Panangammo ken Panangtaming Kadagiti Sintoma

NO RUMSUA dagiti sintoma ti atake ti puso, nasken ti dagus a panagpadoktor, ta dakdakkel ti panagpeggad iti ipapatay iti las-ud ti maysa nga oras kalpasan ti atake. Ti dagus a pannakaagas masalbarna ti piskel ti puso manipud iti din mairemedio a pannakaperdi. No ad-adu a piskel ti puso ti masalbar, nasaysayaat ti panagbomba ti puso kalpasan ti atake.

Nupay kasta, saan a mailasin dagiti dadduma nga atake ti puso, ta dida mangiparang kadagiti madlaw a sintoma. Kadagitoy a kaso, mabalin a di pagaammo ti tao nga isut’ addaan iti coronary artery disease (CAD). Nakalkaldaang ta para iti dadduma, ti nakaro nga atake ti mabalin nga umuna a mangipamatmat iti sakit ti puso. No adda cardiac arrest (sumardeng nga agbomba ti puso), bassit ti gundaway a makalasat no saan a dagus a maayaban ti grupo a mangarayat ket maaramid ti cardiopulmonary resuscitation (CPR).

Iti kaaduan kadagiti addaan iti sintoma ti CAD, ipadamag ti Harvard Health Letter nga agarup kagudua ti mangitantan iti dagus a panagpadoktor. Apay? “Gagangay a ti makagapu ket dida mabigbig ti ipampamatmat dagiti sintomada wenno dida ikankano ida.”

Ni John,a a biktima ti atake ti puso ken maysa a Saksi ni Jehova, kiddawenna: “No adda karkarna a mariknayo, dikay itantantan ti agpadoktor gapu laeng ta dikay kayat ti agparang a madandanagan. Dandaniak natay gapu ta diak nagtignay a dagus.”

No Ania ti Napasamak

Ilawlawag ni John: “Makatawen ket kagudua sakbay a naatakeak, pinakdaarannak ti doktor maipapan iti nangato a cholesterolko, maysa a kangrunaan a makagapu iti CAD. Ngem diak inkaskaso ti parikut, ta ammok nga ubingak pay​—awan pay 40 nga edadko​—ken nasalun-atak. Pagbabawyak unay ti saanko a panagtignay idi. Adda pay dadduma a nariknak a pagilasinan​—marigatanak nga aganges no mabannogak, dagiti ut-ot nga impagarupko a nalisayanak ken, iti sumagmamano a bulan sakbay ti pannakaatakek, mabannogak unay. Kaaduan kadagitoy ti kunaek a maigapu iti kurang a turogko ken nabannogak unay iti trabaho. Tallo nga aldaw sakbay a naatakeak iti puso, impagarupko no agbetted ti piskel iti barukongko. Daytat’ saan a nakaro nga atake sakbay ti nakarkaro tallo nga aldaw kalpasanna.”

Ti panagsakit ti barukong wenno nadagsen a barukong, a maawagan angina, pakdaaranna ti agarup kagudua kadagidiay maatake iti puso. Kas sintoma, marikna ti dadduma a marigatanda nga aganges wenno mabannog ken agkakapuyda, a mangipamatmat a saan nga umdas ti oksiheno a maal-ala ti puso gapu ta barado ti coronary artery. Dagitoy a pakdaar tignayenna koma ti maysa nga agpadoktor tapno maeksamen ti pusona. Kuna ni Dr. Peter Cohn: “No maagasan ti angina, saan a masigurado a malapdan ti panagatake ti puso, ngem uray kaskasano makissayan dagiti posibilidad ti asidegen a pannakaatake.”

Ti Panagatake

Kuna pay ni John: “Mapankam agay-ayam iti softball iti dayta nga aldaw. Bayat a kinnanko ti hamburger ken prito a patatas a pangngaldaw, diak inkankano ti madi a riknak, pannakabakbakuar, ken panagirteng ti makinngato a bagik. Ngem idi addakamin iti pagbobolaan ken nangrugikamin a nagay-ayam, nadlawkon a dakes ti riknak. Bayat dayta a malem, kimmaro ti mariknak.

