Agimtuod Dagiti Agtutubo . . .

AIDS​—Agpeggadak Aya?

KINUNA ti magasin a Newsweek a ti pakaammo ‘kinellaatna ti lubong.’ Idi Nobiembre 7, 1991, impakaammo ti nalatak nga atleta ti E.U. a ni Earvin “Magic” Johnson iti pagiwarnak nga isut’ naakaran iti virus ti AIDS. Kalpasan a dagus daytoy a makakellaat a panangaklonna, nagtutupatop nga awag ti telepono ti inawat dagiti AIDS information hot line. Adu ti nagkiddaw kadagiti ospital a maeksaminda no naakaranda iti AIDS. Daddumat’ medio nangisardeng iti nalulok a panagbiagda​—ngem iti apagbiit laeng.

Nalabit a dagiti agtutubo ti kangrunaan a naapektaran iti daytoy nga anunsio. Kunaen ti maysa a direktor ti serbisio ti salun-at iti maysa nga unibersidad: “Naamiris unay dagiti estudiante a ‘no napasamak dayta kenkuana, mabalin a mapasamak met ka[dakuada]’​—iti apagbiit. . . . Iti kaaduan nga estudiante, ti napasamak ken Magic Johnson dina kaipapanan a balbaliwanda ti kabibiagda. Kaskasdi nga ipapanda a ‘malisianda dayta.’”

Impadto ti Biblia a dagiti panawentayo ket mailasin babaen kadagiti “bayangobong,” nga isu ti panagraira dagiti makaakar a sakit. (Lucas 21:11) Talaga a ti AIDS ket maawagan a bayangobong. Inurayna ti walo a tawen​—nanipud 1981 inggat’ 1989​—sakbay a natakuatan ti umuna a 100,000 a kaso ti AIDS idiay Estados Unidos. Ngem dua laeng a tawen ti naglabas sakbay a naipadamag ti maikadua a 100,000 a kaso!

Sigun ti U.S. Centers for Disease Control, daytoy makapadanag nga estadistika “ipaganetgetna ti napartak a panagraira ti epidemia [ti AIDS] idiay Estados Unidos.” Nupay kasta, ti AIDS ket maysa a sangalubongan nga epidemia, a pakaigapuan ti ipapatay ken panagsagaba idiay Africa, Asia, Europa, ken Latin America. Kangrunaanna, awagan ni Dr. Marvin Belzer ti Children’s Hospital idiay Los Angeles ti AIDS kas “ti kakaruan a parikut a naipasango iti agtutubo ti 1990s.”

Ti Makapapatay a Pannakaakar

Ania kadi daytoy karkarna a sakit, ken apay a makapapatay unay? Patien dagiti doktor a rumsua ti AIDS no ti maysa a mikroskopiko a partikulo​—maysa a virus a maawagan HIV (Human Immunodeficiency Virus)​—rautenna ti dara. Apaman nga addan sadiay, dagus nga agsaknapen tapno dadaelenna ti white blood cells ti bagi, dagiti katulongan a T cell. Dakkel ti maitulong dagitoy a selula iti bagi a mangpaksiat iti sakit. Ngem ti virus ti AIDS, pakapuyenna ida, a mangdadael iti resistensia ti bagi.

Mabalin a medyo mabayag sakbay a makarikna ti naakaran nga isut’ masakit. Mabalin nga awan dagiti sintoma iti gistay sangapulo a tawen. Ngem inton agangay, rumsua dagiti kas-trangkaso a sintoma​—ilalag-an ken pannakapukaw ti gana, panaggurigor, ken panagibleng. Bayat ti agtultuloy nga ikakapuy ti resistensia ti bagi, nalakan a maakaran ti biktima iti adu a sakit​—pulmonia, meningitis, sarut, wenno dadduma a kita ti kanser​—a maawagan oportunista gapu ta gundawayanda ti panagkapuy ti resistensia ti biktima.

“Kanayonak a makarikna ti panagut-ot,” kuna ti 20-ti-tawenna a biktima ti AIDS. Ti sakit ti namagderder iti duri ken rectum-na. Ngem ti naan-anayen a nakaptan iti AIDS makarikna ti nakarkaro a sakit ken ut-ot; iti amin a biktimana, kaipapanannat’ ipapatay. Nagrairan ti virus iti nasurok a maysa a milion a tattao manipud idi 1981 idiay Estados Unidos laeng. Nasuroken a 160,000 ti natay. Ipadles dagiti eksperto nga inton tawen 1995, agdoblento ti bilang dagiti matay. Agingga ita, awan pay ti naammuan nga agas ti AIDS.

