաբան Յուեն Կամերոնի խոսքերով՝ վալդենսները «Հռոմեական եկեղեցուն ընդդիմանալու» նպատակ չեն հետապնդել, այլ պարզապես «ցանկացել են քարոզել և ուսուցանել»։ Պատմաբանների կարծիքով՝ այդ ուղղության ներկայացուցիչներին, ըստ էության, ստիպեցին դառնալ հերետիկոսներ՝ նրանց իրավունքները աստիճանաբար սահմանափակող վճիռներ կայացնելով։ Ի վերջո՝ Լատերանի IV տիեզերական ժողովը 1215 թ.–ին վերջնականապես դատապարտեց վալդենսներին՝ նզովելով նրանց։ Ինչպե՞ս դա անդրադարձավ իրենց քարոզչական գործունեության վրա։

Նրանք անցնում են ընդհատակ

1217 թ.–ին Վալդոն մահացավ, իսկ նրա հետևորդները հալածանքների պատճառով ցիրուցան եղան՝ հաստատվելով Ֆրանսիայի ալպյան հովիտներում, Գերմանիայում, Իտալիայի հյուսիսում և կենտրոնական ու արևելյան Եվրոպայում։ Վալդենսները ստիպված էին նաև բնակություն հաստատել գյուղական տարածքներում, ինչը բավական սահմանափակում էր նրանց քարոզչական գործունեությունը։

1229 թ.–ին կաթոլիկ եկեղեցին, ավարտելով իր խաչակրաց արշավանքը կաթարների, կամ ալբիգոյցիների դեմ (հարավային Ֆրանսիա),c անցավ վալդենսներին։ Ինկվիզիցիան գնալով անողորմ էր դառնում եկեղեցու բոլոր հակառակորդների նկատմամբ։ Վախից դրդված՝ վալդենսները ստիպված էին անցնել ընդհատակ։ 1230 թ.–ին նրանք արդեն հրապարակայնորեն չէին քարոզում։ Օդիսիոն գրում է. «Նոր ոչխարներ փնտրելու փոխարեն.... նրանք զբաղված էին նորահավատներին հոգ տանելու գործով՝ օգնելով նրանց պահպանել իրենց հավատը՝ չնայած արտաքին ճնշումներին ու հալածանքներին», և ապա ավելացնում է, որ «թեև [նրանք] շարունակում էին մեծ նշանակություն տալ քարոզելուն, այն ամբողջովին այլ կերպ էր կատարվում»։

Նրանց հավատալիքներն ու գործունեությունը

Բոլորին քարոզչական գործի մեջ ներգրավելու փոխարեն՝ 14–րդ դարում վալդենսները տարբերություն դրեցին քարոզիչների և հավատացյալների միջև։ Միայն լավ պատրաստված տղամարդիկ կարող էին այդ ժամանակ հովվական աշխատանք կատարել։ Այդ շրջիկ ծառայողներին հետագայում անվանեցին «բարբ» (քեռի)։

Վալդենսների ընտանիքներն այցելող բարբերի նպատակը ավելի շուտ կայանում էր այդ կրոնը կենդանի պահելու, քան այն տարածելու մեջ։ Բոլոր բարբերը կարողանում էին գրել և կարդալ. նրանք վեց տարի սովորում էին՝ ստանալով աստվածաշնչյան կրթություն։ Մայրենի լեզվով Աստվածաշունչը հեշտացնում էր այն իրենց համայնքի անդամներին մեկնաբանելու գործը։ Նույնիսկ հակառակորդներն էին ընդունում, որ վալդենսները, այդ թվում նաև նրանց երեխաները, շատ լավ աստվածաշնչյան կրթություն ունեին և նույնիսկ կարող էին երկար հատվածներ անգիր ասել։

Առաջին վալդենսները մերժում էին սուտը, քավարանի մասին ուսմունքը, մահացածների համար պատարագները, պապի կողմից մեղքերի թողությունը, ինդուլգենցիաները, ինչպես նաև Մարիամին ու «սրբերին» պաշտելը։ Նրանք նաև ամեն տարի նշում էին Տերունական, կամ Վերջին ընթրիքը։ Լամբերի խոսքերով՝ նրանց պաշտամունքը «ըստ էության սովորական մարդու երկրպագություն էր»։

