‘Daytoy Dakes nga Ugali a Panagtabako’
‘MAKARIMON iti mata, makaparurod iti agong, makadangran iti utek, napeggad iti bara.’
Naisurat dandani uppat a gasut a tawenen a napalabas, daytoy a deskripsion ipatinggana ti manifesto iti panangbusor iti panagsigarilio a napauluan A Counterblaste to Tobacco, nga impablaak ti maysa a natan-ok a tao a ni Ari James I iti Inglatera, ti nangitandudo iti pannakaipatarus iti Biblia idi 1611 a maawagan King James Version.
Ania ti nangtignay iti daytoy, ket ania a leksion ti maadawtayo itoy?
Agas ken Dadduma a Pakausaranna
Idi nagsubli ni Christopher Columbus idiay Europa kalpasan ti isasarungkarna idiay America idi 1942, nangiyawid kadagiti bukbukel iti maysa a mula nga ipatpateg dagiti American Indians gapu kadagiti makaagas a kasasaadna. Kamaudiananna, inlasin ni Nicholas Monardes ti mula a kas tabaco (wenno picielt, sigun kadagiti Indians). Dagiti nangparmek nga Español naammuanda ti kinapategna iti panangagas kadagiti sugsugatda, ‘nga agasanda dagiti bagbagida isu a pakagunggonaanda iti kasta unay.’—Joyful News Out of the New Found World, Ingles a patarus ni John Frampton, 1577.
Ti sabali pay a pakausaran daytoy a mula, nupay kasta, ti nangnangruna a nakaawis iti atension dagiti managsirarak. Inlawlawag ni Monardes:
‘Maysa kadagiti pakaskasdaawan itoy a mula, ken daydiay mangipaay iti kasta unay a pakaawisan, isu ti pamay-an dagiti Papadi dagiti Indians a mangusar iti dayta. No adda aniaman nga aramid kadagiti Indian, a dakkel ti kinapategna, isu a kasapulan a pagkonsultaan dagiti papangulo kadagiti papadida, ti kangatuan a Padi mangala iti bulbulong iti Tabaco ket puoranna iti apuy, ket pudno nga awatenna ti asukda kadagiti ngiwat ken agongna babaen iti maysa a sarukod, ket inton malang-abnan dayta, isut’ matumban iti daga, kas maysa a natay a tao, ket agtalinaed a kasta, sigun iti kaadu ti asuk a nalang-abna. Inton nalpasen ti mula ti trabahona, isut’ makaungar ken mariingen, ket ipaayna kadakuada dagiti sungbat, sigun kadagiti sirmata ken ar-arapaap a nakitana. Iti kasta met laeng dagiti dadduma nga Indians, maipaay a paglinglingayanda, lang-abenda met ti asuk ti Tabaco.’
Ni Sir Walter Raleigh tinagikuana ti Virginia idi 1584. Bayat a rimmang-ay ti kolonia, ti kababalin dagiti Indian nga agtabako nagbalin a nalatak kadagiti umili sadiay. Idiay Inglatera, ‘ni Raleigh ti kangrunaan a nangiyam-ammo iti ugali ken nangsuportar iti kulto,’ kuna ti historiador a ni A. L. Rowse.
Ti “Panangbusor”
Ti mangbusbusor iti kabbaro a nasarakan nga ugali, nupay kasta, awan sabali no di ti arina, ni James. Ngarud nagsurat tapno mariing dagiti pasurotna kadagiti peggad iti panagtabako.
‘Tapno nasaysayaat ti pannakasiput dagiti nakaad-adu a panangabuso itoy ugali a panangusar ti Tabaco, mainugot nga umuna nga usigenyo agpadpada ti nagtaudan daytoy, ken kasta met ti rason iti damo nga iseserrek daytoy iti pagilian.’ Kastat’ pangrugian ti nalatak a Counterblaste. Kalpasan ti panangrepaso iti awagan ti ari a ti ‘nabangsit ken di makaay-ayo’ nga ugali a panangusar iti asuk ti tabako a mangagas kadagiti saksakit, inlista ni James dagiti uppat nga argumento nga inusar dagiti tattao a mangikalintegan iti ugalida:
1. A nalamiis ken nabasa ti utek ti tao, amin a namaga ken napudot a bambanag (kas iti asuk ti tabako) mabalin a nasayaat kadakuada.