“Namin-adu a daras a nagiddaak iti bangko dagiti agay-ay-ayam, nagdataak, ket inkagumaak nga inaten dagiti piskel ti barukongko, ngem immirtengda nga immirteng. Bayat ti panagay-ayamko, kinunak iti un-unegko, ‘Makatrangtrangkasoak siguro,’ ta pasaray aglaladut ken agkakapsutak. No agtarayak, nakadkadlaw a marigatanak nga umanges. Nagiddaak manen iti bangko. Idi agtugawak, talaga a nakaron ti riknak. Impukkawko iti barok a ni James: ‘Ipannak ITAN idiay ospital!’ Nariknak a kasla natbagen ti barukongko. Napalalo ti ut-otna ta diak makatakder. Nagpanunotak, ‘Atake kadi ti puso daytoy? No agedadak laeng iti 38!’”

Ti baro ni John, a 15-años laeng idi, estoriaenna: “Sumagmamano laeng a minuto naglusdoyen ni tatang, isu a masapul nga awiten nga ipan iti kotse. Minaneho ti gayyemko ti kotse bayat ti panagsalsaludsodna ken Tatang tapno maammuanna ti kasasaadna. Kamaudiananna, saanen a sumungbat ni Tatang. ‘John!’ inyikkis ti gayyemko. Ngem di latta simmungbat ni tatangko. Idi kuan naggutad ni Tatang iti tugawna, nagbetted ken nagbakuar. Maulit-ulit a nagikkisak: ‘Tatang! ay-ayatenka! Pangngaasim ta dika koma matay!’ Kalpasan ti pannakaatakena, naglusdoyen iti tugaw. Impagarupko no natayen.”

Idiay Ospital

“Timmaraykami a nagpaarayat idiay ospital. Limmabasen ti dua wenno tallo a minuto nanipud impagaruko a natayen ni Tatang, ngem inanamaek a mapaungarda. Iti pakasdaawak, agarup 20 a padak a Saksi ni Jehova nga adda idi idiay pagbobolaan ti adda iti siled a pagurayan. Liniwliwadak ken impariknada nga ay-ayatendak, a daytat’ nakatulong unay kaniak iti kasta a makapadanag a tiempo. Kalpasan ti agarup 15 a minuto, dimteng ti maysa a doktor ket inlawlawagna: ‘Napaungarmi ni tatangmo, ngem nakaro ti pannakaatake ti pusona. Dikam sigurado no agbiag.’

“Pinalubosannak ngarud a mangkita ken Tatang iti apagbiit. Linapunosnak ti panangyebkas ni Tatang iti panagayatna iti pamiliami. Nupay marigatan, kinunana: ‘Anak, ay-ayatenka. Laglagipem koma a kanayon a ni Jehova ti kapatgan a persona iti biagtayo. Dikanto pulos sumardeng nga agserbi kenkuana, ket tulongam ni nanangmo ken dagiti kakabsatmo a di sumardeng nga agserbi kenkuana. Natibker ti namnamatayo iti panagungar, ket no matayak, kayatko a makitakayto amin inton agungarak.’ Agpadakami nga aglulua gapu iti ayat, buteng, ken inanama.”

Ti asawa ni John, ni Mary, simmangpet maysa nga oras kalpasanna. “Idi simrekak iti kuarto a pang-emerhensia, kinuna ti doktor: ‘Nakaro ti pannakaatake ti puso ni lakaymo.’ Naklaatak. Inlawlawagna a namin-walo a daras a nausar ti defibrillation iti puso ni John. Daytoy a pamay-an ti emerhensia masapulna ti panangusar iti boltahe ti elektrisidad a mangpasardeng iti di agpapada a panagbitek ti puso ket isubli iti normal a bitekna. Mainayon iti CPR, panangipaay iti oksiheno, ken kadagiti agas a maipadalan iti urat, ti defibrillation ket moderno a wagas ti panangispal iti biag.