«Երկդիմի կյանք»

Վալդենսների համայնքները սերտորեն կապված էին իրար հետ։ Ամուսնությունները կատարվում էին այդ կրոնական ուղղության սահմաններում, ինչի հետևանքով դարերի ընթացքում ձևավորվեցին վալդենսների ազգատոհմեր։ Թեև վալդենսները պայքար էին մղում վերապրելու համար, սակայն գաղտնի էին պահում իրենց հավատալիքներն ու գործունեությունը, ինչը հեշտացնում էր նրանց զրպարտելու՝ իրենց հակառակորդների գործը. օրինակ՝ նրանց մեղադրում էին Սատանային երկրպագելու մեջ։d

Նման մեղադրանքները չեզոքացնելու ձևերից մեկը զիջումների գնալն էր, ինչը պատմաբան Կամերոնը անվանում է «նվազագույն համաձայնեցում» կաթոլիկ երկրպագության հետ։ Շատ վալդենսներ խոստովանում էին իրենց մեղքերը կաթոլիկ քահանաներին, այցելում էին պատարագներ, սուրբ ջուր էին օգտագործում և նույնիսկ ուխտագնացություններ կատարում։ Լամբերը գրում է. «Շատ հարցերում նրանք վարվում էին այնպես, ինչպես իրենց կաթոլիկ հարևանները»։ Իսկ Օդիսիոն ուղղակիորեն ասում է, որ ժամանակի ընթացքում վալդենսները սկսեցին «երկդիմի կյանք վարել»։ «Մի կողմից՝ նրանք արտաքնապես իրենց պահում էին կաթոլիկների նման՝ իրենց հարաբերական խաղաղությունը պահպանելու համար,— ասում է նա,— մյուս կողմից՝ պահպանում մի շարք ծեսեր ու ավանդույթներ, ինչը խոսում էր այն մասին, որ համայնքը շարունակում է գոյատևել»։

Հերետիկոսությունից՝ բողոքականություն

Ռեֆորմացիան (16–րդ դար) ամբողջովին փոխեց կրոնական պատկերը Եվրոպայում։ Կրոնական անհանդուրժողականության զոհերը այժմ կարող էին կա՛մ օրինական ճանաչում ստանալ իրենց երկրում, կա՛մ՝ գնալ այն երկրները, որտեղ իրենց համար ավելի նպաստավոր պայմաններ էին ստեղծվել։ Բացի այդ, հերետիկոսության գաղափարը այլևս այդքան խիստ քննադատության չէր ենթարկվում, քանի որ արդեն շատերն էին կասկածի ենթարկել ավանդական կրոնի ճշմարտացիությունը։

Վալդենսների մասին 1523 թ.–ին հիշատակում է այնպիսի հայտնի ռեֆորմատոր, ինչպիսին է Մարտին Լյութերը։ Եվրոպայում տեղի ունեցող կրոնական փոփոխությունների մասին լուրը 1526 թ.–ին հասավ Ալպեր՝ վալդենսների «բարբերից» մեկի կողմից։ Դրան հետևեց փոփոխությունների մի ժամանակաշրջան. բողոքականությունը իր ազդեցությունը թողեց վալդենսների վրա։ Բողոքականների խրախուսանքով՝ վալդենսները օժանդակեցին առաջին անգամ բնագիր լեզուներից Աստվածաշնչի ֆրանսերեն թարգմանության կատարմանը. այն լույս տեսավ 1535 թ.–ին և հետագայում կոչվեց թարգմանչի՝ Օլիվետանի անունով։ Բայց արի ու տես, որ վալդենսների մեծամասնությունը արդեն ֆրանսերեն չէր հասկանում։