2. A daytoy nga asuk, gapu iti pudotna, bilegna, ken ti gagangay a kualidadna, dalusanna koma agpadpada ti ulo ken ti tian iti lamiis ken ti di umiso a panagandarda.
3. A dagiti tattao saanda koma nga inyugali ti panangusar kadakuada no dida nasarakan babaen iti kapadasan a nasayaatda para kadakuada.
4. Nga adut’ nakagin-awa manipud iti saksakit ken awan pay ti tao a nadangran manipud iti panagtabako.
Iti lawag ti moderno a sientipiko a pannakaammo, awan duadua nga umanamongkayo kadagiti pangkontra nga argumento ni James. Ti asuk ti tabako saan laeng a napudot ken namaga, no di ket, addaan iti ‘makasabidong a banag a nailaok iti pudotna.’ ‘Saan a naim-imbag ti pananglang-ab iti kasta nga asuk a pangagas iti panateng ngem ti pannangan iti karne ken pananginum iti inumen a mangpabubussog iti tianyo tapno malapdan ti panagsakit ti tianyo!’ Mabalin a kunaen ti dadduma a tattao a nagtabtabakon iti adu a tawtawen nga awan ti aniaman a saksakitda, ngem dayta kadi pagbalinenna ti panagtabako a makagunggona?
Sibibileg a nagrason ni James a ‘nupay no dagiti babbaketen a balangkantis ipabiangda ti kinapaut ti biagda kadagiti imoral nga ar-aramidda, dida ikankano ti kinapudno nga adu a balangkantis ti masapa a matay’ manipud kadagiti saksakit a maiyakar babaen iti sekso a maalada. Ket dagiti ngay lallakayen a mammartek a mamati a papautenda dagiti al-aldawda ‘babaen ti kasla taraon ti baboy a taraonda’ ngem pulos a dida inusig no mano pay ti matmatay ‘a nalmes iti inumen sakbay nga agkagudua ti edadda’?
Dagiti Basol ken Kinaubbaw
Gaput’ bimmasiten dagiti argumento a mangpabor iti panagtabako, sumaganad nga inturong ni James iti atension kadagiti ‘basol ken kinaubbaw’ nga ar-aramiden dagidiay agtabtabako. Ti nalatak kadagitoy, kunana, isu ti basol a kinaderrep. Gaput’ saan a kontento iti pananglang-ab iti bassit nga asuk iti tabako, kaaduan ti agtarigagay iti ad-adu pay. Kinapudnona, ti pannakaadikto iti nikotina nagbalinen a gagangay a kasasaad.
Ket dagiti ngay ‘kinaubbaw’? Ipaay ni James daytoy nga argumento iti managtabako: ‘Saan kadi nga agpadpada a dakkel a kinaubbaw ken kinarugit nga iti lamisaan, a lugar iti panagraem, susopem ti narugit ken nabangsit nga asuk, nga ipug-som ti asuk, a mangrugit iti angin, no dagiti dadduma nga adda sadiay kagurada ti kasta nga aramid?’
Kasla pagaammona dagiti adu a peggad iti salun-at a sangsanguen ti managtabako, agrason ni James: ‘Sigurado a ti asuk pagbalinenna ti kumidor a nasaysayaat ngem ti kusina, ngem dayta pagbalinenna a kusina ti uneg dagiti tattao, a mulitanna ken impektaranna ida, iti nalamuyot ken nalana a kita ti uging, kas iti nasarakanen kadagiti kasta unay ti panagusarda iti Tabako a naopera kalpasan ti ipapatayda.’
Tapno ipaganetget ti argumentona, intuloy ni James: ‘Adtoy ti saan laeng a nagdakkelan a kinaubbaw no di ket dakkel a pananglais kadagiti sagsagut ti Dios, a ti kinasam-it ti anges ti tao, kas maysa a nagsayaat a sagut ti Dios ket situtulok a madadael babaen itoy nabangsit nga asuk!
[Ladawan iti panid 13]
King James I
[Credit Line]
Ashmolean Museum, Oxford
[Ladawan iti panid 13]
Sir Walter Raleigh
[Credit Line]
Courtesy of the Trustees of The British Museum