Panangmatmat iti Lubong
“8,000 NGA IPAPATAY ITI INALDAW”
Ti panagusar ti tabako itultuloyna a pagpeggaden dagiti propesional ti salun-at, a makasirmata iti nalidem a masanguanan maipaay kadagiti managsigarilio. Iti sumaganad a 25 a tawtawen, adda napattapatta a 500 a milion a tattao a matayto iti panagsigarilio, impakdaar ti maysa a panagadal ti WHO (World Health Organization). Ti panagsirarak ti WHO ipadtona a ti panagsigarilio agbalinton a numero uno a makagapu iti ipapatay iti lubong bayat ti panaglabas iti siglo. “Itatta addanto 8,000 nga ipapatay iti inaldaw manipud iti panagsigarilio, ngem no makagtengton dagiti ubbing iti kinanataengan addanton iti kasla 28,000 nga ipapatay iti inaldaw,” kinuna ti maysa a pannakabagi ti WHO idiay World Conference on Tobacco and Health idiay Perth, Australia.
PANGNGEDDENG TI KORTE PABORANNA TI AGASAWA A SAKSI
Idi Abril 13, 1990, maysa a hurado ti san Francisco, California, Superior Court ti nangisubli iti $500,000 a pangngeddeng a maibusor iti University of Caliifornia (San Francisco Hospitals and Clinics) ken ti kangrunaan a siruhano iti panangimula ti bekkel. Dagiti nagidemanda ket Saksi ni Jehova a ti menor de edad nga anakda a lalaki nayalisonan ti dara—a dida nagayatan—kalpasan ti naballigi a panangimula iti bekkel manipud iti amana. (Maigapu iti Nainkasuratan a rason agkedked dagiti Saksi ni Jehova iti panangyalison iti dara, a pilienda a maisukat iti dayta dagiti awan darana a panangtaming iti salun-atda.) “Naipasigurado kadagiti nagannak iti pay laeng pangrugian ti ipapanda idiay ospital, uray pay agingga iti rabii ti operasion, nga awan ti panangyalison iti dara wenno bilin ti korte,” imbaga ti maysa kadagiti abogado a mangibagi iti agasawa iti Agriingkayo! “Nupay kasta, dandani iti pay laeng pangrugian, ti ospital nangaramiden iti panangallilaw ken nalimed a gakat a nangipakita iti naan-anay a di panangikankano kadagiti kangrunaan a kalintegan ti pamilia.” Kas pananglabsing iti tulaganda, a di pinakaammuan dagiti nagannak, nangala ti siruhano iti addang a manggun-od iti bilin ti korte sumagmamano nga aldaw sakbay ti operasion. Gapuna, nasarakan ti hurado a nakabasol ti ospital iti pananglabsing iti pederal a sibil a kalintegan dagiti nagannak ken iti panangallilaw, ken nasarakanna nga agpadpada ti doktor ken ti ospital a naglabsingda iti inggagara a panangdadael iti panagtalek. “Daytoy a pangngeddeng a mangipaay iti daños kontra kadagiti doktor iti kaso a panangyalison iti dara a pakainaigan dagiti Saksi isut’ kaunaan pay laeng idiay Estados Unidos,” kinuna ti abogado.
KAWKAWES A PAKATAYAN
Dadduma nga adda kadagiti makin-uneg a siudad idiay Estados Unidos, gaput’ maawisda a gumatang kadagiti nangingina ken uso a kawes tapno makaay-ayoda kadagiti kapatadanda, pagbaybayadda ti biagda iti kawesda. Dagiti sneakers nga aggatad iti $175 ken dagiti diaket a pagay-ayam nga aggatad agingga iti $200 pagbalinenna dagiti agtutubo a puntiria iti panangraut ken panangloob. Dadduma a biktima, a mangikagumaan a mangikaluya kadagiti kawes a ginatangda iti nangina, agkedkedda kadagiti mannanakaw ket agtungpalda iti pannakabagsol wenno pannakapaltog bayat ti pannakaagaw dagiti kawes. Umad-adu dagiti matmatay. Nagkomento ti The New York Times: “Dagita a pasamak dina laeng ipaganetget a gagangayen iti biag ti kasaknap ti krimen ken kinaranggas iti kalsada kadagiti makin-uneg a siudad, no di ket agserbi met a dakes a pamay-an ti panangikeddengda kadagiti pagay-ayatda a lokal nga uso.”
