Մայր–չաստուածուհիի պաշտամունքը տակաւին կը գոյատեւէ՞

ՄԱՅՐ–ՉԱՍՏՈՒԱԾՈՒՀԻԻ պաշտամունքը տակաւին կը շարունակուէր մինչեւ նախկին Քրիստոնեաներուն օրերը։ Պօղոս առաքեալ անոր հանդիպեցաւ Փոքր Ասիոյ Եփեսոս քաղաքին մէջ։ Ինչպէս չաստուածուհի պաշտող ուրիշ մէկ քաղաքին՝ Աթէնքի մէջ ըրաւ, ան վկայութիւն տուաւ այն Աստուծոյ մասին, «որ աշխարհը ստեղծեց»՝ կենդանի Ստեղծիչը որ նման չէ «ոսկիի կամ արծաթի կամ քարի, որ մարդու վարպետութիւնով ու խելքով քանդակուած է»։ Ասիկա մեծ բան մըն էր Եփեսացիներուն համար, քանի որ անոնց մեծամասնութիւնը կը պաշտէին մայր–չաստուածուհի Արտեմիսը։ Չաստուածուհիին արծաթէ սրբարաններ շինելով, իրենց ապրուստը ճարողները խռովութիւն ստեղծեցին։ Շուրջ երկու ժամ, ամբոխը աղաղակեց. «Մեծ է Եփեսացիներուն Արտեմիսը»։—Գործք 17։24, 29. 19։26, 34

Եփեսացիներուն Արտեմիսը

Յոյներն ալ Արտեմիս մը կը պաշտէին, բայց Եփեսոսի մէջ պաշտուած Արտեմիսը կարելի չէր ձուլել անոր հետ։ Յունական Արտեմիսը որսորդութեան եւ որդեծնութեան կոյս չաստուածուհի մըն էր։ Եփեսոսի Արտեմիսը բեղմնաւորութեան չաստուածուհի մըն էր։ Եփեսոսի մէջ իր հսկայ տաճարը աշխարհի եօթը հրաշալիքներէն մէկը նկատուած էր։ Կը կարծուէր որ անոր արձանը երկինքէն ինկած էր, զինք կը ներկայացնէր որպէս բեղմնաւորութեան մարմնացում մը, իր կուրծքը ծածկուած ըլլալով հաւկթաձեւ կուրծքերու շարքերով։ Այս կուրծքերուն արտարոց ձեւը շատ մը բացատրութիւններու դուռ բացած է. թէ անոնք կը ներկայացնեն հաւկիթներու պսակ մը կամ նոյնիսկ ցուլերու ամորձիքները։ Ի՛նչ բացատրութիւն որ տրուի, բեղմնաւորութեան խորհրդանիշը որոշ է։

Հետաքրքրականօրէն, ըստ Նոր Պրիթանիքա Համայնագիտարանին [Անգլ.], այս չաստուածուհիին բուն արձանը «շինուած էր ոսկիէ, եբենոսի փայտէ, արծաթէ եւ սեւ քարէ»։ Եփեսոսի Արտեմիսին համբաւաւոր մէկ արձանը՝ որ երկրորդ դարէն է՝ զինք կը ներկայացնէ սեւ դէմքով, ձեռքերով եւ ոտքերով։

Արտեմիսի պատկերը փողոցներու մէջ թափօրով կը պտըտցուէր։ Աստուածաշունչի ուսումնական՝ Ր.Պ. Ռագհէմ կը գրէ. «[Արտեմիսի] տաճարին մէջ պահուած [էին] իր պատկերները, սրբարանները եւ ոսկիէ ու արծաթէ շինուած սրբազան անօթները որոնք մեծ տօներու առթիւ, փառաւոր թափօրով քաղաքին մէջ կը պտըտցնէին»։ Այս տօներուն հարիւր հազարաւոր ուխտաւորներ կու գային Փոքր Ասիոյ բոլոր շրջաններէն։ Անոնք չաստուածուհիին պզտիկ սրբարանները կը գնէին եւ զինք կ’ողջունէին որպէս Մեծ եւ որպէս իրենց Տիրուհին, Թագուհին, Կոյսը, «աղօթքի լսողը եւ զայն ընդունողը»։ Այսպիսի միջավայրի մը մէջ, մեծ քաջութիւն կը պահանջէր որ Պօղոս եւ նախկին Քրիստոնեաները գովաբանէին այն Աստուածը «որ աշխարհը ստեղծեց» փոխան ‘ոսկիէ կամ արծաթէ, կամ քարէ’ չաստուածներու եւ չաստուածուհիներու։

