Mangrugi iti Aanakan ti Panagsuro

PARA ken Aristotle ti utek ti kappasngay nga ubbing ket maysa a tabula rasa, maysa a blangko a pisara. Nasurok a dua ribo a tawen kamaudiananna, ibilang pay laeng ti adu a nasaysayaat bassit dayta ngem iti pisara. “No kappasngay ti ubbing,” insurat ti maysa a propesor ti medisina iti University of Pennsylvania idi 1895, “nalalaing bassit dayta ngem iti nateng.” Maisupadi iti dayta, kunaen ti sarsarita a ti ubbing ket masuruanen iti uneg ti aanakan ken mapupuotanna ti mapaspasamak iti ruar. Kunaen itan ti siensia a nagbiddut da Aristotle ken ti propesor ket umiso ti sarsarita.

Addaan ti utek iti bassit a pangrugian, ngem anian a nakaskasdaaw ti pannakabukelna! Mangrugi ti idadakkelna iti maikatlo a lawas ti sikog kas maysa a naingpis a lamina dagiti selula a maawagan neural plate. Ibaga kadatayo ti neurologo a ni Richard M. Restak no aniat’ pagbalinan dayta iti ngudo ti panagsikog: “Ngem manipud iti dayta daksangasat a pamunganayan tumaud ti nakaskasdaaw unay nga organo iti pagaammo nga uniberso.” Mangrugi dayta babaen ti agarup 125,000 a selula ken umadu iti kapartak a 250,000 kada minuto. Innayon ni Restak: “Kamaudiananna umaduda iti agarup sangagasut a bilion a neurons a pakaibatayan ti amin a trabaho ti utek.”

Bayat a dumakkel ti utek, mabukel dagiti koneksion iti nagbabaetan dagiti neurons. Iti maikawalo a lawas, dagitoy a koneksion, a maawagan synapses, ti dumakkel ket iti di agbayag umaduda iti minilion bayat nga aramidenda ti nakaad-adu a trabaho ti utek iti uneg ti aanakan. Iti dayta met la a tiempo—ti ngudo ti maikadua a bulan ti panagsikog—nga “amin a masarakan iti naan-anay a nabukel a tao ket . . . naipasdeken,” sigun iti mabigbigbig a libro nga A Child Is Born. Addan iti umiso a lugar amin a paset ti bagi, ket dayta saanen nga embryo (bagi a di pay nabukel). Nangrugin ti tukad ti panagdakkel ti sikog ken ti pannakaan-anay ti detalye. Uray no kasta, sipapanayag a kunaen dagiti mangitantandudo iti aborsion a saan a sibibiag dayta.

Mangrugi ti kaunaan a panagkuti ti sikog iti maikapito ket kagudua a lawas. Iti maika-13 a lawas agtigtignayen ti sagibsib ti panagraman, ket kamaudiananna no mailaok ti asukar iti amniotic fluid, agdoble ti kapartak ti panagtilmon. Ngem no makaraman ti kappasngay iti kinina, dardarasenna ti agalimon ket agmurareg kas panangipamatmat iti dina pannakaay-ayo. Iti maika-15 ken maika-16 a lawas, ti panaganges, panagsaiddek, panagnutnot, panagalimon, panagsuyaab, panagkuti ti mata—ken kadagiti sumaganad a lawas napartak a panagkuti ti mata bayat ti pannaturog (REM sleep)—amin dagitoy mapaspasamakdan. “Iti sumagmamano a wagas,” kuna ni Restak, “ti sikog ket makangngegen, makakitan, makaramanen, makaangoten, ken makariknan iti uneg ti aanakan.” Ngem dayta saan pay laeng a sibibiag a parsua, kuna dagiti mangitantandudo iti aborsion.

Malagip ti kappasngay nga ubbing dagiti bambanag a naiyam-ammo kenkuana idiay aanakan—ti panagpitik ti puso ni inana, kas pangarigan. Daytat’ mangpaturog kenkuana, mangriing kenkuana, mamaginana kenkuana, ken mamagkuti kenkuana. Kanayon a kaduana dayta, a mangipaay iti kinatalinaay ken kinatalged. Pinaneknekan dagiti managsirarak ti makapabang-ar a pannakabalin dayta iti maysa nga eksperimento iti ward dagiti masikog. Dagiti maladaga a naisarang iti nairekord a panagpitik ti puso ti tao narasrasay ti panagibitda ken nasalsalun-atda ngem dagidiay awanan iti dayta. Makapainteres, “dagiti uni iti uneg ti aanakan ken dadduma pay nga uni ti makapabang-ar (kadagiti naalikuteg nga ubbing) no maipangngeg dayta iti kas kapigsa dagidiay mangngeg iti uneg ti aanakan.”