NAPEGGAD A TRABAHO
Ti panagbalin a mannurat sapulenna ti adu a narigat a trabaho agraman dagiti atiddog nga oras a panagtrabaho. Itan agbalbalin metten a makapapatay. Idi napan a tawen 53 a mannurat ti napapatay iti sangalubongan—manindua ti kaaduna ngem idi 1988. Dagiti ad-adda nga agpeggad isu dagiti natured agsolsolo a reporter ken retratista. Dagiti baron iti droga ken dagiti komander iti militaria isu dagiti ad-adda a mangaramid itoy a kita iti “panangiparit babaen iti panangpatay,” kuna ti maysa nga editorial iti The New York Times. No dagiti mannurat “mapaulimekda, maibaludda wenno maparitanda, mapalidem ti pannakaawat ket mapukaw ti impormasion.”
AD-ADU TI MANGPABOR ITI PANANGIKKAT ITI DI PANAGASAWA
Maysa a surbey a naipablaak idiay Catholic Weekly iti Australia ipalgakna nga agingga iti 70 porsiento kadagiti Katoliko nga Australiano ti mangpabor iti pannakaipatingga iti kari a di mangasawa a kasapulan kadagiti papadida. Patienda a dagiti papadi mapalubosanda koma a mangasawa. Mairaman kadagiti naited a rason ket ti panagasawa mangipaay kadagiti papadi ti ad-adda a “nakapapati nga estilo ti panagbiag” ket nalabit pagtalinaedenda ida a nasingsinged kadagiti pasurotda. Kasta met, dadduma kadagidiay napagsaludsodan ti nagkuna a ti panangikkat kadagiti paglintegan a di panangasawa mabalin a makatulong a mangawis kadagiti ad-adu nga agtutubo iti kinapadi. (Ti promedio nga edad dagiti Katoliko a papadi idiay Australia itatta ket 63.) Maysa a padi ti nagsennaay nga idi isut’ agsansanay iti kinapadi, ti klasena buklen iti manipud 25 agingga iti 30 nga estudiante. Sangapulo laeng a tawen kalpasanna, ti kadakkel ti klase ket bimmaban iti 12 nga estudiante.
PANANGTINGITING ITI DIBORSIO
Dagiti diborsio idiay Pederal a Republika iti Alemania ngimmato manipud 49,300 idi 1961 agingga iti 128,700 idi 1988, kuna ti Frankfurter Allgemeine Zeitung. Kagudua kadagiti diborsio ti namagsisina kadagiti pamilia nga addaan annak, a ramanenna ti nakagupgopan a 93,000 a menor de edad. Mamindua nga agpetision ti babai maipaay iti diborsio a masansan ngem ti lalaki, a kaaduanna kalpasan ti baet iti uppat ken innem a tawen a panagasawa. Napaliiw ni sosiologo a Peter Hartmann ti panagduduma ti kaadu ti diborsio. Dagiti estado a siudad iti Hamburg, Bremen, ken Berlin nakadidillaw ti kangatona; dagiti luglugar a nakabaybayag ti kinaawan ti mapagtrabahuan nangatngato ti bilangda ngem kadagiti narangrang-ay a lugar. Mangipaay ti report ti maysa a pagsiddaawan. Bassit laeng ti nagdumaan ti kaadu ti diborsio kadagiti luglugar a Katoliko ken luglugar a Protestante.
KAATIDDOGAN ITI LUBONG A “FIBER-OPTIC CABLE”
Ti Australia ti mangala iti rekord iti kaatiddogan iti lubong a kawing ti kable nga “optic fiber.” Ti kable ti telekomunikasion ti mangisilpo iti kabisera ti estado nga Australiano nga Adelaide ken Perth, maysa a kawatiwat a nasurok a 2,600 kilometros, ket ballasiwenna ti Tanap ti Nullarbor, a nalatak ti kinamagana, kasla disierto a lugar. Maysa a pannakangiwat iti Telecom (sistema ti telekomunikasion iti Australia) ti nangibaga iti pagiwarnak a The West Australian a ti komunikasion babaen iti satelait pinagbalinen ti pannakausar ti kable nga optic fiber a saanen nga uso. Inlawlawag ti pagiwarnak a “ti kable awitenna ti agingga iti 8000 a panagsasarita iti telepono, ti adu a faxes iti uneg laeng iti dua a segundo ken ti komunikasion babaen iti video. Amin daytoy ket maiyallatiw iti 12 a fibre a kable, a ti kapuskol ti maysa a fibre ket kasla laeng iti buok ti tao.” Inanamaen ti telecom a ti agdama a nakaskasdaaw a kabaelanna mabalin pay nga agbalin a mamimpat inton agkagudua ti 1990’s.
