Panangmatmat iti Lubong
“Panangsumra” ti Vatican
“Madaydayaw, apay nga aglako pay laeng ti Vatican iti sigarilio?” insaludsod ti maysa a padi ken ni Juan Paulo II kabayatan ti tinawen a pannakisao ti papa kadagiti klero ti Roma. Intultuloyna: “Malaksid a mangdadael iti salun-at, sumraen daytoy a negosio ti agtultuloy a panagpakpakaasim agpaay iti pannakasalaknib ti salun-at ken ti aktibidad ti iglesiatayo.” Para ken ni Ugo Mesini, ti 76-tawenna a padi, ti kinapudno nga aglako ti Vatican iti tabako ken sigarilio a naglaon iti sasao a “ti panagsigarilio ket makadangran iti salun-atyo” ket “pangkontra a testimonia” wenno “pangsumra” iti mensahe ti papa. Kas naipadamag iti periodiko ti Roma nga Il Messaggero, simmungbat ti papa a no maipapan iti tabako, “nadalus ti konsiensia[na].” Ngem, inkarina a kasaritananto ti kardinal a mangay-aywan iti panaglako ti Vatican iti sigarilio.
“Siglo ni Satanas”
“No utoben ti kadaksan a paset daytoy a siglo, daytoyen ti siglo ni Satanas,” kuna ti editorial ti New York Times. “Ita pay laeng a nangipakita ti tattao iti napalalo a kinalaing, ken panagtarigagay a mangpapatay iti minilion a sabsabali a tattao maigapu iti pulí, relihion wenno klase.” Kas pammaneknek, dakamatenna ti kampo a pagpapatayan ti Auschwitz a natakuatan 50 a tawenen ti napalabas. Nasarakan dagiti nangwayawaya kadagiti kampo konsentrasion ti Alemania “dagiti naadipen a trabahador a kimmuttong a kas palito ti posporo, ubbing a nasugatan iti eksperimento kadagiti laboratorio, ken dagiti tedda ti uppat a gas chamber ken pagpuoran iti bangkay a pugon a nangpapatay idi iti 20,000 a biktima iti kada aldaw,” kuna ti editorial, ken naipagsep unay iti pakalaglagipanda dagiti “nabunton a bangkay a kas iti pagsungrod, ti 43,000 a paris ti sapatos, ti gabsuon dagiti buok ti tao.” Impasarunsonna: “Agingga ita nga aldaw, nagrigat a maawatan ken matarusan ti napasamak idiay Auschwitz.”
Manamnama a Kinakirang ti Taraon
“Malaksid no adda dakkel a puonan iti pannakabalbaliw ti teknolohia, posible a kumaro unay dagiti parikuttayo,” kunaen ni Ismail Serageldin, maysa nga eksperto iti panagbalbaliw manipud Egipto ken bise presidente ti World Bank. Sarsaritaenna ti kasapulan unay a nasken a taraon—kasapulan a mangrarrariten iti suplay ti sumagmamano a paset iti Asia ken Africa, a sadiay napartak unay ti iyaadu ti populasionda. “Addaantayton iti kanayonan a dua bilion [a tattao] iti sumaganad a 20 a tawen, agpapan pay iti aniaman a pangkontrol iti dayta nga iyaadu, ket 95 porsiento kadakuada ti addanto pay laeng kadagiti kapanglawan a pagilian,” kinunana. Nupay napasamaken dagiti dramatiko nga iwawadwad ti kangrunaan nga apit iti napalabas a 25 a tawen, rumigrigat ti pananggun-od iti nawadwad nga apit maigapu kadagiti limitasion ti aglawlaw ken biolohia. Agpegpeggad met dagiti ganansia maigapu kadagiti agresibo a peste ken sakit ti mula ken ti pannakadadael ti daga. Immanamong ti Worldwatch Institute. “No dakamaten ti sumagmamano, ti pammaneknek a saan a masustentuan ti aglawlaw ti rumangrang-ay a lubong ket makita iti bumasbassit a makalapan, tumiktikag a daga, bumasbassit a populasion dagiti tumatayab, naisalsalumina a kinadagaang ken bumasbassit nga abasto a binukel,” kunana iti reportna a State of the World 1995.