Մայր–Չաստուածուհիէն՝ Աստուածամօր

Պօղոս առաքեալ Եփեսոսի Քրիստոնէական ժողովքին երէցները նախազգուշացուց հաւատուրացութեան դէմ։ Ան անոնց ըսաւ որ հաւատուրացներ պիտի ելլէին եւ «ծուռ բաներ» պիտի խօսէին։ (Գործք 20։17, 28–30) Եփեսոսի մէջ սպառնացող վտանգները մայր–չաստուածուհիի պաշտամունքին վերադարձ մըն էր։ Ասիկա իրապէս տեղի ունեցա՞ւ։

Նոր Կաթողիկէ Համայնագիտարանին [Անգլ.] մէջ կը կարդանք. «Որպէս ուխտագնացութեան կեդրոն, Եփեսոսը նկատուած էր որպէս Յովհաննէս [առաքեալին] թաղման վայրը։ ... Ուրիշ աւանդութիւն մը, ըստ Եփեսոսի Խորհրդաժողովի վկայութեան (431), Օրհնեալ Կոյս Մարիամը կը կապէր Սբ. Յովհաննէսի հետ։ Այն մայր եկեղեցին որու մէջ Խորհրդաժողովը տեղի ունեցաւ, կոչուեցաւ Մարիամի Եկեղեցին»։ Կաթողիկէ ուրիշ երկ մը, Թէօ—Կաթողիկէ Նոր Համայնագիտարան [Ֆրանս.], կը խօսի «կարծուած աւանդութեան» մը մասին թէ Մարիամ Յովհաննէսի հետ Եփեսոս գնաց, ուր անցուց իր կեանքին մնացեալ օրերը։ Եփեսոսի եւ Մարիամի միջեւ կարծեցեալ կապակցութիւնը ինչո՞ւ մեզ կը հետաքրքրէ այսօր։

Թոյլ տանք որ Պրիթանիքա Նոր Համայնագիտարանը [Անգլ.] պատասխանէ այս հարցումին. «Աստուածամօր պատկառանքը իր թափը առաւ երբ Քրիստոնէական Եկեղեցին Կոստանդիանոսի իշխանութեան ներքեւ կայսրութեան եկեղեցին դարձաւ եւ երբ հեթանոս զանգուածներ եկեղեցի խուժեցին։ ... Անոնց բարեպաշտութիւնը եւ կրօնական խղճմտանքը հազարաւոր տարիներէ ի վեր կաղապարուած էր ‘մեծ մայր’ չաստուածուհիի եւ ‘աստուածային կոյս’ի պաշտամունքով որ կու գար Բաբելոնի եւ Ասորեստանի հին ժողովրդական կրօնքներէն»։ Եփեսոսէ աւելի լաւ տեղ կա՞ր մայր–չաստուածուհիին պաշտամունքը «քրիստոնէականացնել»ու համար։

Ուստի, Հ.Դ. 431–ին, Եփեսոսի մէջ էր որ այդպէս կոչուած երրորդ ընդհանրական ժողովը Մարիամը հռչակեց «Թէօթօգոս» Յունարէն բառ մը, որ կը նշանակէ «Աստուածածին» կամ «Աստուածամայր»։ Կաթողիկէ Նոր Համայնագիտարանը [Անգլ.] կը նշէ. «Եկեղեցիին կողմէ այս տիտղոսին տրուիլը անկասկած վճռական եղաւ հետագայ դարերուն Մարիամական վարդապետութեան եւ նուիրումին զարգացման»։

Այս Խորհրդաժողովին տեղի ունեցած «Կոյս Մարիամի Եկեղեցի»ին աւերակները տակաւին կարելի է տեսնել մեր օրերուն հին Եփեսոսի վայրին մէջ։ Նաեւ կարելի է մատուր մը այցելել որ, ըստ աւանդութեան, Մարիամի ապրած եւ մեռած տունն էր։ 1967–ին, Պօղոս Զ. Պապը, այցելեց Եփեսոսի մէջ այս Մարիամական սրբավայրերուն։