NATATABA A GIDDATO A TARAON
Iti dadduma kadagiti industrialisado a nasnasion, a sadiay nagbalinen a pamay-an ti biag ti giddato a taraon, ti manok wenno ikan a sandwich ken dagiti “nuggets” a manok ket nalatakda gapu ta adut’ mangipagarup kadakuada a nababa ti tabana a kasukat ti gagangayen a hamburger. Ngem dagita a taraon ket malutoda no dadduma iti manteka a narigat a matunaw. Malaksid iti dayta, ti giddato a taraon a chicken sandwich masansan a naglaon iti adu unay a kudil ti manok, gapuna “mabalin nga addaan iti taba a maysa a pint ket kagudua nga ice cream, ket ti kaguduat’ dosena a chicken ‘nuggets’ ad-adut’ tabana ngem ti maysa a hamburger,” kuna ti International Herald Tribune, a nagipadamag maipapan iti nabiit pay a panagadal ti Massachusetts Medical Society. Ti adu unay a taba iti taraon ket mainaig iti nakaro a diabetes, coronary heart disease, nangato a presion ti dara, istrok, ken kinalukmeg.
TI DI MANGIKANKANO
Ti relihiuso a di panangikankano nasaknapen iti intero a lubong, nangnangruna kadagiti pagilian a dati a sarikedked iti Kakristianuan. Iti panagsuratna iti pagiwarnak a Katoliko a La Croix, ti Jesuita a ni Xavier Nicolas pagsennaayanna ti umad-adu a parikut. Kunana a bayat dagiti siglo, addan adu a panagsasango dagiti manamati ken dagiti di manamati maipapan iti maudi a pagduaduaan maipapan iti Dios, ti Biag kalpasan ti ipapatay, ken relihion. Itatta, nupay kasta, adda maikatlo a grupo—ti di mangikankano, dagidiay di bumusor wenno umanamong iti relihion, ngem awan pakaseknanda maipapan iti maudi a panagduadua iti biag. Patienna a ti iglesia dina naan-anay a naawatan ti saklawen ti espiritu ti lubong iti panawentayo. Imtuodenna: ‘Kasano a makunatayo a maaddaantayo kadagiti sungbat no di pay maisaludsod dagiti saludsod?’
AWAN MAMAAYNA A PANAGKUMPESAR
“Ti seremonia a panangikmupesar iti basbasol iti maysa a padi ken panangawat iti pammakawan” ket nasaknapen ti pannakabaybay-ana, kuna ti The New York Times. “Mapasamak a siuulimek ti panangbaybay-a, kankanayon, nga awan ti mangipilpilit iti dayta ken dandani saan a mapagsasaritaan.” Maysa a panagadal kadagiti mannakimisa a Katoliko impalgakna a 6 porsiento laeng ti agkumpesar iti maminsan iti makabulan ket 1 porsiento laeng ti saan laeng a mammaminsan, nupay adut’ mapan iti tinawen laeng bayat iti panawen ti Semana Santa a panawen iti panagpakawan. Ti kasasaad ti nangriribuk kadagiti papangulo. Daddumat’ agkuna a daytat’ gapu iti panangbusor iti panangiparit ti Iglesia Katolika iti pananglapped ti sikog, ti umad-adu a di panamati iti impierno, ti pannakapukaw iti pannakarikna ti basol, ken ti pannakariribuk maipapan iti umiso ken dakes. Nupay kasta, impakita ti panagadal nga “ipabiang dagiti [pasurot] ti panagbaba ti panagkumpesar iti abilidadda a makapadas iti pannakapakawan ken panagsubli a nasaysayat kadagiti dadduma a pamay-an,” kuna ti Times. Kunana: “Dagiti Katoliko a mismo kankanayonen a pagduaduaanda no daytat’ makatulong iti pudno a naespirituan a panagbalbaliw.”