Edad ken Panagdieta
Ireport ti The Times ti Londres a kunaen itan ti sumagmamano a managsirarak a mabalin a din rumbeng a madanagan dagiti tattao a nasurok a 50 ti tawenda no dumagdagsenda. Kas pagarigan, kunaen ni David Dickinson, editor ti magasin a Consumers’ Association: “Kamali ti balakad a tunggal tao a dakdakkel ti ratio ti katayagna iti kadagsenna ket nalukmeg unay isu a rumbeng nga agpakuttong. Talaga a ti panagpakuttong ket makadangran iti salun-atyo no maipuera ti epekto ti ratio ti kinatayag-iti-kinadagsen. Di rumbeng nga agpakuttong ti kaaduan a tattao a nasurok a 50 ti tawenda.” Ilawlawag ti propesor ti Nutrition and Dietetics a ni Tom Sanders: “Dagiti peggad ti kinalukmeg iti salun-at ket nalabes unay ngem iti kinapudno. Talaga a pakaruenna ti peggad ti diabetes ken arthritis, ngem saan unay a nakaro dagiti peggad ti nabukel a pammagi. Mabalin a pagsayaatan pay dayta ti babbai.” Sa ibalakad ni Dr. Martin Wiseman iti Department of Health: “Iti aniaman nga edad, napateg ti saan unay a nalukmeg ken saan unay a nakuttong. Ti nainsiriban a pannangan ken panangtaginayon iti kinaaktibo isut’ kasayaatan a panggun-od iti daytoy ngem bayat a lumaklakaytayo nasaysayaat ti nabukbukel ti pammagina ngem ti nakuttong.”
Nainggasatan nga Aksidente?
Maysa a container a napno iti 29,000 a plastik nga ay-ayam—pato, pag-ong, utót, ken tukak—ti natnag manipud iti maysa a barko iti maysa a bagyo idiay Makin-amianan a Pacifico idi Enero 1992. Daytoy nga aksidente ket naginteresan dagiti sientista. Saan a kas iti 61,000 a Nike a pang-atleta a sapatos a natnag dua tawenen ti napalabas, gistay kellaat a timpaw iti danum dagiti nalag-an nga ay-ayam sa nayangin ken inyanud ti taaw. Daytoy ti nangipalubos kadagiti oceanographer a mangad-adal iti panagatab ken panagugot iti Makin-amianan a Pacifico nga iraman ti epekto ti angin iti panagadalda. Dagiti immuna nga ay-ayam ket nangrugi a nagparang kadagiti playa iti abagatan a daya ti Alaska agarup sangapulo a bulan kalpasan ti pannakatnag, ken 400 pay ti naitakdang iti 850 kilometro ti kaatiddogna a Gulf of Alaska kabayatan ti simmuno a sangapulo a bulan. Dagiti babassit nga ay-ayam, saan a nasursurok ngem sangapulo ket tallo a sentimetro ti kadakkelda, ket naggapu idiay Hong Kong a maipan koma idiay Tacoma, Washington, E.U.A. Manamnama a sumagmamano ti mayanudto met laeng iti Bering Strait, a lumasatda a nakalupkopan iti niebe iti ballasiw ti Arctic Ocean, ken sumangpetto idiay Makin-amianan nga Atlantico.
Kalalainganna a Balligi Kontra iti Polio
Ti paralytic poliomyelitis, kadawyan a pagaammo kas polio, ket naipadamagen a nangpapatay wenno nangbaldadon iti nasurok a 10 milion a tattao iti intero a historia. Nailadawan dayta kadagiti ukit a naaramid idi pay laeng panawen ti kadaanan nga Egipto, Grecia, ken Roma. Tangay kaaduan a saplitenna ket ubbing, pakaigapuan dayta iti paralisis wenno ipapatay babaen ti asphyxiation (kurang nga oksiheno wenno sobra a carbon dioxide iti bagi). Ita, sigun iti Pan American Health Organization, maysa a katulongan ti World Health Organization, napukawen ti polio idiay Makinlaud a Hemispero. Ti kaudian a naipadamag a kaso isut’ maysa nga ubing a taga Peru idi 1991, a nakalasat a nadangran ti maysa a gurongna. Nupay kasta, saan a kas iti burtong, a napukawen iti intero a lubong idi 1977, ti virus ti polio ket masarakan pay laeng iti dadduma a rehion ken posible a tumaud manen idiay Americas babaen ti iyaakar ken panagbiahe. Impakita ti kaudian a report a basbassit ngem 10,000 ti kaso iti tawen [1993]. Masapul a maitultuloy ti panagbakuna kontra iti sakit, agingga a naan-anayton a mapukaw, kuna dagiti eksperto iti salun-at.