Saan laeng a karaman ti utek ti sikog kadagiti aktibidades iti uneg iti aanakan no di ket palpaliiwenna met ken malagipna dagiti bambanag a mapaspasamak iti ruar. “Ni Vivaldi ti maysa kadagiti paborito a komposer ti di pay naipasngay nga ubing,” kuna ni Dr. Thomas Verny. “Maysa pay ni Mozart. Tunggal mapatokar dagiti agkakapintas a sonatada, kuna ni Dr. Clements, agtalinaed ti kapartak ti panagpitik ti puso ti sikog ket bumassit ti panagkugtar. . . . Amin a kita ti naariwawa a musika, iti kasumbangirna, rurodenna ti sikog.”

Ni Dr. Anthony DeCasper, maysa a sikokologo iti University of North Carolina, nangaramid iti maysa a tsupon a mangsiput iti kapartak ken kapigsa ti panagnutnot ti maladaga. Babaen ti panangbaliwbaliwna iti pamay-an ti panagnutnotna, masursuro ti maladaga a pilien dagiti nairekord nga uni a kayatna a denggen—sumagmamano a timek ken estoria, kas pangarigan. Ti kappasngay laeng iti maysa wenno dua nga oras kabaelanna nga ilasin ti timek ni amana, a nakisasao kenkuana iti ababa ken sitatalinaay bayat nga adda idiay aanakan. Saan laeng a pinili ti ubing ti timek a denggenna no di ket natignay met ti riknana ket nagsardeng nga agibit, nga addaan natalged a rikna. Kasta met, pilienna a denggen ti timek ni inana, agraman ti panagpitik ti pusona, a nakairuamanna idi adda pay iti aanakan.

Iti maysa pay nga eksperimento, pinagbasa ni DeCasper ti 16 a masikog a babbai iti estoria dagiti ubbing a napauluan The Cat in the Hat iti napigsa. Inaldaw a basaenda dayta iti mamindua iti maudi nga innem ket kagudua a lawas ti sikogda. Kalpasan laeng ti pannakaipasngay dagiti ubbing, naipanutnot kadakuada ti tsupon, ken naipangngeg kadakuada ti dua nga estoria a nairekord iti tape, ti The Cat in the Hat ken The King, the Mice and the Cheese. Babaen ti pamay-an ti panagnutnotda, ti The Cat in the Hat ti napili a denggen dagiti maladaga, ti estoria a nangngeganda idiay aanakan. Maulit-ulit a dayta ti pinilida imbes a ti The King, the Mice and the Cheese, a saanda a nangngegan iti uneg ti aanakan. Kasta met dagiti dadakkelen nga ubbing, kaykayatda nga ulit-uliten a denggen dagiti paboritoda nga estoria, ngem daydiay dida pay nangngegan.

Kinuna ni DeCasper: “Agparang a no aniat’ nangngegan idiay aanakan impluensiaanna ti pagay-ayat a denggen kalpasan ti pannakaipasngay.” Ni Dr. Restak, isu a nangipakaammo kadagitoy a resulta, kunaenna: “Makasursuro ti ubing iti uneg ti aanakan, mailasinna ti timek ti inana, uray ti ayugna ken ti mismo a libro a basbasaenna.” Ti konklusionna: “Dagiti sikog, iti sabali a pannao, kabaelanda ti agsursuro babaen ti panangilasinda iti nangngeganda iti sumagmamano a bulan sakbay nga aktual a kasapulanda dayta wenno manamnama nga usarenda dayta.”

Adut’ nasursuro ti ubing idiay aanakan. Daytat’ nakabalan a naimbag nga agsursuro. Ipakita amin dagitoy nga uray idiay aanakan ti utek ket nakaskasdaaw. Bayat nga adda dita, magun-odanna ti naan-anay a tulong dagiti neurons. “Ad-adu ti neurons ti utek ti kappasngay nga ubing a mangaramid kadagiti koneksion ngem ti maaddanto manen kenkuana,” sigun kadagiti neuroscientists. Manipud iti itataudna okupado unayen daytoy a baro a biag iti aanakan iti walo a bulan a mangar-aramid kadagitoy binilion a neurons ken binilion a koneksion iti nagbabaetanda, a mamagbalin a posible ti panagkuti, panaganges, panagnutnot, panagtilmon, panagraman, panagisbo, panagdengngeg, panagkita, panagsuro, ken panaglagip. Kasano a maibaga ti asinoman nga adda panunotna a tao a saan a sibibiag daytoy a parsua?