Agpeggad Dagiti Agtutubo

Nupay mammano, bassit laeng a porsiento kadagiti naipadamag a kaso ti AIDS​—kurang a 1 a porsiento idiay Estados Unidos​—ti nakairamanan dagiti tin-edyer. Gapuna, mabalin nga awan pay mismo am-ammoyo nga agtutubo a natay iti daytoy a sakit. Di kaipapanan daytoy a di agpeggad dagiti agtutubo! Agarup kakalima kadagiti amin a biktima ti AIDS idiay Estados Unidos ket agtawen iti 20’s. Yantangay palabsenna ti tawtawen sakbay a madlaw dagiti sintoma, kaaduan kadagitoy a biktima ti mabalin a naakaranen kabayatan ti kinaagtutuboda. No agtultuloy ti agdama nga estilo ti panagbiag, rinibonto nga agtutubo ti agbalin a pasiente ti AIDS.

Sigun iti U.S. Centers for Disease Control, aglemmeng ti makapapatay a virus “iti dara, semilia, ken pluido ti mabagbagi ti babbai a naakaran.” Maiyakar ngarud ti HIV babaen ti “pannakidenna​—iti mabagbagi, ubet, wenno ngiwat​—ti naakaran a tao.” Kaaduan ti naakaran iti kastoy a sakit iti daytoy a pamay-an. Mabalin met a maiyakar ti AIDS babaen ti “panangitudok iti dagum wenno panangusar iti ringilia nga inusar ti naakaran.” Kasta pay met, a “naakaran ti dadduma a tattao gapu iti panangyalison ti dara” a namulitan iti HIV.​—Voluntary HIV Counseling and Testing: Facts, Issues, and Answers.

Agpegpeggad ngarud ti adu nga agtutubo. Umad-adu dagiti agtutubo (kuna ti dadduma nga 60 porsiento idiay Estados Unidos) nga agus-usar iti maiparit a droga. Yantangay dadduma kadagitoy a droga ket maiyendieksion, ad-adda ti posibilidad ti pannakaakar babaen ti namulitan a dagum. Sigun iti maysa a surbey ti E.U., 82 porsiento kadagiti estudiante ti high school (sekundaria) ti umin-inum iti de alkohol, agarup 50 porsiento ti mangar-aramid iti dayta. Dikay maakaran iti AIDS manipud bote ti beer, ngem kalpasanna, ti beer ti mabalin a mangdadael iti nasimbeng a panunotyo ket mangituggod kadakayo a mangaramid kadagiti kapeggadan​—nalulok a sekso, homoseksualidad wenno pannakiabig.

Kurang a 5 porsiento kadagiti 15-ti-tawenda a balasitang ti nakidennan idi 1970. Dayta a bilang ket immadu iti nasurok a 25 porsiento idi 1988. No ag-20, kas ipakita ti surbey, agresibo iti sekso ti 75 porsiento a babbai ken 86 porsiento a lallaki idiay Estados Unidos. Maysa pay a nakaam-amak nga estadistika: Gistay 1 iti 5 a tin-edyer ti nakidennan iti nasurok nga uppat a kapareha. Wen, umad-adu nga agtutubo ti makiab-abig, ken ub-ubingda ita a mangar-aramid iti dayta ngem idi.

Kasta met laeng ti kinakaro ti kasasaad iti dadduma a daga. Kadagiti pagilian ti Latin America, inggat’ kakatlo kadagiti agtutubo ti nakiabigen. Naipadamag nga adu a lallaki kadagiti daga idiay Africa ti nangpili kadagiti balasitang kas kapareha iti sekso ayatda laeng a masalaknibanda manipud ti virus ti AIDS. Aniat’ nagbanaganna? Nasaknap a kaso ti AIDS kadagiti balasitang nga Africana.