Panagduadua iti Orangutan ti Taiwan
Sanguen dagiti autoridad idiay Taiwan ti karkarna a parikut: No ania ti aramiden kadagiti orangutan a nagbalin nga uso a taraken idi 1986 kalpasan nga impabuya ti maysa a programa iti telebision kas maysa a “nagsayaat a kadua.” Kas naireport iti New Scientist, agarup sangaribu nga urbon nga orangutan ti naisangpet iti pagilian ken nailako kas taraken. Ita, bayat nga agmatmataengan dagiti ayup ken agbalbalinda nga agresibo ken di mapakpakadaan, ginasut ti binaybay-anen dagiti makinkua kadakuada. Maigapu ta ayupda a nairuam nga agmaymaysa ken dida sarangten ti parikut a pannakipulapol iti maysa a sosial a grupo a kas kadagiti chimpanzee ken gorilla, mabalin a maisubli dagiti napaamo nga orangutan iti kabakiran. Nupay kasta, dagiti taraken ket naakaranen iti saksakit ti tao, kas iti hepatitis B ken sarut, ken pagpeggadenda ti agpegpeggaden a populasion dagiti atap nga orangutan. Mabalin nga adu ti rumbeng a mapapatay, nga ibilang ti dadduma a nasaysayaat ngem ti panangbaybay-a kadakuada a matay iti nakapimpiman a nakaipupokanda.
Dagiti Ubbing iti Lansangan ti Toronto
Kunaen dagiti opisial ti gobierno nga agingga iti 10,000 nga ubbing iti lansangan ti kanayon nga agkaiwara iti siudad ti Toronto. “Napalalo unay ti immaduan ti bilang iti napalabas a dekada,” ireport ti The Toronto Star. “Saritaen ti kaaduan nga ubbing dagiti parikut iti pagtaengan, manipud panangabuso agingga kadagiti bilin dagiti nagannak a dida kayat a pagtulnogan. Sarsaritaenda ti maysa a lubong ti droga, kinaranggas ken panagbalangkantis, ken napaut nga or-oras ti panagsikor.” Mapattapatta a 54 porsiento kadagiti ubbing iti lansangan ti Toronto ti makiramraman iti panagbalangkantis. Maysa kadagiti lima a babbai ti agsikogto, 80 porsiento ti agusar iti droga wenno arak, 67 porsiento ti maabuso, ken 43 porsiento ti agpanggep nga agpakamatay. “No adda asinoman a mangibaga kadakayo a nanam-ay ken nasayaat ti biag iti lansangan, dikay patien dayta. Mayasping dayta iti ipapatay, saan a pulos a panagbiag,” kunaen ti maysa nga agtutubo. “Din makalapsut ti dadduma nga agtutubo iti biag a patinayon nga agpannuray iti droga, panagbalangkantis ken panangisaknap iti krimen; ti dadduma, tangay natataengan ken nasirsiribda, namnamaenda a makaadal ken makapagtrabahodanto,” inayon ti Star.
Ispalenyo Dayta a Ngipen!
Ibalakad ti UC Berkeley Wellness Letter a no matuppol ti ngipen babaen iti aksidente, dikay ibelbelleng dayta. “Ipakita ti panagsirarak nga adda 50% a gundawayyo a maimula manen a sibaballigi no makapankayo iti dentista iti las-ud ti 30 minuto.” Aniat’ rumbeng nga aramidenyo? No mabalbalin, ikagumaanyo ti agkalma. Iggamanyo ti ngipen iti ngatuenna ken balnawan a naimbag dayta iti apag-anem-em a danum—dikay lidlidan dayta. Teleponuanyo ti dentistayo ket ibagayo a mapankayo kenkuana ket, malaksid no sabali ti ibagana kadakayo, siaannad nga isulbongyo manen ti ngipen iti puestona. Ikagatyo a naimbag iti nadalus a lupot wenno panio iti lima a minuto tapno agpuesto ti ngipen, ket itultuloyyo nga ikagat buyogen ti kalalainganna a puersa agingga a makagtengkayo iti dentistayo. No saanyo a dagus a maisulbong ti ngipen, pagtalinaedenyo dayta a makatayan iti ngiwatyo. Kadagiti ubbing pay unay a mabalin a matilmonda ti ngipen, ikabilyo dayta iti plastic bag wenno tasa ket iyuperyo dayta iti gatas wenno danum a naglaon iti sangkapirit nga asin. Uray pay no napaut a tiempon ti limmabas, nasaysayaat ti mapan iti dentista ket bay-an nga isuna ti mangikeddeng no aniat’ maaramid. “Talaga nga adda pagimbagan ti panangispal iti ngipen,” kuna ti report.