Քանի որ կաթոլիկ եկեղեցու կողմից հալածանքները շարունակվում էին, մեծ թվով վալդենսներ, ներգաղթած բողոքականների նման, հաստատվեցին Պրովանսում (հարավային Ֆրանսիա). այնտեղ ապրելը համեմատաբար անվտանգ էր։ Սակայն կարճ ժամանակ անց իշխանությունները տեղեկացան այդ մասին։ Չնայած վալդենսների ապրելակերպի և բարոյականության մասին բազմաթիվ դրական կարծիքներին՝ շատերը կասկածի էին ենթարկում նրանց նվիրվածությունը և ասում էին, որ նրանք սպառնալիք են հանդիսանում հասարակության մեջ կարգուկանոնի պահպանման համար։ Հետագայում, Մերինդոլի հրովարտակի հետևանքով, տեղի ունեցավ այս հոդվածի սկզբում նկարագրված սարսափելի արյունահեղությունը։

Կաթոլիկների ու վալդենսների հարաբերությունները գնալով սրվում էին։ Ի պատասխան իրենց նկատմամբ կիրառված բռնությունների՝ վալդենսները իրենց պաշտպանելու համար նույնիսկ զենքի դիմեցին։ Այս պայքարը դրդեց նրանց միանալ բողոքականներին։ Այսպիսով՝ վալդենսները իրենց կամքով միացան բողոքականության հիմնական ճյուղին։

Դարեր շարունակ վալդենսները իրենց եկեղեցիներն են հիմնել Ֆրանսիայից հեռու այնպիսի երկրներում, ինչպիսիք են Ուրուգվայը և Միացյալ Նահանգները։ Չնայած այս ամենին՝ պատմաբաններից շատերը համամիտ են Օդիսիոյի հետ, ըստ որի՝ «վալդենսականությունը կործանվեց Ռեֆորմացիայի ժամանակ՝ տարրալուծվելով բողոքականության մեջ»։ Ի դեպ, վալդենսները կորցրել էին այն եռանդը, որ ունեին սկզբում՝ դարեր առաջ։ Դա տեղի էր ունեցել այն ժամանակ, երբ նրանք, վախից դրդված, հրաժարվել էին քարոզելու և ուսուցանելու աստվածաշնչյան գործունեությունից։

[ծանոթագրություններ]

a Վալդոյին երբեմն կոչել են նաև՝ Վալդես, Վալդեզիուս։ Այս անունից է ծագում «վալդենսներ» անվանումը։ Ի դեպ, վալդենսները հայտնի էին նաև «Լիոնի աղքատներ» անունով։

b 1199 թ.–ին Մեթզի եպիսկոպոսը (հյուսիս–արևելյան Ֆրանսիա) իր դժգոհությունն է հայտնել Իննովկենտիոս III պապին այն բանի համար, որ որոշ անհատներ իրենց մայրենի լեզվով կարդում և քննարկում են Աստվածաշունչը։ Ամենայն հավանականությամբ, խոսքը վալդենսների մասին էր։

c Տես՝ «Դիտարան» պարբերագրի 1995 թ. սեպտեմբերի 1–ի համարում գրված «Կաթարներ. արդյո՞ք նրանք քրիստոնյա նահատակներ են եղել» հոդվածը, էջ 27–30, ռուս.

d Վալդենսների դեմ անընդհատ կատարվող զրպարտությունների հետևանքով առաջացավ «վոդերի» բառը (ֆրանսերեն «վոդուա» բառից)։ Այդպես էին անվանում այն մարդկանց, ում կասկածում էին հերետիկոսության, կամ Սատանայի երկրպագության մեջ։

[քարտեզ/նկար 23–րդ էջի վրա]

(Ամբողջական պատկերի համար տե՛ս հրատարակությունը)

Վալդենսների տարածման շրջանները

ՖՐԱՆՍԻԱ

ՊՐՈՎԱՆՍ

Լյուբերոն

Լիոն

Ստրասբուրգ

Միլան

Բեռլին

Պրագա

Վիեննա

Հռոմ

[նկար]

Վալդենսները 1535 թ.–ին օժանդակեցին Աստվածաշնչի՝ Օլիվետանի թարգմանության կատարմանը

[թույլտվությամբ]

[նկարներ 20–րդ և 21–րդ էջերի վրա]

ՎԱԼԴՈ

Այրում են վալդենսների ուղղությանը հարող երկու տարեց կանանց

[թույլտվությամբ]