Ti panagsaknap ti AIDS dina pinasardeng ti kinalulok. Usigenyo ti maysa a daga idiay Latin America. Nasurok nga 60 porsiento kadagiti “agresibo iti sekso a di pay naasawaan nga agtutubo ti agpegpeggad a maakaran iti virus ti AIDS.” Ngem, kurang a 10 porsiento ti makarikna nga agpeggadda. Kunada: ‘Dinto mapasamak kaniak dayta.’ Ngem daytoy a daga ti addaan “maysa kadagiti kaaduan a naakaran iti HIV idiay Americas.”​—U.S. Centers for Disease Control.

Mabalin a Mapasamak!

Ipaganetget ti panagraira ti AIDS ti kinapudno dagiti pakdaar ti Biblia a dagiti “epekto” ti seksual nga imoralidad ket “kas ti kapait ti ajinco.” (Proverbio 5:3-5; 7:21-23) Siempre, ti naespirituan ken emosional a pannakadangran ti kangrunaan a tuktukoyen ti Biblia. Ngem ditay koma pakasdaawan a ti seksual nga imoralidad ket addaan met kadagiti makadangran nga epekto iti bagi.

Nasken ngarud a bigbigen dagiti agtutubo a posible a maakaranda iti AIDS ken dadduma pay a sakit a maala iti sekso. Mabalin a makapapatay ti panangipasiguro iti bagi a kababalin a ti AIDS ‘di mapasamak kaniak.’ “No agtawenkayo iti sangapulo ket lima wenno sangapulo ket innem wenno sangapulo ket pito, sangapulo ket walo, sangapulo ket siam, wenno duapulo, ipapanyo a dikay maakaran,” kinuna ti maysa a baro nga agnagan David. Ngem dagiti kinapudno paneknekanda ti sunganina. Naakaran ni David iti virus ti AIDS idi agtawen iti 15.

Tapno nabatbatad, ngarud: No agus-usarkayo iti maiparit a droga wenno makiab-abig, agpegpeggadkayo! Ania met ngay ti kunkunaen ti dadduma a mabalinda ti makiraman iti “natalged a sekso”? Adda kadi realistiko a pamay-an a mangsaluad iti maysa iti daytoy a sakit? Dagitoy a saludsod ket sungbatanto ti sumaganad nga artikulotayo iti daytoy a serye.

[Kahon iti panid 18]

Dadduma Pay nga Iyakar-Sekso a Sakit

Ti AIDS ket nagbalin a paulo ti damdamag. Ngem mamakdaar ti The Medical Post: ‘Agpegpeggad ti Canada iti panagraira ti STD [sexually transmitted disease] dagiti agtutubo.’ Saan laeng a ti Canada. “Iti kada tawen 2.5 a milion a tin-edyer idiay E.U. ti naakaran iti STD,” kuna ti adda idiay E.U. a Center for Population Options. “Irepresentar daytoy a bilang ti agarup maysa iti kada innem nga agresibo iti sekso nga agtutubo ken kakalima kadagiti kaso ti STD iti pagilian.”

Kas pangarigan, ti naipagarup idi nga asidegen a mapaksiat a syphilis ket adda manen iti kallabes a tawtawen, a nangpapatay iti adu nga agtutubo. Kasta met laeng a ti gonorrhea ken chlamydia (dagiti kasaknapan nga STD idiay Estados Unidos) ket napaneknekan a nabileg unay agpapan pay kadagiti panagregget a mapaksiatda. Ket dagiti agtutubo ti kangrunaan a maakaran. Kasta met nga impadamag ti The New York Times ti “iyaadu” ti bilang dagiti agtutubo a naakaran iti condyloma. Rinibo met nga agtutubo ti addaan herpes virus. Sigun iti Science News, “nalaklaka a maakaran iti [HIV], a pakaigapuan ti AIDS, dagiti adda genital herpes-da.”

Kuna ti Center for Population Options: “Nupay ad-adu a kaso ti STD ti malak-aman dagiti agtutubo ngem kadagiti nataengan, isuda pay ti saan unay nga agpapaeksamin. No saanda a maeksamin ken maagasan, mangituggod ti STD iti nakarkaro nga ileletteg, panaglupes, panagsikog iti ruar ti aanakan, ken kanser iti cervix.”

[Dagiti ladawan iti panid 16, 17]

Asinoman nga agin-indieksion iti maiparit a droga wenno makiab-abig ti agpegpeggad a maakaran iti AIDS