Patien ti adu a sientista ken minilion a dadduma pay a mangrugi ti biag idiay aanakan iti pannakaiyinaw. Iti librona a The Mind, kunaen ni Dr. Restak: “Ti pudno a pangrugian ken kapapatgan a pasamak iti biagtayo nalawag nga isu ti kanito ti pannakaiyinawtayo. Bigbigen dagiti Insik daytoy babaen ti panangrugida nga agbilang ti edad iti dayta a kanito; maibilang nga agtawenen iti maysa ti kappasngay nga ubbing.”

Ita, adut’ mamati a saan a maibilang dagiti ubbing a biag, maysa a tao, agingga a maiyanakda, ngem di umanamong ti Sao ti Dios. No inggagara a nairegreg ti ubing, ti linteg ti Dios ket: ‘Biag iti biag.’ Napatalgedan daytoy idiay Exodo 21:22, 23: “No dagiti tattao agriringgorda ket makabilda ti maysa a babai a masikog ket iti kasta maipasngay dagiti annakna ngem awan ti naipusay, di bumurong a mamultanto kas mayalubog iti ipatay ti makinkukua iti babai; ket bayadannanto a kas ituding dagiti ukom. Ngem no adda naipusay, itdemto ngarud ti kararua iti kararua [wenno, “biag iti biag,” King James Version].”

Nupay adda pay laeng ti ubing iti aanakan, ibilang ni Jehova dayta kas maysa a sibibiag a tao. A talaga a kasta ket nalawag manipud iti amin nga aktibidadesna idiay aanakan. Ammo itan ti siensia a nabukelen amin a paset ti bagina ken agtigtignayen iti ngudo ti maikadua a bulan, ti panagrikna, panagsuro, ken panaglagip. Awan duadua a ti isip ti kappasngay ket saan a maysa a ‘blangko a pisara’ kas kuna ni Aristotle, ket saan met a ‘nalalaing bassit ngem ti nateng’ kas kuna ti propesor ti unibersidad. Addaan dayta iti amin a neurons a kasapulanna, ket sidadaanda a mangilanad iti amin a kabbaro a buya ken uni ken rikna iti aglawlawna. Nakasaganan a rumuar! Wenno kasta aya?

Adut’ maaramidan ti ina maipaay iti pagimbagan wenno pakadangran ti ubing iti aanakanna. Dagiti pampanunotna apektaranna dayta, maipaay iti naimbag wenno dakes. Di kayat a sawen dayta a ti pampanunoten ti ina ket isu met laeng ti pampanunoten ti ubing; no di ket ti pampanunotna mangpataud kadagiti rikna, ket ti rikna a patauden dagidiay a pampanunot apektaranna ti sikog, natalged man, natalna, ken natalinaay wenno madandanagan, maam-amak, ken makapungpungtot. Nakarkaro pay, dagiti makaalis a sakit ti ina mabalin a maiyakar iti sikog babaen ti kadkadua. Dagiti benereal a sakit, uray ti AIDS, mabalin a maiyakar. Dagiti masikog a babbai nga agus-usar ti tabako, marijuana, alkohol, morpina, cocaine, heroin, ken dadduma pay a droga mabalin a mangipasngayda kadagiti ubbing a naadikto kadagiti droga, nga addaan natiltil a panunot, nadangran nga utek, nadisporma a bagi, kellaat a maatake iti sakit, ken dadduma pay a nakalkaldaang a pagbanagan.

Ti ubing nga adda iti aanakan ket saan a naisina iti makinruar a lubong kas ipagarup idi ti adu. Bayat nga adda iti aanakan, mabalin a siaayat a mataraken dayta wenno siuulpit a madangran. Ania a panangtrato ti agur-uray kenkuana iti kanito a panawanna ti aanakan? Ti panagsurona mangrugi iti aanakan, ngem anianto dagiti masursurona a kapadasan no nakaruaren? Mainanama a dagiti naragsak nga agasawa a naayat a nagannak pagbalinendanto a nasayaat dagidiay a kapadasan.

[Blurb iti panid 14]

“Ti nakaskasdaaw unay nga organo iti pagaammo nga uniberso”

[Blurb iti panid 14]

Walo a lawas, ket addan iti lugar amin a paset ti bagina

[Blurb iti panid 15]

Kasano a maibaga ti asinoman nga adda panunotna a tao a saan a sibibiag daytoy a parsua?

[Blurb iti panid 17]

Patien ti adu a sientista a mangrugi ti biag iti pannakaiyinaw

[Ladawan iti panid 16]

Iti walo a bulan, 4 cm ti kaatiddogna, ket addan iti lugar amin a paset ti bagina

[Credit Line]

Ladawan: Lennart Nilsson para iti A Child Is Born - 1976 ed./Dell Publishing Co. (kasta met panid 2)