Panangikagumaan a Mangipatingga iti Krimen
IMPAKAAMMO ti paulo ti damdamag iti kangrunaan a periodiko ti Britania a “Kunaen Dagiti Agtutubo a ti Panagsikor ti Kangrunaan a Makagapu iti Krimen Dagiti Agtutubo.” “Mapabasol ti Panagsususik iti Pagtaengan iti Kumarkaro a Krimen,” kinuna ti sabali. Ket kinuna ti maikatlo: “Dagiti Pannakaadikto ‘Gargarienda ti Rinibu a Krimen.’” Pinattapatta ti magasin a Philippine Panorama a 75 porsiento kadagiti amin a naranggas a krimen iti Manila ti inaramid dagiti manangabuso iti droga.
Dadduma pay a bambanag ti mabalin a makatulong a mangtignay iti kriminal a kababalin. Ti maysa a tinukoy ti inspektor-heneral ti polisia ti Nigeria isu ti “kinapanglaw a mayabay iti dakkel a kinabaknang.” Naibaga met ti panangpilit ti kapatadan ken ti bassit a gundaway a maaddaan iti pagbirokan, ti kinaawan dagiti nainget a linteg a manglapped, ti pangkaaduan a pannakadadael ti nasayaat a kababalin ti pamilia, ti kurang a panagraem iti autoridad ken linteg, ken ti nakaro a kinaranggas kadagiti pelikula ken video.
Ti sabali pay a banag isut’ panamati ti adun a tattao nga awan aniamanna no agaramidka iti dakes. Kuna ti maysa a sosiologo idiay Bologna University sadi Italia nga iti las-ud ti adun a tawen, “agsupadi ti bilang ti naipadamag a panagtakaw ken ti bilang dagiti tattao a nasentensiaan.” Kinunana a “bimmaba ti bilang dagiti nasentensiaan no maidilig iti nagupgop a bilang dagiti naipadamag a panagtakaw manipud 50 agingga iti 0.7 porsiento.”
Nakalkaldaang ngem pudno dagiti sasao iti The New Encyclopœdia Britannica: “Ti umad-adu a krimen agparang a paseten ti amin a moderno nga industrialisado a kagimongan, ket awan ti maipakita a dakkel nga epekto ti rinang-ayan ti linteg wenno ti panangtaming iti krimen. . . . Agpaay iti moderno a kagimongan kadagiti siudad, a ti irarang-ay iti ekonomia ken ti personal a balligi dagiti kangrunaan a maipatpateg, adda pakaigapuan ti panangipagarup nga agtultuloyto nga umadu ti krimen.”
Negatibo Unay Kadi Daytoy a Panangmatmat?
Pudno kadi a dakes unayen ti kasasaad? Saan kadi nga ipadamag ti dadduma a lugar a naksayan ti krimen? Pudno, dadduma ti bimmaba, ngem mabalin a mangallilaw dagiti estadistika. Kas pagarigan, naipadamag a bimmaba ti krimen iti Pilipinas iti 20 porsiento kalpasan a naipaulog ti pannakaiparit ti paltog. Ngem inlawlawag ti Asiaweek a patien ti maysa nga opisial a simmardengen dagiti mannanakaw iti kotse ken manangloob kadagiti banko ket “insublatda ti panangkumaw.” Bimmassit ti nagupgop a kaso ti krimen gapu iti naksayan a panangloob kadagiti banko ken panagtakaw iti kotse, ngem awan mamaay daytoy nga ibababa gapu ta immadu iti mamimpat a daras ti panangkumaw!