Այո, Եփեսոսը խանձարուրը եղաւ առաջին դարուն Պօղոսի հանդիպած հեթանոս մայր–չաստուածուհիի պաշտամունքը վերածելու Մարիամի ջերմեռանդ նուիրումին որպէս «Աստուածամայր»։ Գլխաւորաբար Մարիամի հանդէպ նուիրումին շնորհիւ է որ մայր–չաստուածուհիի պաշտամունքը վերապրեցաւ Քրիստոնեայ Աշխարհի երկիրներուն մէջ։

Մայր–Չաստուածուհիի Պաշտամունքը Տակաւին կը Գոյատեւէ

Կրօնքի եւ Բարոյագիտութիւններու Համայնագիտարանը [Անգլ.] կը մէջբերէ Աստուածաշունչի ուսումնական Ու. Մ. Ռամսէյի խօսքերը թէ «Ե. դարուն, Եփեսոսի մէջ Կոյս Մարիամի տրուած պատիւը Անատոլուի հին հեթանոսական Կոյս Մօր պաշտամունքին [վերանորոգուած] ձեւն էր»։ Նոր Կտակարանի Աստուածաբանութեան Նոր Միջազգային Բառարանը [Անգլ.] կը նշէ. «Կաթողիկէներուն ‘աստուածամօր’ կամ ‘երկնքի թագուհի’ի գաղափարը թէեւ Ն[որ] Կ[տակարան]էն վերջ է՝ կը մատնանշէ վաղուց Արեւելքի մէջ կրօնա–պատմական արմատ ունեցող սովորութեան։ ... Հետագային Մարիամի նուիրումին մէջ կը տեսնենք աստուածային մօր հեթանոսական պաշտամունքին շատ մը հետքերը»։

Այս հետքերը դիպուած ըլլալու համար բազմաթիւ եւ շատ ճշգրիտ են։ Կոյս Մարիամի մայր–որդիի արձաններուն եւ հեթանոս չաստուածուհիներուն՝ ինչպէս Իսիսի՝ արձաններուն միջեւ եղող նմանութիւնները կարելի չէ անտեսել։ Համայն աշխարհի Կաթողիկէ եկեղեցիներուն մէջ, Սեւ Կոյսի հարիւրաւոր արձաններն ու սրբանկարները մեզի պարզապէս կը յիշեցնեն Արտեմիսի արձանը։ Այս Սեւ Կոյսերուն մասին, Թէօ—Կաթողիկէ Նոր Համայնագիտարանը [Անգլ.] կ’ըսէ. «Կարծէք թէ անոնք միջոց մը եղած են Մարիամի փոխանցելու ինչ որ մնացած էր Տիանայի [Արտեմիսի] ... կամ Կիւբեղէի ժողովրդական նուիրումէն»։ Կոյս Մարիամի Վերափոխումի Օրն ալ իր նախատիպը ունի Կիւբեղէի եւ Արտեմիսի ի պատիւ եղած թափօրներուն մէջ։

Մարիամի տրուած տիտղոսներն անգամ մեզի կը յիշեցնեն հեթանոս մայր–չաստուածուհիները։ Իշթարը ողջունուած էր որպէս «Սուրբ Կոյս», «Տիրուհիս» եւ «աղօթքի լսող գթառատ մայր»։ Իսիսը եւ Աստարովթը կոչուած էին «Երկնքի Թագուհի»։ Կիւբեղէն անուանուած էր «բոլոր Օրհնեալներուն Մայրը»։ Այս բոլոր տիտղոսները, շատ քիչ տարբերութիւններով, կը կիրարկուին Մարիամի։