“Idi nakitak ni John, naasianak. Nakabesbessag, ket nakaad-adu ti tubo ken wire a mangikonekta iti bagina kadagiti monitor. Siuulimek a nagkararagak ken Jehova a pakirdennak a mangibtur iti daytoy a pakasuotan gapu kadagiti tallo a babbaromi, ket nagkiddawak a maiwanwanak a mangaramid kadagiti nainsiriban a pangngeddeng maipapan iti mabalin a mapasamak iti masanguanan. Bayat nga immasidegak iti kama ni John, nagpanunotak, ‘Aniat’ ibagam iti ay-ayatem iti tiempo a kastoy? Nakasaganakam kadi iti kastoy a mamagpeggad-biag a kasasaad?’

“‘Honey,’ kinuna ni John, ‘pagaammom a nalabit diakon malasatan daytoy. Ngem nasken a sika ken dagiti ubbing agmatalekkayo ken Jehova ta mabiiten nga agpatingga daytoy a sistema ket awanton ti sakit ken ipapatay. Kayatko a mariingakto iti dayta a baro a sistema ket makitakanto ken dagiti annakta sadiay.’ Nagarubos ti lua iti ruprupami.”

Agilawlawag ti Doktor

“Kalpasanna, inayabannak ti doktor ket inlawlawagna nga impakita dagiti panangsukimat a ti pannakaatake ti puso ni John ket maigapu iti 100-porsiento a pannakabarado iti makinkannigid nga anterior descending artery. Adda pay barado a sabali nga urat. Imbaga ti doktor kaniak a masapul nga ikeddengko ti pannakaagas ni John. Ti dua kadagiti pagpilian ket droga ken angioplasty. Pagarupna a nasaysayaat ti naudi, isu a pinilimi ti angioplasty. Ngem awan ti impanamnama dagiti doktor ta kaaduan ti di makalasat iti kastoy a klase ti atake ti puso.”

Ti angioplasty ket operasion a panangisingit iti kasla lobo ti murdongna a catheter iti coronary artery ket kalpasanna mapabussog tapno maabutan ti naibara. Naballigi unay ti operasion a mangisubli iti panagtaray ti dara. No sumagmamano nga urat ti nakaro ti pannakabarana, gagangay a mairekomenda ti bypass surgery.

Awan Pangnamnamaan

Idi nalpas ti angioplasty, pagduaduaan pay laeng no agbiag ni John iti las-ud ti sabali pay a 72 nga oras. Kamaudiananna, nakaungaren ti pusona iti rigat. Ngem ti puso ni John kagudua laengen ti kapasidadna nga agbomba no idilig iti dati, ket adun ti pasetna a piglapiglatan a tisyu, isu a kasla din maliklikan ti panagbalin ti pusona nga awan ti serbina.

No subliantayo ti napalabas, ibalakad ni John: “Rebbengentayo iti Namarsua kadatayo, iti pamiliatayo, kadagiti naespirituan a kakabsattayo, ken kadatayo a mismo nga ipangag dagiti pakdaar ken aywanan ti salun-attayo​—nangnangruna no agpegpeggadtayo. Kaaduanna, datayo ti pakaigapuan ti kinaragsak wenno panagladingit. Makaammotayon nga agpili.”

Nakaro idi ti kasasaad ni John ket masapul a maasikaso a dagus. Ngem saan a masapul a dagus nga agpadoktor amin a makarikna a nadagsen ti barukongda gaput’ amakda. Ngem, ti kapadasanna ket pakdaar, ket dagidiay mamati nga adda sintomada rumbeng nga agpaeksamenda.

Ania ti maaramidan tapno makissayan ti panagpeggad iti atake ti puso? Ti sumaganad nga artikulo salaysayenna daytoy.