Iti panagipadamagna maipapan iti Hungary, nagsurat ti magasin nga HVG: “No idilig iti umuna a kagudua ti 1993, bimmaba ti bilang dagiti krimen iti 6.2 porsiento. Ngem nalipatan ti polisia a dakamaten a ti ibababa . . . nangnangruna a gapu kadagiti panagbalbaliw iti panangtaming.” Naingato iti 250 porsiento ti gatad ti kuarta a nakaibatayan idi ti pannakairehistro dagiti panagtakaw, panangkusit, wenno bandalismo. Gapuna a saanen a nairehistro dagiti krimen iti sanikua a nababbaba ti gatadna ngem daytoy a tukad. Yantangay ti krimen a mainaig iti sanikua ramanenna ti tallo a kakapat dagiti amin a krimen iti pagilian, ti ibababa saan a talaga nga isu ti pudno.
Aminentayo a narigat nga ammuen ti umiso a bilang ti krimen. Ti maysa a rason ket adu a krimen—nalabit agingga iti 90 porsiento iti dadduma a kasasaad—ti saan a naireport. Ngem talaga nga awan mamaay ti pannakiargumento iti panagbaba wenno panagadu ti krimen. Tartarigagayan ti tattao a mapukaw ti krimen, saan laeng a makissayan.
Padpadasen Dagiti Gobierno
Impalgak ti maysa a surbey ti Naciones Unidas idi 1990 a mangbusbos dagiti narangrang-ay a pagilian iti promedio a 2 agingga iti 3 porsiento iti tinawen a badyetda iti panangkontrol iti krimen, bayat a gumasto dagiti napanglaw a pagilian iti ad-adu pay, maysa a promedio a 9 agingga iti 14 porsiento. Maipangpangruna iti dadduma a lugar ti panangpaadu kadagiti polis ken panangipaay iti nasaysayaat nga alikamen. Ngem agsusupadi dagiti resulta. Agreklamo ti dadduma nga umili ti Hungary: “Awan ti umdas a polis a mangtiliw kadagiti kriminal ngem kanayon nga adda umdas [a polis] a mangtiliw kadagiti aglabsing iti trapiko.”
Nabiit pay a naamiris ti adu a gobierno a nasken a mangipaulogda kadagiti nais-istrikto a linteg iti krimen. Kas pagarigan, yantangay “umad-adu ti panangkumaw iti intero a Latin America,” kuna ti magasin a Time, nagtignay dagiti gobierno sadiay babaen kadagiti linteg a “nainget ken saan nga epektibo. . . . Nalaka ti mangipaulog kadagiti linteg,” inaminna, “narigrigat ti mangyaplikar kadakuada.”
Mapattapatta nga idiay Britania, adda nasurok a 100,000 a sangakaarrubaan mangguguardia ti sanikua ti tunggal maysa a mangsaklaw iti agarup uppat a milion a pagtaengan idi 1992. Naipatungpal met dagiti umasping a programa idiay Australia idi ngalay ti dekada ti 1980. Ti panggepda, kuna ti Australian Institute of Criminology, isu ti panangkissay iti krimen “babaen ti panangparang-ay iti pannakaammo dagiti umili iti kinatalged ti tattao, babaen ti panangpasayaat iti kababalin dagiti agindeg ken ti kababalinda a mangireport iti krimen ken dagiti mapagduaduaan a pasamak iti sangakaarrubaan ken babaen ti panangkissay iti nalaka a pannakaapektar iti krimen babaen ti panangtanda kadagiti sanikua ken ti panangikabil kadagiti epektibo nga alikamen ti kinatalged.”
Iti dadduma a lugar, mausar dagiti closed-circuit a telebision a maikonekta kadagiti presinto kadagiti paraangan dagiti komersial a pasdek. Usaren dagiti polis, banko, ken tiendaan dagiti video a kamera kas panglapped iti krimen wenno kas alikamen a mangilasin kadagiti manglabsing ti linteg.
Idiay Nigeria addaan dagiti polis kadagiti lugar a pagsukimatan kadagiti haywey iti panangikagumaan a mangtiliw kadagiti mannanakaw ken carjacker. Nangipasdeken ti gobierno iti puersa a mangtaming kadagiti dakes nga aramid iti negosio tapno malapdan ti panagkusit. Dagiti komite a mangitandudo iti relasion ti komunidad ken polis a buklen dagiti pangulo ti komunidad ti mangipakaammo iti polis iti kriminal nga aramid ken dagiti tattao a mapagduaduaan ti kababalinda.