Վատիկան Բ. քաջալերեց «Օրհնեալ Կոյս»ին պաշտամունքը։ Յովհաննէս–Պօղոս Բ. Պապը հանրածանօթ է Մարիամի հանդէպ իր ունեցած ջերմ նուիրումին համար։ Իր երկար ճամբորդութիւններու ընթացքին, ան բնաւ առիթը չի փախցներ Մարիամի սրբավայրերը այցելելու, մէջը ըլլալով՝ Լեհաստանի Չէսթոքովայի Սեւ Կոյսը։ Ան ամբողջ աշխարհը Մարիամի յանձնեց։ Ուստի, զարմանալի չէ որ Պրիթանիքա Նոր Համայնագիտարանը [Անգլ.] «Մայր Չաստուածուհի» ենթագլուխին ներքեւ կը գրէ. «Այս արտայայտութիւնը նաեւ գործածուած է շատերու այդպէս կոչուած Քարի Դարու Ափրոդիտէսներուն, ինչպէս նաեւ Կոյս Մարիամին»։

Սակայն Մայր–չաստուածուհիի պաշտամունքը միայն Կաթողիկէ Եկեղեցիին կողմէ Մարիամի տրուած նուիրումով չէ որ վերապրած է մինչեւ մեր օրերը։ Հետաքրքրականօրէն, որ իգական շարժումի թիկունք կանգնողներն ալ մայր–չաստուածուհիներու պաշտամունքին մասին շատ մը գրականութիւններ հրատարակած են։ Անոնք կը հաւատան թէ այր մարդոց կողմէ տիրապետուած այս աշխարհին մէջ, ուր կիները չափազանց ճնշուած են, իգական սեռի նուիրուած պաշտամունքը կը ցոլացնէ աւելի նուազ վայրագ աշխարհի մը նկատմամբ մարդկութեան տենջերը։ Անոնք նաեւ այն գաղափարը կը ներկայացնեն որ եթէ աշխարհը աւելի իգականացուէր, անիկա աւելի լաւ եւ աւելի խաղաղ վայր մը պիտի ըլլար։

Բայց, մայր–չաստուածուհիի պաշտամունքը խաղաղութիւն չբերաւ հին աշխարհին, ուստի ներկայիս ալ պիտի չկարենայ խաղաղութիւն բերել։ Իսկ միւս կողմէն, երթալով աւելի մեծ թիւով անհատներ իրապէս Եհովայի Վկաներուն հետ ընկերակցող միլիոնաւորներ համոզուած են թէ այս երկիրը Մարիամի միջոցաւ պիտի չփրկուի, թէեւ անոնք կը յարգեն եւ կը սիրեն զինք որպէս առաջին դարուն ապրած հաւատարիմ կինը որ Յիսուսը ծնանելու եւ մեծցնելու հոյակապ առանձնաշնորհումը ունեցաւ։ Ոչ ալ Եհովայի Վկաները կը հաւատան թէ Կիներու Ազատագրման Շարժումը կրնայ խաղաղ աշխարհ մը մէջտեղ բերել, նոյնիսկ եթէ անոնց կարգ մը պահանջները արդարացի են։ Այս խաղաղութիւնը բերելու համար, անոնք կը նային Աստուծոյ զոր Պօղոս Աթենացիներուն եւ Եփեսացիներուն ներկայացուց որպէս այն «Աստուածը, որ աշխարհը ստեղծեց եւ անոր մէջի բոլոր բաները»։ (Գործք 17։24. 19։11, 17, 20) Այս Ամենակալ Աստուածը որու անունը Եհովա է, խոստացած է փառաւոր նոր աշխարհ մը, որու մէջ «արդարութիւնը [պիտի] բնակի» եւ մենք իր խոստումին ապահով կերպով կրնանք ապաւինիլ։—Բ. Պետրոս 3։13

Իսկ Աստուծոյ եւ մարդոց առջեւ կնոջ դիրքին նկատմամբ Աստուածաշունչի տեսակէտին մասին պիտի խօսինք այս պարբերաթերթի յաջորդ էջերուն մէջ։

[Նկար՝ էջ 5]

ԱՍՏԱՐՈՎԹ—Քանանացիներու սեռի եւ պատերազմի չաստուածուհին

[Նկար՝ էջ 6]

ԵՓԵՍՈՍԻ ԱՐՏԵՄԻՍԸ—Բեղմնաւորութեան չաստուածուհին

[Նկար՝ էջ 7]

Քրիստոնեայ Աշխարհի «ԱՍՏՈՒԱԾԱՄԱՅՐ»Ը