[Footnote]

[Kahon iti panid 6]

Dagiti Sintoma ti Atake ti Puso

• Di nasayaat a rikna a nadagsen, nailet, wenno nasakit a barukong nga agpaut iti sumagmamano a minuto. Mabalin a mapagkamalian a nakaro a pannakapaksuy

• Ut-ot a mabalin nga agsaknap​—wenno marikna laeng​—iti panga, tengnged, kadagiti abaga, takiag, siko, wenno iti kannigid nga ima

• Napaut nga ut-ot iti rusok

• Marigatan nga aganges, panagulaw, panagtalimudaw, panagling-et, wenno panaglaladut

• Pannakabannog​—mabalin a mapasaran adu a lawas sakbay ti atake

• Makabakbakuar wenno panagbakuar

• Masansan a panagatake ti angina a di maigapu iti pannakabannog

Mabalin a nadumaduma dagiti sintoma manipud nakapuy agingga iti nakaro ken saan a marikna amin iti tunggal panagatake ti puso. Ngem no adda aggiddan kadagitoy, agpaarayatkayo a dagus. Nupay kasta, iti dadduma a kaso awan dagiti sintoma; dagitoy ti matukoy a kas naulimek a panagatake ti puso.

[Kahon iti panid 7]

Dagiti Aramiden Tapno Makalasat

No dakayo wenno adda am-ammoyo nga addaan sintoma ti atake ti puso:

• Ilasinyo dagiti sintoma.

• Isardengyo ti aniaman nga ar-aramidenyo ket agtugaw wenno agiddakayo.

• No agpaut dagiti sintoma iti nasurok a sumagmamano a minutos, teleponuanyo ti pang-emerhensia a numero iti lugaryo. Ibagayo iti para-sungbat nga adda suspetsayo a maatake ti pusoyo, ket itedyo ti impormasion a kasapulan tapno masarakandakayo.

• No maipanyo a dagus ti pasiente iti kuarto ti emerhensia idiay ospital, ipanyo. No pagarupenyo a maatake ti pusoyo, kiddawenyo ti maysa a mangitulod kadakayo sadiay.

No ur-urayenyo ti pang-emerhensia nga umarayat a grupo:

• Palukayan ti nailet a kawes, agraman ti sinturon wenno kurbata. Tulongan ti biktima a mabang-aran, pagsadagen iti pungan no kasapulan.

• Agkalmakayo, biktimakayo man wenno tumultulong. Ad-adda a mapasaranyo ti mamagpeggad-biag nga arrhythmia no matarantakayo. Ti kararag makapabileg a tulong iti panagtalinaed a nakalma.

No ti biktima kasla simmardeng nga aganges:

• Ipigsayo a damagen, “Mangngegnak kadi?” No di sumungbat, ken no awan pulsona, ket di agang-anges ti biktima, rugianyo ti cardiopulmonary resuscitation (CPR).

• Laglagipenyo dagiti tallo a kangrunaan nga addang iti CPR:

1. Ipangatoyo ti timid ti biktima, tapno malukatan ti pagnaan ti angin.

2. No nalukatanen ti pagnaan ti angin, bayat ti panangpiselyo tapno maserraan ti agong ti biktima, sibabannayat a puyotanyo ti ngiwatna iti mamindua agingga a ngumato ti barukongna.

3. Italmegyo iti 10 agingga iti 15 a daras ti tengnga ti barukongna iti baet dagiti suso tapno mairuar ti dara iti puso ken barukong. Tunggal 15 a segundo, mangipuyotkayo iti dua a sarunuen ti 15 a panangitalmeg agingga nga addan pulso ken agangesen wenno simmangpeten ti grupo nga umarayat.

Ti CPR masapul nga aramiden ti maysa a nasanay a mangaramid iti dayta. Ngem no awan ti nasanay a maayaban, “nasaysayaat ti uray ania a CPR ngem ti awan,” kuna ni Dr. R. Cummins, direktor iti emerhensia a panangaywan iti puso. No awan ti mangaramid kadagitoy nga addang, bassit ti gundaway nga agbiag. Mangbiag ti CPR agingga a dumteng ti arayat.

[Ladawan iti panid 5]

Ti dagus a pannakaagas kalpasan ti pannakaatake ti puso mabalin nga ispalenna ti biag ken kissayanna ti pannakaperdi ti puso