Napaliiw dagiti bisita iti Pilipinas a kaaduanna, saan a mapanawan ti balay nga awan ti tao nga agbantay ken adu a tattao ti addaan iti aso. Mangyempleo dagiti negosiante kadagiti pribado a guardia a mangsalaknib kadagiti negosioda. Adu met ti mailako nga alikamen a pangsaluad iti pannakatakaw dagiti kotse. Agkamang dagiti tattao a makabael kadagiti nainget ti pannakaguardiana a subdivision wenno condominium.
Nagkomento ti periodiko ti London a The Independent: “Bayat a kumapuy ti panagtalek iti pannakaipaalagad ti linteg, umad-adu dagiti umili a mangorganisar iti bukodda a depensa ti komunidadda.” Ket umad-adu a tattao ti mangar-armas iti bagbagida. Idiay Estados Unidos, kas pagarigan, napattapatta a mangikut ti 50 porsiento kadagiti sangakabbalayan iti agarup maysa a paltog.
Kankanayon a mangparparnuay dagiti gobierno kadagiti baro a pamay-an a pangparmek iti krimen. Ngem ipaganetget ni V. Vsevolodov, iti Academy of Home Affairs idiay Ukraine, a sigun kadagiti gubuayan iti UN, nakaad-adu a nasaririt a tattao ti makasarsarak “kadagiti naisangsangayan a pamay-an ti panangibanagda kadagiti kriminal nga aramid” a saan a maigiddan “iti pannakasanay dagiti kameng ti mangipatpatungpal iti linteg.” Usaren dagiti nasaririt a kriminal kadagiti negosio ken serbisio a tumulong iti kagimongan dagiti dadakkel a gatad ti kuarta a di legal a nagun-odan, makilangenda iti kagimongan ken “makagun-odda iti nangato ti saad iti kagimongan.”
Pannakapukaw ti Panagtalek
Umad-adu payen ti tattao iti dadduma a pagilian a mamati a ti gobierno a mismo ket paset iti parikut. Inadaw ti Asiaweek ti maysa a pangulo ti grupo a manglablaban iti krimen a kunkunana: “Polis wenno tattao iti militar ti agarup 90% kadagiti suspetsa nga inarestomi.” Pudno man wenno saan, dagiti kastoy a report ti nangiturong iti maysa a managaramid linteg nga agkomento: “No dagidiay nagsapata a mangitandudo iti linteg a mismo ti mananglabsing iti linteg, talaga nga adda parikut ti kagimongantayo.”
Dagiti pakaibabainan mainaig iti panagkunniber a mangiraman kadagiti nangato nga opisial ginunggonna dagiti gobierno iti nadumaduma a paset ti lubong, nga ad-adda pay a nangpakapuy iti panagtalek ti umili. Malaksid iti pannakapukaw ti pammatida iti abilidad dagiti gobierno a mangpasardeng iti krimen, pagduaduaanen ti tattao ti determinasionda a mangaramid iti dayta. Inimtuod ti maysa nga edukador: “Kasano a malapdan itan dagitoy nga autoridad ti krimen no isuda a mismo ti nailumlomen iti lubnak?”
Masukatsukat dagiti gobierno, ngem agtalinaed ti krimen. Ngem asidegen ti tiempo nga awanton ti krimen!
[Dagiti ladawan iti panid 7]
Dagiti panglapped iti krimen: Closed-circuit a kamera ti TV ken monitor, agin-inut a bumaba nga asero a ruangan, ken guardia nga adda nasanay nga asona
[Dagiti ladawan iti panid 8]
Pagbalinen ti krimen dagiti tattao a balud iti bukodda a ridaw